ئاكۆ عەبدوڵڵا

کتێبەکە کە لە نووسینی فازیل شەوڕۆ و د. هاوژین صیلوەیە،   506  لاپەڕەی قەبارە گەورەیە، بە 205 سەرچاوە بە زمانی: کوردی، عەرەبی، ئینگلیزی، فارسی، سریانی دەوڵەمەند کراوە.  

ناوەڕۆکی ئەم کتێبە، بە گوێرەی گەڕان و پشکنینمان، تا ئێستا لە ئەدەبی کوردی و عەرەبی و فارسیدا نەکراوە، کە ئەکادیمییانە لە بابەتی (دایک) لە شیعری شاعیرێکی گەورەی وەک لەتیف هەڵمەتدا توێژینەوەی لەسەر کرابێ.

کتێبەکە پێشکێشکراوە بە :دایکی هەموو شەهیدان و بە خاتوو (سەعدییە)ی دایکی لەتیف هەڵمەت.

کتێبەکە لە  بەرگێكی جواندا، لە چاپخانەی سارای شاری سلێمانی چاپكرا. ئەو كتێبە لە نووسینی هەریەك لە مامۆستا فازیل شەوڕۆ و دكتۆر هاوژین سڵیوەیە. ئەوەش دووەم پرۆژەی هاوبەشی نێوان ئەو دوو نووسەرە بە بڕشت و بە سەلیقەیەیە، دوای ئەوەی ساڵی 2017 كتێبی (جگەرە لە جیهانبینیی شیعری شێركۆ بێكەسدا) یان بڵاوكردەوە. بێگومان كاری دوو قەڵەمی، سەنگ و پێگەی گەورەی هەیە، هەرچەندە ئەو هاوبەشییە لە ناو نووسەرانی كورد دەگمەنە بەتایبەتی لە داڕێژتنی كاری رەخنەیی و ئەكادیمیدا.

ئەوان وەك دوو نووسەری بە توانا و بە بڕشت، ناویان دەركردووە. لەو چەند ساڵەی دوایی كە قەیرانە نەعلەتییەكان زەبری كەمەرشكێنیان لە چاپكردن و بڵاوكردنەوەشدا، كەچی ئەوان بەوپەڕی جۆش و خرۆش كۆمەڵێك بەرهەمی دانسقەیان پێشكەش بە خوێنەر كرد. وەك لەو بەرهەمەشیاندا دەردەكەوێ ئەوەی زیاتر هاندەر و هۆكاری سەركەوتنی ئەنجامدانی ئەو پرۆژە گەورەیەیان بووە، ئەوەیە هەردووكیان پێشتر ئاشنای شیعرەكانی لەتیف هەڵمەت بوون. بۆ نمونە لە لاپەڕە 472 ی كتێبەكەیاندا هاتووە: مامۆستا فازیل لە ساڵی1970 ئاشنای شاعیر و شیعرەكانیەتی، دكتۆر هاوژینیش تێزی دكتۆراكەی بە ناوی (رەهەندی دەروونی لە شیعری لەتیف هەڵمەتدا) نووسیوە و ساڵی 2013 بڵاویكردۆتەوە.

بەڵام لەبەرچی لەتیف هەڵمەتیان بۆ ئەو پرۆژەیە هەڵبژارد؟ لە لاپەڕە 132ی كتێبەكەدا بەو جۆرە وەڵامیانداوەتەوە (لە ئەدەبی كوردیدا، شاعیرێكی دیكەمان پێ شك نایەت، بە قەد لەتیف هەڵمەت دەقی شیعری لە بارەی دایك {بە هەموو شێوەكانییەوە} داڕشتبێ). لە لاپەڕە 474 یشدا هاتووە (لە ئەدەبی كوردیدا لەتیف هەڵمەت خاوەنی زۆرترین دەقە شیعرە لەسەر دایك). هەروەها لە لاپەڕەكانی (366) و (374) ئاماژە بەوەدراوە (ناوبراو تا كاتی نووسینی ئەو كتێبە (142) دەقی شیعری تایبەت بە دایك هەیە). بەهەمان شێوە لە لاپەڕە 404 هاتووە (لە سەرەتای تەمەنییەوە تاكو ئەم چركە ساتە (2018)، دایك خۆشەویسترین و نزیكترین بونەوەر و هاوڕێ و دۆستی لەتیف هەڵمەتە، تەنانەت زۆر لە شیعرە دڵداری و ڕۆمانسییەكانیشی سێبەر و سیمای دایكییان پێوەدیارە. )

راستە ناوبراو لە شاعیرە بە بڕشت و بە تواناكانە، بەڵام هۆكاری ئەو هەموو لە چوارچیوەگرتنەی دایك بۆچی دەگەڕێتەوە؟ بێگومان زیاتر لە شوێنێكی ئەو كتێبە هۆیەكەی بۆ كارەساتە تراژیدیایەكەی مردنی دایكی دەگەڕێتەوە، لەو كاتەی كە ئەو لە تەمەنی هەرزەكاریدابوو، دوای ئەوەی لە حەوشەی ماڵەكەیان بە پێش چاوی خۆی، دایكی ئاگری گرتووە و مردووە، بەبێ ئەوەی ئەو بتوانێ رزگاری بكات. ئەوە ئەو دیمەنەیە كە هەردەم لە پێش چاوی شاعیرە و بەردەوامیش لە یادگای ئامادەیی هەیە. نووسەرانی ئەو كتێبەش توێژینەوە دەروونیەكەیان لەو ژمارە زۆرەی دەقە شیعرەكانی ناوبراو لەبەر ئەو ئامادەبوونەیە. لەو بارەشەوە لە لاپەڕە 149ی كتێبەكە بەشێك لە قسەی لەتیف هەڵمەت دانراوە كە دەڵێت :" خۆشەویستی من بۆ دایكم جیاوازبوو، قەت قەناعەتم نەدەكرد مردووە، شیعرم بۆ دەنووسی وەك ئەوە وابێ بۆ كەسێكی زیندووم دەنووسی". بۆیە لە زۆربەی شیعرەكانی وەك زیندو بەرجەستەی كردووە، تەنانەت لە هەندێكیاندا دەیالۆگی لەگەڵ دەكات یاخود وەك ئەوە وایە دایكی لە بەرامبەریبێ و رۆڵی گوێگر ببینێ.

هەر بۆیە لە لاپەڕە 303 ی كتێبەكەشدا هاتووە (لە شیتەڵكاری شیعرەكانی لەتیف هەڵمەت، بۆنوبەرامەی ئەو سێبووری و ورەبەرزییە لە دوو شتدا دەخوێنینەوە: یەك سێبووریدەری ئەو بە پلەی یەكەم شیعرەكانیەتی. دوو: لە ساباتی دایكە كۆچكردووەكەیدا، هەست بە بوونی سێبووری و ئارامی دەكات. بۆیە بە ئاشكرا لە ساتەوەختی دڵپڕی و نائومێدی و ڕەشبینیدا، زوو بە {شیعرەكان و بە دایكییەوە} سێبووری خۆی دەداتەوە). لە لاپەڕە 317 شدا هاتووە (لەتیف هەڵمەت ئەوەندە لە بابەتی دایك وردبۆتەوە كە پێی وایە هەموو شتێك دایكی هەیە، بەتایبەتی لە دیاردەكانی سروشتدا). پێشتریش لە لاپەڕە 131 ئاماژە بەوە دراوە (شاعیر بازنەی چەمكی دایك و جیهانی دایكی خۆی و دایكانی دیكەی فراوانكردووە و كردویەتی بە كلیل و قوفڵی چەندان كایەی هزری و فەلسەفی و ئەدەبی كە پێشتر بەم شێوەیە پێیان ئاشنانەبووین). دواتریش لە لاپەڕە 474 ئەوە دەخوێنینەوە (لەتیف هەڵمەت هەوڵیداوە (دایك) بكاتە كەرەستەی خاوی زۆربەی ڕشتە شیعرییەكانی: لە سۆزداری و غەزەل و دڵداری و سیاسی و بەرەنگاری و كۆمەڵایەتی و پەروەردەكاری و ژینگەیی و ساتیر و شیعری منداڵان).

سەبارەت بە لایەنە دەروونییەكەی بەرهەمەكەشیان، لە لاپەڕە 12 ی كتێبەكەدا ئاماژە بەوە دراوە میتۆدی ئەو لێكۆڵینەوەیان فرە ڕشتە. تێیدا بواری میتۆدی وەسفی و بەراوردكاری و میتۆدی شیكاری و دەروونشیكاری پەیڕەوكراوە. بۆیە بۆ دەقەكان لێكدانەوەی جۆراوجۆری زانستی و دەروونییانە و عەقڵیانەیان كردووە و ئاماژەشیان بە هەندێك لە قوتابخانە دەروونیەكان و رێبەرەكانیان كردووە و بۆ هەندێكیشیان هێلكاری و هاوكێشەی شیكارییان ئامادەكردووە. بێگومان ئەوەش سەنگی بەرهەمەكەی قورستركردووە. وەك لە لاپەڕەكانی (124 و 145 و 182و 213 و326 و 236 و 280 و و 420 و 422) دەبینرێن.

دوای ئەوەی پێگەی دایكییان بە درێژایی مێژوو لە كۆمەڵگە نیشانداوە، بەر لەوەی لە دەروازی شیعرەكانی تایبەت بە دایكی لەتیف هەڵمەت بدەن، كۆمەڵێك دەقی شاعیرانیان هێناوەتەوە كە لە بارەی دایك دایانڕێژتووە، لەوانە قوبادی جەلیزادە، كەژال ئیبراهیم خدر، شێركۆ بێكەس، نەزەند بەگیخانی و عەبدوڵا جەوهەر و...

یەك لە تایبەتمەندیەكانی دایك لە شیعرەكانی لەتیف هەڵمەت، وەك لەو كتێبەدا دەبینرێت ئەوەیە، ئەو هەردەم دایكی بە میهرەبانی و نەمری كێشاوە. لە لاپەڕە 203 شدا هاتووە (دێڕە شیعرێك نادۆزیتەوە بۆن و بەرامەی سەردولكە و لاوانەوە و گریان و فیغانی تێدابێ، ئەو زیرەكانە پتر كاری لەسەر ستایلە هونەرییەكە و زمانە شیعرییەكەی خۆی كردووە بۆ گەیشتن بە ئارامی ڕۆحی و دڵنەوایی دەروونی، سەركەوتووانەش بە مەرامەكەی گەیشتووە).

ئەم كتێبە لە پێنج بەش پێكهاتووە بەو ناونیشانانە: بەشی یەكەم: دایك و دایكایەتی. بەشی دووەم: دایك لە ئەدەب و كولتوور و هونەردا. بەشی سێیەم: دایك لە جیهانبینیی شیعری لەتیف هەڵمەتدا. بەشی چوارەم: شیكردنەوەی دەقە شیعرەكانی دایك لە كۆ بەرهەمی (لەتیف هەڵمەت)دا. بەشی پێنجەم: دایك لە شیعری منداڵانی (لەتیف هەڵمەت)دا. هەر بەشێكیش لە كۆمەڵێك تەوەرە پێكهاتووە كە لە كۆتایی هەر تەوەرەیەك، وەك دەرەنجام، پوختەی تەوەرەكە دەبینرێ. ئینجا بە هەردوو زمانی ئینگلیزی و فارسی، پوختەی كتێبەكە دەبینین. دواتریش لیستی سەرچاوەكان كە بە زمانەكانی كوردی و عەرەبی و ئینگلیزی و سریانی و لە هەردوو شێوەی نووسراو و ماڵپەری ئینتەرنێت، ژمارەیەكی زۆری سەرچاوەی جۆراوجۆر رێزكراون. لە كۆتایشدا پرۆفایلی هەردوو نوسەرەكە دەخوێنینەوە.

سەبارەت بەو پرسیارە، لەبەرچی دایكییان كردۆتە تەوەرەی ئەو پرۆژە گەورەیە؟ لە لاپەڕە 472 هاتووە (دایكمان كردە ناونیشانی باسەكەمان، چونكە ویستمان لە ناونیشانە تەقلیدیەكان دووركەوینەوە هەوڵبدەین دەست بۆ بابەتێك بەرین كە پێشتر كاری لەسەر نەكرابێ. ئەوەندەی بۆمانكرابێ، بەبێ لەبەرچاوگرتنی باری دەروونی و كەسێتی دەقتووس (مەبەست شاعیرە) لێكۆڵینەوەكەمان ئەنجامداوە). ئەوەش واتای ئەوەیە یەك لە گرنگی و تایبەتمەندیەكانی ئەو كتێبە بۆ بێهاوتاییەكەی دەگەڕێتەوە، وەك لە لاپەڕە 8 بەو جۆرە جەختی لێدەكەنەوە (نایشارینەوە ئەوەی نەوتی چرای ئەم نووسینەی ئێمەی خۆشتر و بڵێسەدارتر دەكرد، ئەوەبوو، تا پتر لە سەرچاوەكان ورد دەبووینەوە، ناونیشانی وەكو كتێبەكەی خۆمان نەدەهاتە بەرچاو، تەنانەت هاوژین سڵێوە لە تارانیش لە  كتێبفرۆشە فارسەكانیشی دەپرسی و دەیانگوت لە كتێبخانەكانیان ئەو جۆرە ناونیشانەیان نەدیوە، لە ئەدەبی عەڕەبیشدا، تەنها لەسەر (دایك) بەگشتی نووسراوە نەمان دی لێكۆلەرێك وەك ئەم كتێبە لێكۆڵینەوەی لەسەر كردبێ. ئەمانە بۆ ئەدەبی ئینگلیزی و سریانیش دروستن.

سەبارەت بە ستایلی نووسینی ئەو بەرهەمەش لە لاپەڕە 471 بەو جۆرە ئاماژەی بۆ كراوە (لە ڕاستیدا پڕ بە دڵ حەزمان دەكرد، كە بە بونیاتێكی زمانەوانی و فەرهەنگی جیاوازتر لەو زمانە و فەرهەنگەی كە لێرەدا دەیخوێنیتەوە پەیڕەو بكەین و ویستمان شێوازی زمانەوانی كتێبی (جگەرە لە جیهانبینیی شیعری شێركۆ بێكەسدا) دووبارە نەكەینەوە، بێ خۆهەڵكێشان دەمانتوانی. بەڵام بۆ ئەوەی كتێبەكە گەورەترین ڕووبەری جوگرافیای ئاستەكانی خوێنەر بگرێتەوە، واتای خوێنەرێكی قۆناغی ناوەندی تا بڕوانامەدارەكان بگرێتەوە- ئەم شێوازەمان هەڵبژارد و هەوڵیشماندا لە پەراوێزەكاندا زانیاری پێویست بخەینەڕوو، هەم رەخنەی ئەدەبیش دەبێ زمانەكەی سادەبێ). پێشتریش لە لاپەڕە 469 بەو جۆرە ئاماژەیان پێداوە (كاتێك رەخنەگر و توێژەر و لێكۆڵەر، كار لەسەر دەقێكی ئەدەبی دەكەن و بە پسپۆڕایەتی و شارەزایەتی و وەستاكاری خۆیان، بەگەڕان و سۆراغ و شەونخونی لە نێو سەرچاوەكاندا، پەیامگر بە زانیاری و مەعریفەی نوێ دڵخۆش دەكەن، كتومت وەك چۆن شوێنەوارناس بە فڵچە و مەكارە و تەوشوو و قازمە و تەنانەت موكێش و سوژنیش كنە و پشكنینەكانی ئەنجامدەدات، ئەوانیش بە دوای راستی و دروستی (وشە)یەك، جار هەیە چەندان فەرهەنگ بە چەندان زمان سەرو بن دەكەن. چاپكردنی بەرهەمەكەی رەخنەگر و توێژەر و لێكۆڵەر، نە كۆتا قۆناغی دەقنووسە و نە كۆتا قۆناغە بۆ پەیامگر. بەڵكو سەرەتای قۆناغێكی تازەیە بۆ پەیامگر و رەخنەگرانی دیكە).