ئا: ئاوێنە

بۆ تێگەیشتن لەجیهانی نوێ‌، بەتایبەتی لەپاش هەرەسهێنانی ئۆردوگای سۆشیالیزم‌و هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەت‌و روخانی دیواری بەرلین، جیهان پێینایە گۆڕانكارییەكی گەورەوە. لەو سەروەختەدا دوو بیرمەندی گەورەی ئەمەریكی لەڕێگەی بڵاوكردنەوەی دوو كتێبەوە بۆ تێگەیشتن لەوەی كە روودەدات، دەنگدانەوەی زۆر‌و هەرایەكی گەورەیان لەئاستی جیهاندا نایەوە، زۆرێك لەم دنیایەدا بە"كۆتایی مێژوو"ی فۆكۆیاما یان "پێكدادانی شارستانیەكان"ی هینگتۆن سەرسام بون‌و ژمارەی ئەوانەشی كە رەخنەیان لێگرت كەم نەبو.

 كۆتایی مێژوو – دوایین مرۆڤ

فۆكۆ یاما بیرمەندی ئەمەریكی بەڕەچەڵەك ژاپۆنی، لەم كتێبەیدا ئاماژە ەوە دەكات كە بەنەمانی دەسەڵاتی سیاسی سۆشیالیزم، كۆتایی بەململانێی نێوان گەلان‌و مرۆڤەكان هاتووە‌و بۆ یەكجاری سیستەمی لیبرالی‌و بازاڕی ئازاد‌و دیموكراسی‌و مافی مرۆڤ سەركەوتنیان لەمێژوودا بەدەستهێناوە‌و جیهانبینییەكانی رۆژئاواو ئەمەریكا راست‌و دوستییان بۆ هەموو كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی سەلما‌و سیستەمی دیموكراسی كۆتایی مێژوو ترۆپكی دوا پێگەیشتن‌و كامڵبوونی مێژووە، ئەو دەڵێت "ئه‌وه‌ی که‌ ده‌یبینین ته‌نیا کۆتایی جەنگی سارد نییه‌، به‌ڵکو کۆتایی مێژووه‌، لوتکه‌ی پرۆسه‌ی به‌کامڵ بوونی ئایدۆلۆژی‌و مرۆڤایه‌تییه‌، ئه‌وه‌ به‌جیهانی بوونی لیبڕاڵیزمی ڕۆژئاوایه‌ وه‌ک دوایین شێوازی حکومه‌تداری مرۆڤ".

لەدیدی فۆكۆیاماوە مێژووی مرۆڤایه‌تی له‌ڕۆژئاوادا کۆتایی پێدێ‌و لیبرالیزم، ده‌بێ به‌جیهانی بکرێ‌و به‌سه‌ر هه‌موو دونیادا بسه‌پێ‌و هەڵگری پڕۆژەی چارەسەری هەموو كێشەكانی جیهانە.

فۆكۆیاما بیرۆكەی "كۆتایی مێژوو"ی لەبیرمەندی گەورەی ئەڵمانی "هیگل"ەوە وەرگرتبوو، كە بەپێچەوانەی كارل مارکس-ەوە پێیوابوو ئازادی كۆتایی مێژووە، نەك سۆشیالیزم.

فۆکۆیاما دواتر دانی بەوەدا نا، کە بەشێك لەبۆچوونەکانی وادەرنەچوون، بەتایبەتی سەبارەت بەچین‌و ئێران‌و سەرکەوتنی ئیسلامی سیاسی لەنیشتمانی عەرەبی‌و وڵاتانی ئیسلامیدا.

پێکدادانی شارستانه‌کان‌و دووباره‌ دروستکردنه‌وه‌ی سیستمی جیهانی

سامۆئیل هینگتۆن، بیرمەندی ئەمەریكی لەم كتێبەیدا رایەكی جیاواز لەوەی فۆكۆیاماو كۆتایی مێژوو دەخاتەڕوو، كە پێیوایە كۆتایهاتنی جەنگی سارد كۆمەڵگەكان بەرەو لیبرالیزم‌و مرۆڤەكان روەو بەهاوڵاتیبوونی جیهانی ئاڕاستە ناكات، بەڵكو سەرلەنوێ‌ بەسەر كلتورو شارستانیی ئایینی جیاوازو دژ بەیەكدا دابەشیان دەكاتەوە.

هینگتۆن ئاماژە بەوە دەكات كە دنیای دوای رمانی سیستمی سوشیالزم و كۆتایی جەنگی سارد دابەش دەبێت بەسەر شارستانیەكانی رۆژئاوای مەسیحی پرۆستانت‌و كاسۆلیك‌و یەهودی – مەسیحی رۆژهەڵاتی ئەرسزۆكس – شارستانی ئیسلامی -  كۆنفۆشیۆسی – هندۆسی - بوزایی ژاپۆنی - ئه‌فریقی – ئیتر ململانێی نێوان ئەم جەمسەرانە دەستپێدەكات، ئەو دەڵێت "جەنگەكانی پێشتری سەدەی بیستەم، جەنگی ئایدۆلۆژیا بوون، لەشەری سەرمایەداریی‌و سۆشیالیزمدا، خەڵكان‌و گەلان وەفادارییان بۆ یەكێک لەم دوو سستەمە هەبوو، لەڕێگەی یەكێک لەم دوو سستەمەوە لە روانگەیەكی جیهانییەوە خۆی لە بەرەیەكی كێشەكاندا ئەدۆزیەوە، بەڵام پاش تەواوبوونی شەڕو كێشەی سۆسیالیزم و لیبرالیزمی سەرمایەداریی، ئەمانە هەموو ئاوڕیان دایەوە بۆ پێشینەی ئاینی، تائیفیی‌و نەتەوەیی‌و تەنانەت خێڵەكی خۆیان. ئیتر دنیا‌ به‌پێی شارستانیه‌ته‌كان دابه‌ش ده‌بن، هێڵێك له‌یه‌كتر جیایان ده‌كاته‌وه‌، كە هێڵی پێكدادانی شارستانیەكانە".

بۆ نمونە هینگتۆن ئاماژەی بەهێڵی جیاكردنەوەی شارستانیەتی ئیسلامی لەشارستانیەتەكانی تر دەكات، كە خویچنیان لێدەچۆڕێ‌، لەئیسرائیل – فەلەستین، لەچیچان، لەكشمیر، قوبرس، بۆسنەو هەرسك، قەرەباخ، كە موسڵمانەكان لەگەڵا هەموو ئەوانی تردا لەپێكدادان‌و جەنگدان.