(1)
بەپێی باوەڕی ماركسیزم بێ، زمانی نەتەوەیی ئەو بایەخ و ڕۆڵەی نییە، بەڵكوو فاكتەری ئابووری جێی دەگرێتەوە. چونكە ماركسییەكان، لە ڕوانگەی پێوەندییەكی مەتیریاڵی ڕووتەوە، لە هەموو شت و پێوەندییەكانی دیكەی كۆمەڵی مرۆ دەڕوانن. فاكتەری ئابووری، بە خاڵی سەرەكی دروستبوونی نەتەوە و ژێرخانی كۆمەڵی مرۆ دادەنێن.
هەروەها، بە پێی باوەڕی ئایینی ئیسلامیش بێ، زمان لە ژیانی نەتەوەكانی سەر ڕووی زەویدا، ڕۆڵێكی گەورە و گران نابینێ. چونكە ئەوەی لای ئەوان گرنگە، تەنیا ئەوەیە، مرۆڤ دەبێ، باوەڕ بە خوای تاك و تەنیا بێنێ، تەنیا كێشەی یەكێتی باوەڕ، هەموو شتەكان چارەسەردەكا.
لەبەرئەوە چۆن ماركسییەكان، لە ڕوانگەی نەتەگەلێتی (ئینتێرناسیۆنال) مەتیریاڵییەوە بیردەكەنەوە، هەر بە ئەو شێوەیەش، ئیسلامییەكان هەموو باوەڕ و دیدەكانیان، لە سەرچاوەی نەتەگەلێتی گیانییەوە هەڵدەهێنجن. واتە: لای هەردوو بیروباوەڕەكە، زمان ڕۆڵێكی ئەوتۆ نابینێ. چونكە ئەوان بە یەك چاو، لە هەموو گەلانی جیهان دەڕوانن، باری سەرنج و تێڕوانینەكانیان، لەسەر ئاستێكی زۆر فراوان و ئینتێرناسیۆنال داڕێژراوە، بەپێچەوانەی باوەڕی نەتەوەییەوە، كە لە هەموو شتێكدا، لە بەشەوە بۆ گشت هەنگاو دەنێ، لە پچووكەوە بۆ گەورە دەسپێدەكا. واتە: لە نەتەوەیەكی دیاریكراوەوە دەسپێدەكا و بە كۆمەڵی مرۆ كۆتاییدێ!
(2)
ئەم باری سەرنجەی ماركسییەكان و ئیسلامییەكان، كارێكی وای لە زمانی نەتەوەیی كردووە، گەر لە سنووری هەر دەوڵەتێكدا، چەن گرووپێکی ئیتنی (كەمەنەتەوەیی، گەل و نەتەوە) پێكەوە بژین، هەموو ڕۆڵەكانی ئەو گرووپە ئیتنییانە دەبێ، زمانی فەرمی ئەو دەوڵەتانە بزانن، ئاخافتنی پێ بكەن، پێی بخوێنن و پێشی بنووسن. واتە: ئەو زمانە، بە زمانێكی سەرەكی دادەنێن، زمانە نەتەوەییەكەی خۆشیان، بە زمانێكی پلە دوو و لاوەكی دێ. بۆ نموونە: لە (یەکێتی سۆڤێت)، زمانی رووسی زمانی فەرمی دەوڵەت بوو، هەموو گرووپە ئیتنیکەکانیش دەبووایە، زمانی رووسییان بزانیایە.
تەنانەت ئایین، كارێكی وای لە زمانی نەتەوەیی كردووە، هێندێ جار و لە هێندێ دەوڵەتدا، زمانی ئایین شانبەشانی زمانی نەتەوەیی دەڕوا. بۆ نموونە: گەر لە وڵاتێكی دیاریكراودا، دەوڵەتێكی ئایینی دامەزرێ، با زمانەكەشیان عەرەبی نەبێ، ئەوان گەلێ ڕێز لە ئەو زمانە دەگرن، بە زمانێكی سەرەكی دادەنێن، لە خوێندنگەكاندا، بەزۆرەملی بە خوێندكارەكانی دەخوێنن، وەك لە دوای شۆڕشی گەلانی (ئێران)، ڕێبەرەكانی ئایینزای شیعە، زمانی عەرەبییان بە زمانێكی فەرمی ناساند. چونكە زمانی قورعانە، ئەوانیش جگە لە فەرموودەكانی پەیامبەر، قورعان بە تەنیا سەرچاوەی هەموو باوەڕەكانی خۆیان، ئایدۆلۆژیای ڕێكخراو، دەوڵەت و كۆمەڵ دادەنێن.
(3)
هەڵبەتە، لە ئەو ڕۆژەوە ئایینی ئیسلام پەیدابووە، هەرگیز باوەڕی بە بیری نەتەوەیی، مافی چارەنووسی نەتەوە جیاوازەکان نەبووە. چونکە هەموو موسوڵمانەکان، باوەڕەکانی خۆیان لە دەقەکانی قورعان، فەرموودەکانی پەیامبەر و فەتوای پێشەوایانی ئیسلامەوە هەڵدەهێنجن. بۆ نموونە: پەیامبەر سەبارەت بە پێناسەی عەرەببوون و زمان گوتوویەتی: (ئەی خەڵکینە! خوا هەر یەکە و باوک هەر یەکە و عەرەبێتی زمانە. ئەوەی بە عەرەبی دوا، ئەوە عەرەبە.) "1"
بۆیە هەر لە سەرەتای لەشکرکێشی و داگیرکردنی وڵاتانەوە، لە سەردەمە جیاجیاکانی مێژووی ئیسلامدا، سەرکردە عەرەبە موسوڵمانەکان، هەوڵێکی زۆریان داوە، بە هەر شێوەیەبێ، زمانی عەرەبی بەزۆر، بەسەر گەلە جیاوازەکانی بندەسیاندا بسەپێنن و زمانە نەتەوەییە خۆڕسکەکەی خۆیانیان لەبیربەرنەوە. لەبەرئەوە هێندێ کەمێنە و گەل هەبوون، موسوڵمان بوون و ئیدی بەرەبەرە، لە بۆتەی نەتەوەی عەرەبدا تواونەتەوە. ئەوەتە یەکێکی وەک جێنشین (ئەبوئیسحاق موحەممەد ئەلموعتەسەم بیللا 833–842 ز.) گوتوویەتی: (زبانی هەموو ئەو دایکانە ببڕن، کە مناڵەکانیان بە زمانی سریانی دەپەیڤن، چونکە گەر زبانی دایکەکانیانتان بڕی، زمانی دایکیان دەمرێ.)*
ئیسلامییە کوردەکانی وەک هەردوو رِيَكخراوى (جوند ئەلئیسلام – ئەنسار ئەلئیسلام)یش، لە یەکەمین بڵاوکراوەی ڕاگەیاندنی ڕێکخراوەکەیاندا، سەبارەت بە دید و بۆچوونی نەتەوەیی و نیشتمانپەروەری، زۆر بە ڕاشکاوی نووسیویانە: (لای ئێمە، نیشتمان و گەل و هاوڕەنگ و ڕەگەز بێ نرخە.)"2"
بۆیە بیری بیانیپەرستی و عێڕاقچێتی، زۆر بە شێوەیەکی فراوان، لای موسوڵمانەکان بە گشتیی و ئیسلامی ڕامیاری بە تایبەتی بڵاوبووەتەوە، باوەڕیان بە تێکۆشانی نەتەوەیی و مافی چارەنووسی کورد نییە! ئەم بیروباوەڕەش، ڕێک لەگەڵ بیری شۆڤێنیزمی ناسیۆنالیستەکانی عەرەبدا دەگونجێ. بۆ نموونە: لە خاڵی (10)ی بەرنامەی (بەعس)دا، سەبارەت بە عەرەببوون هاتووە: (عەرەب ئەو کەسەیە، کە زمانی عەرەبی بێ و لە خاکی عەرەبدا بژی، یا تێیدا چاوی بە ژیان هەڵهێنابێ و باوەڕی بە عەرەبایەتی خۆی هەبێ)"3"
(4)
هەرچەندە ئەم بۆچوونەی هەردوو بیری ئیسلام و كۆمۆنیستەكان، هەر تەنیا لەنێو دێراوی دێڕی پەرتووكەكاندا جێیاندەبێتەوە، بەڵام بە كردەوە وا نییە، بەڵكوو شتێكی دیكە دەڵێن و بە جۆرێكی دیكە ڕەفتاردەكەن. بۆ نموونە: پەیامبەری ئیسلام فەرموویەتی: (عەرەبم لەبەر سێ شت خۆشدەوێ: ئەز عەرەبم، قورعان عەرەبییە و زمانی خەڵكی بەهەشتیش عەرەبییە.)"4"
لەگەڵ ئەوەشدا، وەك باوە لە سەردەمی پەیامبەردا، گرفتی نەتەوەیی نەبووە، گەر هەشبووبێ، هەڵبەتە بە ئەم شێوەیەی ئەوڕۆ نەبووە. بۆیە قورعان و پەیامبەر، باسی كێشەی نەتەوەییان نەكردووە. بەڵام گەر لە ئەو سەردەم و لە ئەو بارەدا، پەیامبەر ئەوەی گوتبێ و ئەوە فەرمایشتی ئەو بێ، ئەوا دیارە، زۆر شانازی بە عەرەبێتی خۆی و زمانی عەرەبییەوە كردووە، كە ئەوڕۆ هەموو نەتەوەییەكی دڵسۆز بۆ نیشتمانەكەی خۆی، هەر بە ئەو شێوەیە، شانازی بە خاك و زمانەكەیەوە دەكا!
هەرچەندە لە قورعاندا، لە چەن شوێنێكدا، باسی جیاوازی زمان و گەلە جیاوازەكان كراوە. بەڵام کێ گوێی لێ دەگرێ و کام دەسەڵاتداری دەوڵەتی ئیسلامی، حساب بۆ ئازادیی و سەربەخۆیی، گەلە موسوڵمانەکانی بندەسیان دەکەن! بۆ نموونە:
(و ما أرسلنا من رسول الا بلسان قومه لیبین لهم ...) و (انا خلقناكم من ذكر و انثی و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا ...) هەروەها (و من ایاته خلق السماوات و الارض و اختلاف السنتكم و الوانكم ان في ذلك لایات للعالمین.)
(5)
زۆر جێی داخە، گەلێ جار گوێم لە سرتەوبۆڵەی، هێندێ لە كوردە كۆسمۆپۆلێتییەكان بووە، گووتویانە: زمان زۆر گرنگ نییە، بە هەر زمانێ بدوێین، بۆ ئێمە هیچ جیاوازییەكی نییە، گرنگ ئەوەیە، لە یەكدی بگەین. بەڵام ئەو جۆرە كەسانە، جگە لە ئەوەی خۆیان دەخەڵەتێنن، ئەوەشیان لە یادكردووە، هەموو نەتەوەیەك، بە زمانەكەیەوە دەناسرێ. بۆیە بە مرۆڤێكی كورد دەڵێن كورد، لەبەرئەوەی لە دایك و باوكێكی كورد لەدایكبووە و بە زمانی كوردیش دەپەیڤێ!
لە ڕووی باری سەرنجی بیری نەتەوەییشەوە، مرۆڤێكی كورد لە یەكێكی دیكەی (فارس، تورك، ڕووس، ئینگلیز ...)، لە پێش هەموو شتێكدا، بە زمانە نەتەوەییەكەی جیادەكرێتەوە، پاشان خەسڵەتەكانی دیكەی نەتەوە دێن. تەنانەت لە ڕووی ئایینیشەوە، كوردێكی موسوڵمان لە عەرەبێ، تووركێ یا فارسێكی موسوڵمان، تەنیا بە زمانەكەی جیادەكرێنەوە، بۆیە پێیان دەڵێن: گەلانی موسوڵمان، كە بە هەموویان نەتەوەی ئیسلام پێكدێنن. (لێرەدا نەتەوە بە بەپێی دید و بۆچوونی ئیسلام بەكارهاتووە، نەك وەك زاراوەیەكی ئیتنی و ڕامیاری زانستيی بەكارهێنرابێ.)
هەروەها چینەکانی جووتیار، كرێكار، دەرەبەگ، بۆرژوا و سەرمایەدارەكانی هەموو نەتەوەیەك، یەك زمانی هاوبەشیان هەیە، چونكە (زمان بە یەكێ لە مەرجە هەرە گرنگەكانی بوونی نەتەوە دادەنرێ، زمانی هەموو چینەكانی گەلە، تاکە زمانی هاوبەشی هەموو نەتەوەكەیە بە هەموو چین و توێژەكانییەوە. هەرگیز زمانی كورديی چینی كرێكاران، بۆرژوا، جووتیاران یا زمانی كورديی چینی دەرەبەگ نەوتراوە و نەبیسراوە.)"5"
جا گەر ئەو هەموو خەباتەی دەكرێ، ئەو هەموو قوربانییەی دەدرێ، یەكێ لە ئامانجەكانی، پاراستنی زمانی نەتەوەیی نەبێ، هەڵبەتە ئەو گەلانەی ڕزگاریانبووە، ئەو هەموو خوێنەیان لە پێناوی ڕزگاركردنی خاكەكەیاندا نەدەڕشت، دوای ڕزگاربوونیشیان، هیچ جۆرە بایەخێكیان، بە زمانە نەتەوەییەكەی خۆیان نەدەدا!!!
بۆیە، هیچ یەكێ لە مەرجەكانی دروستبوونی نەتەوە، لە یەكدی جیاناكرێنەوە، هیچ یەكێكیشيان خەسڵەتێكی ئایینيی یا چیناییەتیان نییە. بەڵكوو تەنیا خۆیان لە خەسڵەتە نەتەوەییەكاندا دەبیننەوە. واتە: (مەرجەكانی بوونی هەر نەتەوەیەك، لە نێوان هەموو چین و دەستە و توێژاڵە كۆمەڵایەتییەكاندا، خاڵی نێوكۆيی و هاوبەش پێكدێنن، هەرگیزا و هەرگیز، كەرتكەرت و بەشبەش ناكرێن. گەر لە توپەت و جیاكرانەوە، ئەوا ناسنامە و كەسێتی ئەو نەتەوەیە تێكدەچێ و دەبێتە دوو گەلی جیاواز، وەك هەردوو گەلی ئازەر و توورك، لە یەك گرووپە زمانن (تووركزمان)ەكان. ڕۆمانی و مەڵداڤی، لە گرووپە زمانی (ڕۆمانی)ن. ڕووس و ئۆكرایین، لە لقە زمانی (سلاڤی)ن. كورد و فارس، كورد و هیند، (هیندۆ- ئەورووپایی)ن. ئەو نەتەوانە لە یەكدییەوە نزیكن، لە ڕووی زمانەوە خزمن و لە لقە زمانێكیشن. بەڵام هەر بە دوو نەتەوەی جیاواز ناودەبرێن. جا گەر ئەو نزیكی و خزمایەتییە، لە نێوانیاندا نەبووایە و لە گرووپە زمانێ نەبوونایە، وەك ڕووس و ئینگلیز، ئەڵمان و فڕەنسی، كورد و عەرەب، كورد و توورك، ئەوا لە باری سەرنجی نەتەوەییەوە، بە هیچ شێوەیە، پێكەوە نەدەنووسان. بەڵكوو پێوەندییەكی دیكە هەیە، دۆستایەتی، هاوكاريی و برایەتی نێوانیان ساز و كۆك و تەیار دەكا، ئەویش پێوەندی مرۆڤایەتییە.)"5"
* * *
تێبینی: زبان مەبەست لە (اللسان) و زمانیش مەبەست لە (اللغە)ی عەرەبین.
سەرچاوەکان
جەمال نەبەز، بیری نەتەوەیی کورد، چاپی 1، سوید، 1984.
نیاز سەعید، پشتیوانانی ئیسلام لە کوردستاندا، چاپی 1، سولەیمانی، 2002.
حزب البعث العربی الاشتراکی، دستور حزب البعث العربی، دمشق، 1947.
دوکتۆر حوسێن موحەممەد عەزیز، سەلیقەی زمانەوانی، چاپی 1، سولەیمانی، 1999.
دوكتۆر حوسێن موحەممەد عەزیز، ململانێی ئایدۆلۆژی لە کوردستاندا، چاپی 1، سولەیمانیی، 1993.