حکوومەتی عێراق بەشێوەیەکی سەرسوڕهێنەر، لەسێدارەدانەکانی دەرەوەی دادوەری لە ساڵی 2024دا فراوانتر کردووە، ئەمڕۆ ڕێکخراوی هیومان ڕایتس وۆچ ڕایگەیاندووە، ئەو کەیسانەی کە لەلایەن هیومان ڕایتس وۆچەوە بەڵگەیان لەسەر کراوە، دەریدەخەن دەسەڵاتداران ئەو لەسێدارەدانانە بەبێ ئاگادارکردنەوەی پێشوەختە بۆ پارێزەران یان ئەندامانی خێزانەکەی ئەنجام دەدەن و چەندین تۆمەت سەبارەت بە ئەشکەنجەدان و پێشێلکردنی مافی دادگاییکردنی دادپەروەرانە تۆمار کراوە. 

ئاوێنە: لە مانگی یەکدا، هیومان ڕایتس وۆچ ڕاپۆرتی دا کە نزیکەی ١٥٠ زیندانی لە زیندانی ناسریەی عێراق بەبێ ئاگادارکردنەوە ڕووبەڕووی لەسێدارەدان بوونەتەوە. لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣، دەسەڵاتداران نزیکەی ١٣ پیاویان لە زیندانی ناسریە لەسێدارەداوە، ئەمەش یەکەم لەسێدارەدانی بەکۆمەڵ بووە لەدوای لەسێدارەدانی ٢١ پیاوی دیکە لە ١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠، پێدەچێت نزیکەی ٨ هەزار کەس سزای لەسێدارەدانیان لەسەر بێت.

لاما فەکیح، بەڕێوەبەری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕێکخراوی هیومان ڕایتس وۆچ دەڵێت: "دەسەڵاتدارانی عێراق کوشتن بە سزای دەوڵەت بە قەبارەیەکی مەترسیدار ئەنجام دەدەن " ڕەزامەندی لەسەر ئەم لەسێدارەدانی نایاساییانە میراتێکی خوێناوی بۆ سەرۆک عەبدول لەتیف ڕەشید بەجێدەهێڵێت".

دەشڵێت، بە لەبەرچاوگرتنی تۆماری دامەزراوی سیستەمی دادوەری عێراق لە پێشێلکارییەکانی ڕێکاری یاسایی، کە دەگاتە زەوتکردنی ئارەزوومەندانە لە مافی ژیان، پێویستە عێراق بەپەلە هەموو لەسێدارەدانەکانی هەڵپەسێردراو ڕابگرێت و ڕاگرتنی کاتی ڕابگەیەنێت بەرەو هەڵوەشاندنەوەی تەواوەتی سزای لەسێدارەدان.

هیومان ڕایتس وۆچ چاوپێکەوتنی لەگەڵ پێنج ئەندامی بنەماڵەی نۆ پیاو کە سزای لەسێدارەدانیان بەسەردا سەپێنراوە، کە سێ کەسیان لە سێ مانگی ڕابردوودا لە سێدارە دراون؛ لەگەڵ پارێزەرێک کە نوێنەرایەتی دەیان کەس دەکات کە سزای لەسێدارەدانیان بەسەردا سەپێنراوە ئەنجامداوە، کە وردەکارییەکانی لەبارەی چوار کەیسەوە خستووەتەڕوو، هەروەها لە 14ی ئۆکتۆبەر، هیومان ڕایتس وۆچ نامەیەکی وردی لەبارەی ئەو تۆمەتانە بۆ وەزارەتی داد ناردووە و داوای زانیاری لەبارەی بارودۆخی زیندان و لەسێدارەدان و  سەردانی کردنی زیندانی ناسریە کردوە، بەڵام هیچ وەڵامێکی نەبووە.

حکومەتی عێراق ئاماری فەرمی لەسەر لەسێدارەدان بڵاوناکاتەوە و سەرەڕای چەندین داواکاریش دابینی ناکات. بەگوێرەی ئاماری ئافاد، ڕێکخراوێکی سەربەخۆ و چاودێری پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە عێراق دەکات، دەسەڵاتداران تەنها لە مانگی ئەیلولدا 50 پیاویان لەسێدارەداوە. لە مانگی حوزەیران، ئافاد ئەو شتەی ئیدانە کرد کە ناوی لێنابوو زیادبوونی "ئیعدامەکانی نهێنی"، ئاماژەی بەوەدا کە لە هەفتەکانی پێشوودا ٦٣ لەسێدارەدانی بەڵگەدار کردووە کە ڕاگەیەندراو نەبوون.

لە مانگی تەمموزدا وەزارەتی داد ئەو تۆمەتانەی ڕەتکردەوە کە باس لەوە دەکەن لەسێدارەدانی نهێنی ئەنجامداوە و هۆشداریشیدا لەوەی کە ڕێکاری یاسایی بەرامبەر هەر سایتێک دەگرێتەبەر کە "هەواڵێکی چەواشەکارانە" بڵاوبکاتەوە. لە مانگی تشرینی یەکەمی ڕابردوودا، سەرۆک ڕاچید ئەو تۆمەتانەی ڕەتکردەوە کە لە سۆشیال میدیادا بڵاوبوونەتەوە و باس لەوە دەکەن سزای لەسێدارەدانی بەکۆمەڵی پەسەندکردووە.

ئەو کەیسانەی کە لەلایەن هیومان ڕایتس وۆچەوە بەڵگەیان لەسەر کراوە، ئاماژە بەوە دەکەن کە دەسەڵاتدارانی عێراق زیاتر هەڕەشە لە زیندانیانی سزای لەسێدارەدان و گروپە ناحکومییەکان دەکەن بەهۆی ئەوەی قسەیان لەسەر بارودۆخی زیندانی ناوەندی ناسریە کردووە. لە مانگی نیسانەوە، پێنج کەس کە لە ڕێگەی پارێزەرێکی بیانییەوە سکاڵایان لە نەتەوە یەکگرتووەکان تۆمارکردبوو بەبێ ئەوەی ناوی خۆیان تۆمار بکەن.

دوو کەسیان ڕاپۆرتی فەرمییان لە لیژنەیەکی پزیشکی سەر بە ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراقەوە هەبوو کە ئیفادەیان دەکرد کە تووشی ئەشکەنجە کراون و توانیویانە ناسنامەی ئەو کارمەندە ئەمنییانە دەستنیشان بکەن کە ئەشکەنجەیان داوە. ئەو دوو کەسە داوایان لە داواکاری گشتی کرد کە لێکۆڵینەوە بۆ ئەو ئەفسەرە ئەمنییانە بکاتەوە کە بە وتەی خۆیان ئەشکەنجەیان داوە، بەڵام پارێزەرەکانیان دەڵێن هەرگیز لێکۆڵینەوەکە نەکراوەتەوە. هەروەها ئەو دوو کەسە داوای دووبارە دادگاییکردنیان کردووە، بەڵام بەهۆی نەبوونی مەلەفی کەیسەوە دەسەڵاتداران داواکارییەکانیان ڕەتکردەوە. پارێزەرەکانیان ئاماژەیان بەوەشکردووە، ئەم دۆسیانە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٤دا لەناوبراون کاتێک داعش بینای دادگاکەی سووتاندووە کە تێیدا ڕاگیراون.

یەکێک لەو پیاوانە، لە دوایین پەیوەندیدا لەگەڵ پارێزەرەکەی لە مانگی ئازاری ٢٠٢٤، بە هیومان ڕایتس وۆچ-ی ڕاگەیاندووە، بەرپرسانی زیندانەکە بۆیان دەرکەوتووە کە زانیاریی لە دەرەوەی زیندانەکە تێپەڕاندووە، ترسی خۆی لە تۆڵەسەندنەوە دەربڕیوە. لە سەرەتای مانگی نیساندا، ئەو پیاوە بەبێ پەیوەندی ڕاگیرا تاوەکو دەسەڵاتداران لە مانگی تەمموزدا خێزان و پارێزەرەکەی ئاگادارکردەوە کە لەسێدارە دراوە.

هیچ کام لەوانەی چاوپێکەوتنیان لەگەڵدا کراوە وتوویانە پێشوەختە ئاگاداری لەسێدارەدانەکانیان پێنەگەیشتووە، ئەمەش لەگەڵ تۆمەتەکانی پێشوودا یەکدەگرێتەوە. لە هەندێک حاڵەتدا بەرپرسانی زیندان پەیوەندییان بە خێزانەکانەوە کردووە بۆ وەرگرتنی تەرمی چەند مانگێک دوای لەسێدارەدان.

ئەندامێکی خێزانەکەی دەڵێت هۆکاری گیانلەدەستدانی کەسوکارەکەیان لەسەر بەڵگەنامەی مردنی کەسوکارەکەیان لەسێدارەدان بووە بە هەڵواسینی، بەڵام هیچ نیشانەیەک لە ملی پیاوەکەدا نەبووە کە ئاماژە بە هەڵواسینی بکات کاتێک تەرمەکەیان شۆردووە پێش ناشتنی، ئەمەش گومانی لەسەر سروشتی مردنەکەی دروستکردووە.

هەروەها ئەندامێکی خێزانەکەی ڕایگەیاندووە، هێزە ئەمنییە چەکدارەکانی حکومەتی عێراق کە ماوەی چەند هەفتەیەک لە دەرەوەی گۆڕستانەکە جێگیر بوون، ئەو ئەندامانەی خێزانەکەیان هەراسان کردووە کە سەردانی گۆڕەکەیان کردووە. ئەندامێکی خێزانەکەی ڕایگەیاندووە، پێیان وایە ئەمە بۆ ئەوە بووە کە خێزانەکە نەتوانن تەرمەکە دەربهێنن بۆ پشکنینی سەربەخۆی جەستە. تۆماری پشکنینی جەستەیان بۆ دابین نەکرابوو.

وەزارەتی داد وەڵامی داواکارییەکی هیومان ڕایتس وۆچ سەبارەت بەم تۆمەتە نەدایەوە.

لە حاڵەتێکی دیکەدا هۆکاری مردنەکە لەسەر ئەو بڕوانامەی مردنە نەنووسراوە کە لەلایەن هیومان ڕایتس وۆچەوە پێداچوونەوەی بۆ کراوە.

کەسوکاری یەکێک لەوانەی لەسێدارە دراون ئاشکرای دەکات، هێزە ئەمنییەکان ڕێگرییان لەو خێزانە کردووە کە مەراسیمی پرسەکەیان ئەنجام بدەن و هێزیان لە نزیک گۆڕەکە جێگیرکردووە. ئاماژەی بەوەشکردووە، دوایین جار کە سەردانیم کرد [لە زیندان] تێبینیم کرد کە نینۆکەکانی ون بوون، ددانەکانی کەوتوونەتە دەرەوە و نیشانە لەسەر پێیەکانی و لە ملیدا هەبووە.”

هیومان ڕایتس وۆچ پێداچوونەوەی بە وێنەکانی سێ تەرمی کرد کە دوای لەسێدارەدانیان ئازادکرابوون کە نیشانە دیارەکانی خراپ مامەڵەکردن یان ئەشکەنجەدانیان تێدابوو، لەوانە کێشانی توند، شکاندنی ئێسک، برین و لاوازی.

پێدەچێت لەسێدارەدانەکان سەرەڕای تۆمەتە باوەڕپێکراوەکانی ئەشکەنجەدان و پێشێلکارییەکانی دیکەی دادگاییکردنی دادپەروەرانە و ڕێوشوێنی یاسایی ئەنجامدراون. هیومان ڕایتس وۆچ ڕایگەیاندووە، سەپاندنی سزای لەسێدارەدان بە ئارەزوومەندانە و نایاسایی دەبێت ئەگەر گەرەنتی دادگاییکردنی دادپەروەرانە بۆ تۆمەتبارەکان پێشێل بکرێت.

ڕاپۆرتدەرانی تایبەتی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایانگەیاندووە کە بارودۆخی زیندانەکانی ناسریە نامرۆڤانە بووە، لەوانە نەبوونی چاودێری تەندروستی و پاکوخاوێنی، ماوەیەکی درێژخایەن زیندانی تاکەکەسی، ماوەیەکی سنووردارکردنی زیندانییەکان لە دەرەوە، قەرەباڵغی و خراپی خۆراک.

هیومان ڕایتس وۆچ لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ەوە چوار نامەی بۆ وەزارەتی داد ناردووە و داوای زانیاری لەسەر بارودۆخی زیندان و لەسێدارەدان و پەسەندکردنی سزای لەسێدارەدان و ئەگەری سەردانیکردنی زیندانی ناسریە کردووە. لە 24ی نیساندا، وەزارەت وەڵامی دایەوە و ڕایگەیاند، نەیتوانیوە ئاماری ژمارەی سزای لەسێدارەدان بخاتەڕوو کە دەرچووە یان پەسەندکراوە، یان ئەو لەسێدارەدانانەی کە ساڵانە لە ساڵی 2020ەوە ئەنجام دەدرێن.

لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا نوێنەری ڕێکخراوی هیومان ڕایتس وۆچ لەگەڵ سەرۆک ڕەشید و خالد شوانی وەزیری داد و سێ ئەندامی ئەنجومەنی ڕاوێژکاری سەرۆکایەتی کۆمار لە بەغدا کۆبووەوە. سەرۆک کۆماری عێراق تۆمەتەکانی ناڕێکی لە بڕوانامەدانی سزای لەسێدارەدان ڕەتکردەوە، هەروەها ئەو هەنگاوانەی خستەڕوو کە نووسینگەکەی بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی ئەو کەسانەی ڕووبەڕووی سزای لەسێدارەدان بوونەتەوە، کە لە نامەیەکی وەڵامدانەوەدا کە لە بەرواری ٧ی ئازاردا پشتڕاستکراونەتەوە. وەزیر شوانی تۆمەتەکانی مامەڵەی خراپ و ئەشکەنجەدان و لەسێدارەدانی نایاسایی لە زیندانی ناسریە ڕەتکردەوە و بەڵێنیدا ئاسانکاری بۆ ڕێکەوتنی هیومان ڕایتس وۆچ بۆ زیندانەکانی ناسریە و کەرخ و ڕەسافە بکات. بەرپرسان وەڵامی داواکاری سەردانکردن یان نامەکانی بەدواداچوونی دواتریان نەدایەوە.

پێویستە سەرۆک ڕەشید دەستبەجێ واز لە پەسەندکردنی سزای لەسێدارەدان بهێنێت، و ڕاگرتنی مەجازی بۆ بەکارهێنانی بسەپێنێت تاوەکو پەرلەمان یاسایەک دەردەکات کە سزای لەسێدارەدان هەڵبوەشێنێتەوە. ڕێکخراوی هیومان ڕایتس وۆچ لە هەموو بارودۆخێکدا دژایەتی سزای لەسێدارەدان دەکات، چونکە لە بنەڕەتدا دڕندە و گەڕانەوەی نییە.

دادوەرە عێراقییەکان بەگوێرەی پێوەرە یاساییە نێودەوڵەتییەکان و ڕێکارە تاوانکارییەکانی عێراق، بەدواداچوون بۆ هەموو تۆمەتە باوەڕپێکراوەکانی ئەشکەنجەدان بکەن و هێزە ئەمنییەکان بەرپرسیارن، کە ڕاگیراوەکان بگوازنەوە بۆ دامەزراوە جیاوازەکان بۆ ئەوەی لە تۆڵەسەندنەوە بیانپارێزن. پێویستە دەسەڵاتدارانی دادوەری لێکۆڵینەوە لە هەر ڕووداوێکی ئەشکەنجەدان بکەن و دیاری بکەن کێ بەرپرسیارە و سزای بەرپرسیارەکان بدات و قوربانییەکە قەرەبوو بکەنەوە.

فەکیح وتی: “بەم ڕێژەیە عێراق لەسەر ڕێڕەوی پێشەنگی ڕیزەکانی جیهانییە لە لەسێدارەدانی نایاسایی”، “پێویستە لەبری ئەوە حکومەت هەوڵەکانی لەسەر چاکسازی ڕاستەقینە لە دەسەڵاتی دادوەری و سیستەمی زیندانەکانی عێراق و هەڵوەشاندنەوەی سزای لەسێدارەدان بۆ هەمیشە چڕبکاتەوە”.