ئەلقەی یەکەم
بایەخی زمان لە ژیانی نەتەوەکاندا
پێناسە و بایەخی زمان، بەپێی بۆچوونە ئایدۆلۆژی و فەلسەفییەكان دەگۆڕێ. بەپێی ئایدۆلۆژیا و فەلسەفەی ناسیۆنالیزم بێ، زمان بە یەكێ لە مەرجە هەرە سەرەكییەكانی دروستبوونی نەتەوە و بە ژێرخانی كۆمەڵ دادەنرێ.
گومانی تێدا نییە، هیچ نەتەوەیەك لە ئەم جیهانەدا، هەرگیز بێ زمان نەبووە، نییە و ناشبێ. جا هەر لە تیرە و هۆزە دواكەوتووە دڕندە و كێویلەكانی، نیشتەجێی نێو دارستانەكانی ئەفریكا و خەڵكی دوورگەكانی ئۆقیانووسەوە بیگرە، تا بە پێشكەوتووترین كۆمەڵی ئیتنی ئەم جیهانە دەگا. چونكە زمان و نەتەوە، تەواوكەری یەكدین، وەك ماسی و ئاو وان، هیچ كامێكیان بێ ئەوی دیكەیان ناژین.
زمانی نەتەوەیی، گیانێكی گەش و ژیانێكی پڕ بە جۆشوخرۆش، بە بەر هەموو نەتەوەیەكدا دەكا. دڵی زیندووی هەموو نەتەوەیەك، پتر بە هۆی زمانەكەیەوە لێدەدا، گیانی نەتەوەكەش، هەر خۆی لە چوارچێوەی بەسەرهات، سەرگوزشتە، چیرۆك، هۆنراوە و مێژوودا دەبینێ، كە بە زمانی باپیران ڕاڤەدەكرێ و دەردەبڕرێ.
هەرچەندە، هێندێ لە ڕووداوەكانی ژیانی كۆمەڵی كوردەواری، ئەوەیان سەلماندووە، تەنیا هەر زمان، بە یەكەمین مەرجی نەتەوە و كوردبوون دانانرێ، بەڵكوو هەستی هاوبەشی نەتەوەیی و خۆبەكوردزانین، بە پلەی یەكەم دێ. چونكە، هەزاران كورد هەبوون، بۆ نموونە: دوكتۆر (فوواد) لە باكووری (كوردستان)، گیانی خۆیان بە نەتەوەی كورد و خاكی پیرۆزی نیشتمان بەخشیوە، لەگەڵ ئەوەشدا، زمانی زگماكی خۆیان نەزانیوە! بەپێچەوانەشەوە، هەزاران كوردیش هەن، كوردییەكی باش دەزانن، بەڵام چەكیان بۆ دوژمنی داگیركەر هەڵگرتووە، دژی هاوزمان و نیشتمانەكەی خۆیان جەنگاون!
بایەخی زمان، پتر لە ژیانی ڕۆژانەدا دەردەكەوێ. چونكە (زمان هۆیەكە لە ئەو هۆیانەی، ئادەمیزاد بە كۆمەڵەوە دەبەستێ.)* هەموو مرۆڤێ، تەنیا بەهۆی زمانە نەتەوەییەكەيەوە، تێكەڵاویی لەگەڵ ئەندامانی كۆمەڵەكەیدا پەیدادەكا و لە یەكدی دەگەن. هەر بە هۆی ئەو زمانەی پێشی دەدوێ، بە ئەندامێكی ئەو نەتەوەیە دادەنرێ. هەردوو بەشەكەی زمانی نەتەوەییش (ئاخافتن و نووسین)، یارمەتییەكی زۆری گۆڕان و گەشەسەندنی ژیانی كۆمەڵایەتی نەتەوەكان دەدەن. گەر بە هۆی زمانەوە نەبووایە، جیاوازییەكی ئەوتۆ، لە نێوان هۆشی مرۆ و هەموو ئاژەڵەكانی دیكەدا نەدەبوو. بۆیە زمان وەك وەرگێڕی هۆش و دەروون وایە، بیر و بۆچوونەكانی مرۆ وەردەگێڕێ.
جگە لە ئەوەی، هەموو نەتەوەیەك لە ئەم جیهانەدا، بە پلەی یەكەم، تەنیا بەهۆی زمانەكەیەوە دەناسرێ. گەر هەر نەتەوەیەك، زمانی نەتەوەیی نەبوو، ئەوا ناو و ناونیشان، ژیان و بوون، قەوارە و ڕێزیشی نابێ!
بەڵێ، زمان بایەخێکی زۆری هەیە و نەتەوەکانی سەر رووی زەوی، شانازی بە خۆیان و زمانە نەتەوەیییەکەیانەوە دەکەن. تەنانەت زمان لە ژیانی گەلاندا، هێندە بایەخی پەیداكردووە، چەندین دەوڵەتی جیاجیای كیشوەرەكانی جیهان، لە سنووری خۆیدا کۆدەکاتەوە و هەر بەهۆی ئەو زمانە هاوبەشە بیانییانەی دەشیزانن، لە خەڵكی وڵاتانی دیكەی جیهان تێدەگەن و گفتوگۆیان لەگەڵ دەكەن، بۆ ئەوەی لە بوارەكانی كەلتوور، زمان، ئابووريی، ڕامیاريی و دیبلۆماسییدا، پێكەوە هاوكاریبكەن، وەك: (كۆمەڵەی ئینگلیز زمانەكان- ئەنگلۆسەكسۆن) و (كۆمەڵەی فرەنسیزمانەكان- فڕانكفۆن).
یەكێ لە خاڵە گرنگە تایبەتییەكانی هەر زمانێ ئەوەیە، بەهۆی وێژە، فەرهەنگ و زمانی نەتەوەیییەوە دەتوانرێ، ڕەگوڕیشە و ڕەچەڵەكی هەموو گەل و نەتەوەیەك، لە نێوچەیەكی دیاریكراوی مێژوویيدا دەسنیشانكرێ، ئەو گەل و نەتەوانە، بۆ سەر بنەڕەتی ڕەسەنی خۆیان بگەڕێنرێنەوە و نەژادیان ڕوونكرێتەوە . ئەمەش بە ئەوە دەبێ، زمانی كۆنی گەلانی ئەو ناوچانە دیاریكرێ، بە باڵای زمانی ئێستەی ئەو گەل و نەتەوانە بگیرێ، پاشان لە ڕێی فۆنێتیك، ڕێزمان و وشە لەیەكچووەكانەوە، هەردووكیان لەگەڵ یەكدیدا بەراوردكرێن، خاڵە هاوبەش و لێكچووەكانیان دەسنیشانكرێن و بنەچەكانیان ڕوونكرێنەوە.
هەڵبەتە، هەموو دەزگە ئەكادێمیکە كوردییەكان گەر بیانەوێ، لە بنەچە و بناوانی نەتەوەكەی خۆیان بكۆڵنەوە، شارەزای زمانەكەی خۆیان بن، پێویستە، ڕێبازی زانستانە بگرن و دوو خاڵی گرنگ ڕەچاوكەن:
1. لە مێژووی دروستبوون و پەیدابوونی كورد لە نێوچەكەدا بكۆڵنەوە.
2. لە مێژووی دروستبوون و پەیدابوونی زمانی كورديی و قۆناغە جیاوازەكانی پێشكەوتنی زمانەكە بدوێن.
بۆ ئەم كارە گرنگەش دەبێ، پەنا بۆ بەر فۆڵكلۆر و وێژە بەرن. بۆ نموونە : گەر ئێمە توانیمان، بە تەواوی ڕوونیكەینەوە، كاتی خۆی (ماد)ەكان بە چ زمانێ پەیڤیوون، لەگەڵ زمانی كورديی ئەوڕۆدا بەراوردیكەین، گەر بەڵگەی تەواومان بە دەسەوەبوو، ئەو زمانەی ئەوڕۆ، ئێمەی كورد قسەی پێ دەكەین، سەرچاوەكەی لە ئەو زمانەوە جۆگەی هەڵبەستووە، كە (ماد)ەكان كاتی خۆی قسەیان پێ كردووە، ئەوا دەتوانین، بە ئاشكرا (ماد)ەكان، بە باپیرە گەورەی كوردەكانی ئەوڕۆ دانێین. واتە: بە هۆی زمانەوە دەتوانین، ڕەچەڵەكی كورد دیاریكەین.
* * *
سەرچاوە:
د. عیزەدین مستەفا، سەرنجێ لە زمانی ئەدەبی یەکگرتووی کوردی، 1971، ل8.
د. حوسێن موحەممەد عەزیز، هێندێ بابەتی زمانەوانیی و وێژەیی، 2019، ل 42.