بەشی سێیەم

ویلایەتی موسڵ و سەرژمێریی

لە سەرەتای سەدەی (20)هەم و دوای ئەوەی یەکەمین جەنگی جیهان کۆتاییهات، دەوڵەتە هاوپەیمانە براوەکانی جەنگەكە، وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان، بەسەر چەندین دەوڵەتی گەورە و گچکەدا دابەشکرد. (بریتانیا) ساڵی (1921)، دەوڵەتی (عێراق)ى بۆ عەرەبەکان دامەزراند. سەرەتا دەوڵەتەکە، تەنیا هەر دوو ولایەتی (بەسرا) و (بەغدا) بوون، ویلایەتی (مووسڵ)ی لەسەر نەبوو.

پاشان ساڵی (1925)، دەزگەی (كۆمەڵەی گەلان)، لەڕێی کۆمیتەیەكی نێودەوڵەتی تایبەتەوە، ڕاپرسییەكی لە ولایەتی (موسڵ) کرد. لە دەنگدانێکدا دوو پرسیاریان بۆ دەنگدەران دانابوو:

ئایا لەگەڵ دەوڵەتی کۆماری تووركیا دەمینێیتەوە؟

ئایا لەگەل دەوڵەتی پاشانشینی عێراق دەبیت؟

هەڵبەتە سەرەتا، ڕۆڵەکانی گەلی کورد، بە ئەم دوو بژاردەیە قایل نەبوون و داوایانكرد، بژاردەی سێیەمیش (دەوڵەتی كوردستان) هەبێ. بەڵام وڵاتە زلهێزەکان بە گشتیی و (بریتانیا) بە تیابەتی، ئەم بژاردەیەیان ڕەتکردەوە. 

ئیدی كوردەكان، لەبەرئەوەی ئازارێکی زۆریان بە دەست تووركە عوسمانییەكانەوە چێشتبوو، ناچاربوون، دەنگ بە دەوڵەتی (عێراق) بدەن،  بەئومێدی ئەوەی، ئەم قەوارە نوێیە، بەشێ لە مافەكانیان بۆ دابینکا.

لیژنەكە سێ ئاماری لەبەر دەستدابوو: یەكەمیان هی تووركەكان، دووەمیان هی بریتانیا و سێیەمیشیان هی عێراق بوو. هەرچەندە لە هەر سێ ئامارەکەدا، زۆر شار و شارۆچکەی دیکەی باشووری (كوردستان)ی تێدا نەبوو، كە لە دەرەوەی ویلایەتی (مووسڵ) بوون، وەک (خانەقین، گوڵاڵە، مەندەلی، بەدرە و جەسان ...) هەروەها (ئێزیدی) و (شەبەك) و چەندین پێكهاتەی دیکەی نەتەوەی كورد، بە كورد هەژمارنەكرابوون. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، لە هەر سێ ئامارەکەدا، ڕێژەی نەتەوەی كورد بە ڕێژەی جیاجیا، بە زۆرینەی ویلایەتەكە دەرچوون. بۆ نموونە: ئاماری تووركیا (52%)، ئاماری بریتانیا (54.45%) و ئاماری عێراق (70.24%) بوون. (خشتەکان لە کۆتایی وتارەکەدایە. (هەڵگورد)

کۆنگرەی قاهیرە و چارەنووسی کورد

کۆنگرەکە لەنێوان ڕۆژانی (12 – 23. 3. 1921)، لە (قاهیرە) گیرا، (40) پسپۆڕی ڕامیاریی، سەربازیی و کارگێڕیی خۆرهەڵاتی نێوەڕاست، وەک (وینستۆن چەرچڵ، لۆرانس، هیوبرت بۆنگ، گێرترۆید بێڵ، پیرسی کوکس، مەیجەر نوئێل ...) هەروەها (سێر پێرسی کۆکس نوێنەری سامی بریتانیا لە عێراق، جەعفەر عەسکەری شالیاری بەرگریی، حسقیل ساسۆن شالیاری دارایی لە یەکەمین میریی عێراق)دا، بەشدارییان تێدا کرد و چەن جارێ کۆبوونەوە. لە کۆنگرەکەدا، دوو بابەتی گرنگ باسکرا:

1. کێشەی کورد: سەبارەت بە مافەکانی گەلی کورد بڕیاریاندا، پێویستە ناسنامەی نەتەوەیی کورد، لەبەرچاوبگیرێ. لە ئەو ناوچانەی کوردین، نەخرێتە ناو ئەو دەوڵەتە عەرەبییەی لە میزۆپۆتامیادا درووستدەکرێ.

2. سەرۆکێ بۆ (عێراق) دیاریکەن. لە ئەنجامیشدا، شا (فەیسەڵی کوڕی شەریف حوسێن) هەڵبژێررا.

دامەزراندنی دەوڵەتی پاشایەتی عیراق

ڕۆژی (23. 8. 1921)، ئینگلیزەکان دەوڵەتێکیان بۆ عەرەبە سووننەکانی (عێراق) دامەزراند، (فەیسەڵی یەکەم)یان لە (16. 8. 1921 – 8. 9. 1933) هێنا، تاجی شایانەیان لەسەرکرد و پاشان (باشووری کوردستان)یشیان، بە ئەو دەوڵەتە نوێیەوە بەستەوە.  

ئاشکرایە، لە دوای یەکەمین جەنگی جیهانەوە، دەوڵەتە زلهێزە براوەکانی جەنگ، لە پیلانێکی بەرنامە بۆ داڕێژراودا، باشووری (کوردستان)یان، بە (عێراق)ی عەرەبییەوە لکاند. لە ماوەی ئەو (33) ساڵەدا (1925-1958)، دانیان بە هێندێ لە مافە سەرەتاییەکانی گەلی کورددا نا، بەڵام بایی هێندە نەبوو، گوزارە لە ئاماج و مافە ڕەوا ستراتیژییە نەتەوەیی و ڕامیارییەکانی گەلی کورد بکا و تینوێتی ڕۆڵەکانی بشکێنێ.

لە ئەنجامدا، سەبارەت بە چارەنووسی گەلی کورد لە (عێراق)دا، دید و بۆچوونی جیاواز هەبوو. بەڵام بەگشتیی بڕیاردار: باشوری  (کوردستان)، بە شێوەیەکی جیا لە (عێراق) بمێنێتەوە. ھەر یەک لە (وینستۆن چەرچڵ، مێجەر نوئێل و لورانس) کە زۆرینە بوون، پشتگیری ئەم پێشنیازەیان کرد. بەڵام (پیرسی کوکس و مس بێڵ) دژبوون.

دواتریش بە دەنگی زۆرینە، سەبارەت بە بڕیارەکەی چارەنووسی باشووری کوردستان، (مەرجی ئەوەیان سەپاند، تا 3 ساڵ کار بە بڕیارەکە نەکرێ. تا ئەو کاتەی کوردەکان ئامادەدەبن، دید و بۆچوونی خۆیان دەردەبڕن، ئایا دەیانەوێ، ببنە بەشێک لە عێراق، یان نا.)

بە شێوەیەکی گشتی، بەشی زۆریان مەبەستیان بوو، باشوری کوردستان بە عێراقەوە نەلکێنرێ و بەرپرسیارێتیەکەشی بخرێتە ئەستۆی مەندووبی سامی بریتانیا، بەڵام سیاسەتی دژ، توانی لە چەند مانگێکی کەمدا، ئەم بڕیارە گرنگە سڕبکا و پلانەکەی (پیرسی کوکس) بێنێتە پێش و جێبەجێیبکا، کە بوو بە سەرچاوەی ژمارەیەکی زۆر، لەو کارەساتانەی دواتر مێژووی ڕامیاری عێراق، بە خۆیەوە بینی. (کوکس) بە ھاوکاری (مس بێڵ)، خاوەنی رۆڵی سەرەکی ئەم بۆچوون و پلانە دۆزەخییە بوون.

خەباتێکی بێ وچان

لە نێوان یەکەمین جەنگی جیهان (1914) و کۆدەتای (14. 8. 1958)دا، واتە لە ماوەی (44) ساڵدا، گەلی کورد خەباتێکی سەختی بێ وچانی کردووە، هێندێ ڕێکخراو و پارتی ڕامیاریی دامەزراندووە، ڕاپەڕین و شۆڕشی چەکداری خوێناویی بەرپاکردووە، بەڵام هەر هەموویان سەرکەوتوو نەبوون، وەک (شۆڕشەکانی شێخ مەحموود 1919- 1930، شۆڕشی یەزدییەکان 1920، ڕاپەڕینەکانی گۆیان لە زاخۆ 1919، ئیبرایم خانی دەلۆ 1920، بەردەرکی سەرای سولەیمانی 1930، شێخ ئەحمەدی بارزان 1931-1932، شۆڕشی مەلامستەفای بارزان 1943-1945، شۆڕشی 11. 9. 1961).

هەروەها هێندێ ڕێکخراو و پارتیشیان دامەزراندووە، وەک (زەردەشت، دارکەر، برایەتی، هیوا، لقی ژ. ک. و پارتی دێمۆکراتی کوردستان 1946) 

هەر هەمووشیان، وەڵامی ڕاستەقینە و توندوتیژی، ڕەتکردنەوەی ئەو بارە ناهەموارە سەپاوە، چەوساندنەوە و داگیرکردنانە بوون. بەڵام بە داخەوە نە کەڵکیان لە ئەو هەلە گرنگە مێژووییە زێڕینانەی ئەو سەردەمە وەرگرت، نە ئەو ڕاپەڕین و شۆڕشانە، بە ئامانج گەیشتن، نە ئەو ڕێکخراو و پارتانەش، هیچیان بە هیچ کرد.