ئا: بارام سوبحی

چۆن ستەمكار دەردەكەوێت؟ بەهانەكانی بونی چین؟ ئەو پایانە چین كە لەحوكمڕانیدا پشتی پێدەبەستێت؟ ئەو دەسەڵاتە لەكوێوە دێت كە ستەمكار خراپ بەكاریدەهێنێت؟ كتێبی ستەمكار هەوڵدەدات لەدوتوێی (500) لاپەڕەدا وەڵامی ئەو پرسیارانە بداتەوە.

كتێبی ستەمكار لێكۆڵینەوەیەكی فەلسەفیە بۆ چەند وێنەیەك لەستەمكاری سیاسی. کتێبه‌که‌ لەنوسینی ئیمام عەبدولفەتاح ئیمامەو هۆشمەن جەلال محەمەد كردویەتی بەكوردی‌و خانەی وەرگێڕان لەسلێمانی ئەم كتێبەی چاپ‌و بڵاوكردۆتەوە. كتێبەكە لەچوار بەش پێكهاتوە، بەشی یەكەم باس لەپێویستی دەسەڵات‌و بەخواكردنی فەرمانڕەوا لەرۆژهەڵات‌و خانەوادەی ستەمكاری دەكات، لەبەشی دوەمدا باس لەدو وێنەی ستەمكار لەفەلسەفەی یۆنانیدا دەكات، لەبەشی سێیەمدا باس له‌ستەمكار لەجیهانی مەسیحیەت‌و ئیسلامدا دەكات، بەشی چوارەمیش باس لەهەڵهاتن له‌ستەمكار دەكات.

ئاسیا چاوگی ستەمكاری
لەبەشی یەكەمی كتێبەكەدا، نوسەر بەگەڕانەوە بۆ مێژوی كۆن چەندین نمونەی ستەمكاران له‌رۆژهەڵاتدا دەخاتەڕو، وەكو ئەوەی كە دەڵێت "كاتێك ئەسكەندەری گەورە داوای له‌یۆنانیەكان كرد لاسایی رۆژهەڵاتیەكان بكەنەوە، دواتر لەگەڵیدا رێكەوتن لەسەرئەوەی كە كڕنوش بردن‌و چەمینەوە بەس بۆ ئاسیاییەكان بێت... بەم شێوەیە دەبینین ئەسكەندەر بیری له‌خۆ بەخوداكردن نەكردۆتەوە تەنها له‌رۆژهەڵاتدا نەبێت (نیشتیمانی بەخوداكردنی فەرمانڕەواكان)، لەبەرئەمەیە لەهەمو فەلسەفەیەكی سیاسی لەئەوروپادا، ئاسیا رەگ‌و چاوگ‌و كانگای ستەمكارییە".
جگە له‌نمونە مێژوییەكان، نوسەر تێزو بۆچونی فەیلەسوفەكانیش دەهێنێتەوە، كە پێیانوایە ئایدیای بەخوداكردنی پاشاو ئیمپراتۆر بەتەنیا دەستكردی ناوخۆیی رۆژهەڵاتە! وەكو ئەوەی فەیلەسوفی یۆنانی ئەرستۆ دەڵێت "رۆژهەڵاتییەكان هەڵگری سروشتی كۆیلەن، بۆیە لەبەرانبەر حوكمڕانی ستەمكاردا ناڕەزایی دەرنابڕن".
لەبارەی بەكارهێنانی وشەی ستەمكارەوە، نوسەر رایدەگەیەنێت ستەمكاری كۆنترین سیستمی سیاسیە له‌یۆنان‌و له‌رۆژهەڵاتدا، پێدەچێت كە (ئەرخیلۆخوس: بەناوبانگترین شاعیری یۆنانییە له‌شیعری هەجودا، لەنیوەی سەدەی حەوتەمی پێش زایندا ژیاوە)ی شاعیری یۆنانی یەكەم كەس بێت وشەی ستەمكاری بەكارهێنابێت، كاتێك به‌پاشا گیگزی پاشای لیدیەكانی وتوە.
سەبارەت بەپێناسەی كەسی ستەمكار، نوسەر ده‌نوسێت "سته‌مکار كەسێكە زۆرداری دەكات‌و لەستەم‌و سەرپێچیكرندا زیادەڕەوی دەكات، دەتوانێت هەرچی ئەوەی كە دڵی دەیخوازێت له‌ستەم‌و زۆرداری لەناوبردنی خەڵكی‌و زەوتكردنی مافەكانیاندا بیكات.

ئەفلاتون‌و كەسایەتی ستەمكار
یەكێك لەو فەیلەسوفانەی بەچڕی باسی لەستەمكاری كردوە، ئەفلاتونە، كە بەبۆچونی ئەو، ستەمكار لەژیانیدا ئارەزوەكان‌و مەیله‌ هەوەسبازییە كێوییەكان بەسەریدا زاڵ دەبن‌و هیچ ئاستێك بۆ تێربون ناناسن. هەروەها تەنها توشی هاوڕێی خراپ دەبن‌، "ستەمكاران بەدرێژایی ژیانیان هاوڕێیەكیان نییە بەڵكو یان زۆردارانن یان كۆیلەی ملكەچن، بەڵام ئازادی‌و هاوڕێیەتی راستەقینە نیعمەتێكە ستەمكاران هەمیشە لێی بێبەشن".
دەربارەی باری دەرونی ستەمكاران، ئەفلاتون پێی وایه‌ لەهەر شوێنێك ستەمكارێكت بینی ئەوا بزانە كە سەرچاوەی ستەمكارییەكەی هەژاری دەرونیەتی، "ئەوەی دەرونی دەوڵەمەند بێت ستەم ناكات، ئەوەی هەست بەدڵنیایی‌و متمانە بكات لەدەرونیدا پێویستی بەپشت‌و پەنایەكی دی نابێت له‌شوێنێكی ترەوە. بەم شێوەیە دەرونی ستەمكار هەژارەو چۆڵ‌و پوچە، پیاوی ستەمكار لەهەمو خەڵكی هەژارترو بەدبەختترە".

فەیلەسوفان‌و ستەمكاری له‌رۆژهەڵات
بەدەر له‌فەیلەسوفە یۆنانیەكان، فەیلەسوفانی ئەوروپاش بۆچونی خۆیان لەبارەی دوانەی ستەمكاری‌و رۆژهەڵات دەربڕیوەو نوسەر بیروڕای چەندین فەیلەسوفی لەوبارەیەوە هێناوەتەوە، كە یەكێك لەوانە هیگڵە، "رۆژهەڵاتیەكان نەگەیشتونەتە ئەوەی كە مرۆڤ تیایاندا مرۆڤێكە ئازادە.. هەمو ئەوەی زانیویانە ئەوەیە كە كەسێكی دیاریكراو ئازادە. بەڵام ئازادی ئەو تەنها كەسە هیچ نییە جگە له‌هەوەسی كەسیەتی‌و هەڵچونێكی سەرشێتانەو بەربەریانە. لێرەشەوە ئەم تەنها كەسە هیچ نییە جگە له‌ستەمكارێك نەك مرۆڤێكی ئازاد".
بەبۆچونی نوسەری كتێبی "رۆحی یاساكان"، مۆنتسكیۆ، ستەمكاریی سیستمێكی ئاسایی‌و سروشتییە سەبارەت به‌رۆژهەڵات. بەڵام سیستمێكی نامۆو مەترسیدارە لەسەر رۆژئاوا. هەروەك ده‌نوسێت "حكومەتی میانڕەو گونجاوترە بۆ جیهانی مەسیحیەت‌و ستەمكاری گونجاوترە بۆ جیهانی ئیسلامی". 
مۆنتسكیۆ، ئاماژە بەخەسڵەتەكانی دەوڵەتی زۆردار دەكات‌، "فەرمانڕەوای زۆردار خۆی به‌دەوڵەت دادەنێت، سەلامەتی دەوڵەت جگە له‌سەلامەتی ئەو هیچ شتێكی تر نییە، دزیكردن لەسەروەت‌و سامانی میری كارێكی ئاسایی دەبێت لەدەوڵەتە زۆردارەكاندا، فەرمانڕەوایان لەدەوڵەتی زۆردار بەردەوام هاوسەرگیری بەشێوەیەكی خراپ بەكاردەهێنن، ئەوەندەی ئایین لەم دەوڵەتەدا كاریگەری هەیە لەهیچ دەوڵەتێكی دیكەدا ئەوەندە كاریگەری نییە، چونكە ئایین ترس‌و بیمێكە زیاد دەكرێت بۆ ترس‌و بیمەكانی تر". هه‌روه‌ها ده‌نوسێت "لەخوە باو و بەربڵاوەكان لەدەوڵەتە زۆردارەكاندا ئەوەیە هیچ مرۆڤێك بەبێ‌ پێشكەشكردنی دیاری ناچێتە لای كەسێك پلەی لەو بەرزتر بێت، سەرباری ئەوانە ئەگەر فەرمانڕەواكان بیانەوێت ستەمكاربن، ئەوا هەمیشە دەسەڵاتەكان له‌كاراكتەری خۆیاندا كۆدەكەنەوە".
لەوەڵامی بۆچونەكانی مۆنتسكیۆدا، ئیمام عەبدولی نوسەر ده‌ڵێت "مۆنتسكیۆ ئەو دابەشكردنە سەیرەمان بۆ شی ناكاتەوە كە بۆچی حكومەتی میانڕەو بۆ جیهانی مەسیحیەت‌و ستەمكاری بۆ جیهانی ئیسلامی گونجاوترە، ئەو بۆچونەش بەبەڵگەی ئەوە دەزانێت كە "گومانی تیانیە مۆنتسكیۆ هیچی شتێكی لەسەر ئیسلام نەخوێندۆتەوە".

ستەمكاری‌و ئایینە ئاسمانیەكان
نوسەر رایدەگەیەنێت هیچ كام له‌ئایینە ئاسمانییە گەورەكان، لەگەڵ حوكمی ئایینیدا نین‌و پێوەی پەیوەست نین، بەڵكو "لەهەمو سەردەمێكدا كۆمەڵێك شوێنكەوتوانی ئەم ئایین یان ئەو ئایین دەركەوتون‌و پەنایان بردۆتە بەر شرۆڤەكردنی هەندێ تێكستی ئایینی‌و هەوڵە كەسیەكان‌و شیكردنەوە خودییەكانیان خستۆگەڕو تا بەهۆیانەوە بگەنە دەسەڵات، دواجار كلیلی هەمو كارەكانیان بەدەست بێت‌و لەزۆربەی بارەكاندا خراپترین رێگا بەكاردەهێنن".
لەبارەی پەیوەندی ئیسلام‌و دیموكراسیەتەوە، دەڵێت "له‌ئایینی ئیسلامدا شتێك نیە رێگری بكات له‌پیادەكردنی دیموكراسیەت كە پشت بەئازادی‌و دادپەروەری‌و یەكسانی‌و چەندین ئایدیای دیكە دەبەستێت، كە بانگێشتكردن بۆ ئەم ئایدیایەنە زۆر بەڕونی له‌ئایەتەكانی قورئاندا هەیە".

چۆن له‌ستەمكاری رزگارمان بێت؟
بۆ رزگاربون له‌ستەمكاری، نوسەر جەخت لەوەدەكاتەوە هیچ رێگەیەكی دیكە نیە جگە له‌پەنابردنە بەر دیموكراسی، لەوبارەیەوە ده‌نوسێت "پێویستە باش لەو وانەیەی یەكێتی سۆڤێتی هەڵوەشاوە تێبگەین، كە پاش زیاتر له‌حەفتا ساڵ لەژێر حوكمی ستەمكاراندا هیچ دەریچەیەكی بۆ نەمایەوە تەنها پەنابردن نەبێت بۆ دیموكراسی‌و پراكتیزەكردنی بەكردار نەك ‌بەناو".
لەبەشێكی دیكەی بۆچونەكانیدا، دەڵێت "دەبێت دڵنیابین لەوەی دیموكراسیەت پراكتیزەكردنەو ئەزمونێكی مرۆییەو خۆی هەڵەكانی راستدەكاتەوە، با دروشممان ئەوە بێت: باشترین چارەسەر بۆ دیموكراسی بڕێكی زیاترە له‌دیموكراسی... دیموكراسیەكی ناتەواو هەزاران جار له‌حوكمی ستەمكاریی باشترە".
بۆ گەیشتن بەحوكمی دیموكراسی، نوسەر سێ‌ رێگا پێشنیار دەكات ئەوانیش؛ پەروەردە: بۆ راهێنانی منداڵ لەسەر رێزگرتن لەخۆی‌و بۆچونی ئەوانی دیكە‌و رێزگرتن له‌كەرامەت‌و بەهای مرۆڤ‌و بیركردنەوەی ئازادو رای زۆرینە. یاساو رێزگرتن له‌یاسا: كە هەل دەڕەخسێنێت پرەنسیپەكانی دیموكراسی لەسەر ئاستێكی بەكۆمەڵ پیادە بكرێن، چونكە ئەگەر كەسێك لەسەرو یاساوە هەبو ئەوا دیموكراسیەت لەناودەچێت. دەزگا جیاوازەكانی راگەیاندن: دەتوانن رۆڵێكی زۆر گرنگ ببینن له‌بڵاوكردنەوەی پرەنسیپەكانی دیموكراسیدا.