عەرەب

عەرەب پتر لە (1400) ساڵ لەمەوبەر، هیچ نەبوون، لە بیابانە گەرم و چۆڵەکانی نیوەدوورگەی عەرەبدا دەژیان، هەر خەریکی ڕاووڕووت، زیندەبەچاڵکردن، ئەنفالکردنی سەر و ماڵی یەکدی بوون. بەڵام بەهۆی ئایینی ئیسلامەوە کۆبوونەوە، گەورەبوون و دەسەڵاتیان پەیداکرد. لە نیوەدوورگەی عەرەبەوە هاتن، بەشی هەرە زۆری وڵاتانی هەردوو کیشوەرەی ئاسیا و ئەفریکایان داگیرکرد، لە سەردەمە جیاوازەکانی مێژووشدا، گەورەترین ئیمپراتۆریایان لە وڵاتەکانی نێوچەکە  (حیجاز، شام و عێراق) دامەزراند، ئێستەش (22) دەوڵەتی عەرەبیی و بە هەمووشی (52) دەوڵەتی ئیسلامیی، لە جیهاندا هەیە. تا ئێستەش، دوو بەشی باشوور و خۆراوای (کوردستان)، لەژێر دەسی هەردوو دەوڵەتی داگیرکەری (عێراق) و (سووریا) دایە.

توورک

لە ڕاستیدا، ئەم توورکانەی ئەوڕۆ، سەرەتا کۆمەڵێ تیرە و هۆزی وەک (مەگۆل، تاتار، توورک، غوز) و دەیان هۆزی دیکەی گچکە بوون. پاشان لەژێر ناوی توورکدا، یەکیانگرتووە و بە ئەو ناوەوە ناسران.

ئەم تیرە و هۆزە توورکانە، لە ناوەڕاستی ئاسیاوە هاتوون و ساڵی (1229)، ئیمپراتۆریای عوسمانیان، دامەزراندووە و فەرمانڕەواییانکردووە، تا ساڵی (1922) کۆتاییهاتووە. واتە (693) ساڵ بەردەوامبووە. تا ئەوڕۆش پاشماوەی ماوە و لە دەوڵەتی (توورکیا)دا خۆی دەبینێ، لە نێوچەکەدا فەرمانرەواییدەکەن و دەسەڵاتێکی گەورەیان هەیە.

هەرچەندە دوای یەکەمین جەنگی جیهان، ئیمپراتۆریای عوسمانیی ڕووخا، بەڵام توورکەکان هەر زوو توانیان، کۆماری تورکیای نوێ دامەزرینن و خۆیان لەژێردەسی بپارێزن. ئەو کۆمارە نوێیەش، وەک زۆربەی میرنشین و دەوڵەتە ناشارستانییەکان، بە زەبری چەک و کوشتنوبڕین دامەزراوە. بە هەموو ڕێگە توورکییە جیاوازەکان توانیویانە، گەلەکانی بندەسیان بەگشتیی، کورد و ئەرمەن بە تایبەتی سەرکوتکەن.

ئەوەبوو، لە کاتی جەنگی سەربەخۆیی توورکیادا، ڕۆژی (29. 10. 1923)، کۆماری توورکیا ڕاگەیەنرا و (مەستەفا کەمال ئەتاتوورک 1981-1938)یش، بە یەکەمین سەرۆک کۆمار هەڵبژێررا.

هێندەی پێوەندیی بە کوردەوە هەبێ، تا ئێستە چ بە ڕووبەری خاک و چ بە ژمارەی دانیشتووان، توورکەکان بەشی هەرە گەورەی نیشتمانەکەمانیان (باکووری کوردستان) داگیرکردووە و بە خراپترین شێوە دەیانچەوسێننەوە و لە بۆتەی نەتەوەی توورکدا دەیانتوێننەوە.   

کورد

بەڵام ئەوەتەی نەتەوەی کورد هەیە، بە سەدان ساڵ پێش هەردوو نەتەوەی عەرەب و توورک، لە نیوچەکەدا بووە و لەسەر خاکی باووباپیرانی خۆی ژیاوە، کەچی تا ئێستە هەر ژێردەسە و هیچی بە هیچ نەکردووە. لێرەدا پرسیارێکی گرنگ، خۆی دەسەپێنێ: ئایا ئەم خاک لەدەسدان و ژێردەسییە بۆ؟!!

لە وەڵامدا دەڵێم: چونکە پیاوێکی ژیر و نیشتمانپەروەری، وەک (ئەتاتوورک)ی تێدا هەڵ نەکەوتووە، ڕۆڵەکانی کورد لە دەوری خۆی کۆکاتەوە و دەسەڵاتێکی کوردیی دامەزرێنێ. بەڵکوو بە پیاوماقوڵ و میرەکانیشییەوە، هەر دوژمنی یەکدی بوون. هەمیشە لەنێوخۆدا ناکۆک و ناتەبا بوون، لەسەر دەسەڵات و سامان، دژی یەکدی بوون، بێگانەپەرستبوون و پیاوی دەوڵەتە داگیرکەرەکانی وڵاتەکەیان بوون. لەپێناوی ئایینی ئیسلامدا، هەموو هەست و هۆشێکی نەتەوەیی خۆیان ژێرپێ ناوە.  

ئەوڕۆش ڕۆڵەکانی ئەم نەتەوە بێ هۆش و گۆشە، وەک کەوی خۆخۆر وان، هیچ کەڵکێکیان لە ڕابووردووی لەخوێنهەڵکێشراوی خۆیان وەرنەگرتووە، بۆیە وا داماو و ملکەچ، چەوساوە و ژێردەسن. تا لەسەر ئەم ڕەوشە خراپەش بەردەوامبن، هەر ئەوە بەشیان دەبێ و هیچ بە هیچ ناکەن! 

دەسەڵاتی هەرێم و پەندی مێژوویی

لە سەرتاسەری مێژووی کورددا، ڕۆڵەکانی نەتەوەی کورد، لەبری ئەوەی، بیر لە باری ژێردەسيی نەتەوەکەی خۆیان بکەنەوە، لەدەس داگیرکردن و چەوساندنەوە ڕزگاریکەن، خاکە داگیرکراوەکەیان بسەننەوە و دەوڵەتێکی کوردیی دامەزرێنن، تاوێ بە ناوی ئایین و تاوێکی دیکەش، بە ناوی خەباتی هاوبەشەوە، هەر نۆکەری داگیرکەرانی (توورک، عەرەب و فارس) بوون، پێش لەشکرەکانیان کەوتوون، خوێنێکی زۆریان بۆ ڕشتوون، تا وڵاتەکانیان بۆ ڕزگارکەن و دەوڵەتێکی نەتەوەیی سەربەخۆیان بۆ دامەزرێنن. کەچی لە هەمان کاتیشدا، بیریان لە ئەوە نەکردووەتەوە، لەدەس چەوساندنەوە و دیلێتی ڕزگاریابنێ!

لەبەرئەوە، لە ماوەی سەدان ساڵی مێژووی کورد بە گشتیی و ئەم (100) ساڵەی پێشوو بە تایبەتی، ڕۆڵەکانی نەتەوەی کورد، هەر هەوڵێکی ڕامیاریی و سەربازییان دابێ، وەک ئەوە وابووە، گوێزيان بە گومەزدا هەڵدابێ! گەر هێزەکانی کورد و دەسەڵاتيش، لەسەر ئەم ڕەوشتە پۆخڵە بەردەوامبن، ئەوا زۆر مەحاڵە، سەربەخۆیی بەدەسبێنن و نەتەوەکەشمان، لە ماڵە کاولبووەکەی خۆیدا، وەک مرۆ بە ئازادیی بژی!

هەرچەندە، ئەم دەسەڵاتە لاواز و بێ توانا فیدراڵەی باشووری (کوردستان)، ماوەی پتر لە (30) ساڵە دامەزراوە، بەڵام نابێ، هێندە بە ئاییندەی گەشبینبین و وا بزانین، تا سەر دەمێنێ. لەبەرئەوەی داگیرکەرانی (توورک، عەرەب و فارس)، هەمیشە لە بیری ئەوەدان، چۆن ئەم دەسەڵاتە لاوازە لەنێوبەرن. چونکە ئەزموونی دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی (ئەردەلان 1220-1876)، لە بەشەکەی خۆرهەڵات و میرەکانی میرنشینی (بابان 1500-1851)یش، لە بەشەکەی باشووری (کوردستان)مان لەبەرچاوە، یەکەمیان ماوەی (647) ساڵ و دووەمیشیان، ماوەی (351) ساڵ فەرمانڕەواییانکرد و بەردەوامبوون، لەبەرئەوە ئەم ئەزموونە زیندووە، ئەوەمان بیردەخاتەوە، دوژمنان و داگیرکەرانی نیشتمانەکەمان، هەمیشە لە بیری ئەوەدان و خەو لە چاوانیان ناکەوێ، چۆن ئەم دڕکە لە دڵی وڵاتەکانیاندا دەربێنن!