International Mother Language Day
زمانی کوردی، لەبەر ڕۆشنایی ڕۆژی جیهانی زمانی دایکدا، بەرەو کوێ دەڕوا؟!
بایەخی زمان لە ژیانی نەتەوەکاندا
گومانی تێدا نییە، هیچ نەتەوەیەك لە ئەم جیهانەدا، هەرگیز بێ زمان نەبووە و نییە و ناشبێ. جا هەر لە تیرە و هۆزە دواكەوتووە دڕندە و كێویلەكانی، نیشتەجێی نێو دارستانەكانی ئەفریكا و خەڵكی دوورگەكانی ئۆقیانووسەوە بیگرە، تا بە پێشكەوتووترین كۆمەڵی ئیتنی ئەم جیهانە دەگا. چونكە زمان و نەتەوە، تەواوكەری یەكدین، وەك ماسی و ئاو وان، هیچ كامێكیان بێ ئەوی دیكەیان ناژین.
زمانی نەتەوەیی، گیانێكی گەش و ژیانێكی پڕ بە جۆشوخرۆش، بە بەر هەموو نەتەوەیەكدا دەكا. دڵی زیندووی هەموو نەتەوەیەك، پتر بەهۆی زمانەكەیەوە لێدەدا، گیانی نەتەوەكەش، هەر خۆی لە چوارچێوەی بەسەرهات، سەرگوزشتە، چیرۆك، هۆنراوە و مێژوودا دەبینێ، كە بە زمانی باپیران ڕاڤەدەكرێ و دەردەبڕرێ.
بایەخی زمان، پتر لە ژیانی ڕۆژانەدا دەردەكەوێ. چونكە زمان هۆیەكە لە ئەو هۆیانەی، ئادەمیزاد بە كۆمەڵەوە دەبەستێ. هەموو مرۆڤێ، تەنیا بەهۆی زمانە نەتەوەییەكەيەوە، تێكەڵاوی لەگەڵ ئەندامانی كۆمەڵەكەیدا پەیدادەكا و لە یەكدی دەگەن. هەر بەهۆی ئەو زمانەی پێشی دەدوێ، بە ئەندامێكی ئەو نەتەوەیە دادەنرێ. هەردوو بەشەكەی زمانی نەتەوەییش "ئاخافتن و نووسین"، یارمەتییەكی زۆری گۆڕان و گەشەسەندنی ژیانی كۆمەڵایەتی نەتەوەكان دەدەن. گەر بە هۆی زمانەوە نەبووایە، جیاوازییەكی ئەوتۆ، لە نێوان هۆشی مرۆ و هەموو ئاژەڵەكانی دیكەدا نەدەبوو. بۆیە زمان وەك وەرگێڕی هۆش و دەروون وایە، بیر و بۆچوونەكانی مرۆ وەردەگێڕێ. جگە لە ئەوەی، هەموو نەتەوەیەك لە ئەم جیهانەدا، بەپلەی یەكەم، تەنیا بەهۆی زمانەكەیەوە دەناسرێ. گەر هەر نەتەوەیەك، زمانی نەتەوەیی نەبوو، ئەوا ناو و ناونیشان، ژیان و بوون، قەوارە و ڕێزیشی نابێ!
بەڵێ، زمان بایەخێکی زۆری هەیە و نەتەوەکانی سەرڕووی زەوی، شانازی بە خۆیان و زمانە نەتەوەییەکەیانەوە دەکەن. تەنانەت زمان لە ژیانی گەلاندا، هێندە بایەخی پەیداكردووە، چەندین دەوڵەتی جیاجیای كیشوەرەكانی جیهان، لە سنووری خۆیدا کۆدەکاتەوە و هەر بەهۆی ئەو زمانە هاوبەشە بیانییانەی دەشیزانن، لە خەڵكی وڵاتانی دیكەی جیهان تێدەگەن و گفتوگۆیان لەگەڵ دەكەن، بۆ ئەوەی لە بوارەكانی كەلتوور، زمان، ئابووری، ڕامیاری و دیبلۆماسییدا، پێكەوە هاوكاریبكەن، وەك: "كۆمەڵەی ئینگلیز زمانەكان ـــ ئەنگلۆسەكسۆن" و "كۆمەڵەی فرەنسی زمانەكان ـــ فڕانكفۆن."
یەكێ لە خاڵە گرنگە تایبەتییەكانی هەر زمانێ ئەوەیە، بەهۆی وێژە، فەرهەنگ و زمانی نەتەوەییەوە دەتوانرێ، ڕەگوڕیشە و ڕەچەڵەكی هەموو گەل و نەتەوەیەك، لە نێوچەیەكی دیاریكراوی مێژوویيدا دەسنیشانكرێ، ئەو گەل و نەتەوانە، بۆ سەر بنەڕەتی ڕەسەنی خۆیان بگەڕێنرێنەوە و نەژادیان ڕوونكرێتەوە. ئەمەش بە ئەوە دەبێ، زمانی كۆنی گەلانی ئەو ناوچانە دیاریكرێ، بەباڵای زمانی ئێستەی ئەو گەل و نەتەوانە بگیرێ، پاشان لە ڕێی فۆنێتیك، ڕێزمان و وشە لەیەكچووەكانەوە، هەردووكیان لەگەڵ یەكدیدا بەراوردكرێن، خاڵە هاوبەش و لێكچووەكانیان دەسنیشانكرێن و بنەچەكانیان ڕوونكرێنەوە.
پاراستنی زمانی نەتەوەیی
بەباوەڕی من، ئەو نەتەوەیەی زمان و فەرهەنگی نەتەوەیی خۆی نەپارێزێ، بەشێوەیەكی بەردەوام، هەوڵ بۆ پێشخستن و گەشەسەندنی نەدا، چ زمانەكە و چ نەتەوەكە، وردەوردە بەرەو لاوازبوون و پوكاندنەوە دەڕۆن، تووشی گەلێ چەڵەمەی نەتەوەیی دەبن. بەپێچەوانەشەوە، هەر وەك نووسەرێكی عەرەب گوتوویەتی: ئەو نەتەوەیەی زمانی نەتەوەیی خۆی بپارێزێ، وەك دیلێ وایە، كلیلی دەرگەی گرتووخانەكەی، لە گیرفانی خۆیدا بێ، هەر كاتێ ویستی، دەرگەی گرتووخانەكەی بكاتەوە، دەیكاتەوە و خۆی قوتاردەكا. نەتەوەی بێ فەرهەنگ و زمانیش، وەك بەندێ وایە، كلیلی دەرگەی بەندیخانەكەی، لە گیرفانی دوژمنەكەیدا بێ، دۆش دادەمێنێ و ناچاردەبێ، بەكەساسی لەبەردەمی دوژمنەكەیدا دەستەئەژنۆ دانیشێ، تا وردەوردە دەتوێتەوە و نامێنێ. لەبەرئەوە هیچ نەتەوەیەك بە هیچ شێوەیە، لەنێوناچێ و قەوارەی ڕامیاری خۆی لە دەس نادا، تەنیا لە ئەو كاتانەدا نەبێ، زمانەكەی خۆی لەبیردەچێتەوە و بەزمانی داگیركەرانی نیشتمانەكەی دەدوێ، چونكە زمانی داگیركەران، بەهۆی دەزگەكانی دەسەڵاتی دەوڵەت و خوێندن لە خوێندنگە جیاوازەكاندا، زۆر بەخێرایی بڵاودەبێتەوە، بەرەبەرە تەشەنەدەكا و كار لە زمانە نەتەوەییەكە دەكا. هەر وەک "هەژاری موکریانی"ش نووسیوێتی: (زۆر لە گەلانی سەربەخۆی سەرزەمینێ، كە ژێركەوتوون و زمانی داگیركەر فێربوون و زمانی نەتەوەیی خۆیان لەدەسداوە، لەناو گەلی داگیركەردا "كە زمانی خۆی بەزۆر بەسەردا سەپاندوون" تواونەتەوە و هەستی نەتەوەیی خۆیان تەواو لەبیربردوونەتەوە. بۆ نموونە: فینیقی سووریا و لوبنان، قیبتی میسر، ڕەش و برشەكانی سۆدان و زۆر ڕەشی تری ئەفریكا، گەلی بەربەر لە جەزایر و مەراكیش، ئێرانییەكانی مەداین، جگە لە هەزاران هەزار هۆز و تیرە و ماڵە كوردی پەرشوبڵاو، كە زمانیان بۆتە عارەبی و زمانی خۆیان لە دەسداوە و ئەوە هیچ كە بوونە عەرەب، دەكرێ بێژین لە عارەبیش عارەبترن.)*
هەروەها لە ئەم بوارەدا، گەلێ نموونەی دیكەمان هەیە، بەڵام ئەز لێرەدا، تەنیا دوو نموونەیان لێ گوڵبژێردەكەم. دوای ئەوەی عەرەبە مسوڵمانەكان، خاکی "سپان"یان داگیركرد، ماوەیەكی یەكجار زۆر، لەژێر دەسیاندابوو. "ئەندەلوس" پتر لە "7" سەدە، بە پارچەیە لە نیشتمانی عەرەب دەژمێررا، خەڵكەكەشی بە زمانی عەرەبی دەپەیڤین. بەڵام ماوەی "4"سەدە زیاترە، لە نیشتمانی عەرەب پچڕاوە. لەبەرئەوە خەسڵەتە عەرەبییەكەی خۆی، بەتەواوی لەدەسداوە، زمانە عەرەبییەكەشیان لەنێوچووە و ئێستە بەكارناهێنرێ.
كەچی بەپێچەوانەوە، دەوڵەتێكی وەك "مەغریب"، تا سەدەی "7" و "8" ی زایین، وڵاتێكی عەرەبی نەبوو، بەڵام دوای ئەو مێژووە و تا ئەوڕۆش، بە پارچەیە لە نیشتمانی عەرەب دادەنرێ. بۆچی؟ لەبەرئەوەی عەرەبەكان، زمانی دانیشتووانی "مەغریب"یان عەرەباندووە. لە هەمان كاتیشدا، بە زنجیرەیەك ڕووداوی مێژوویی، گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی، گەشەسەندنی ئابووری دوور و درێژی ئاڵۆزدا تێپەڕبوون، تا ئەم گەل و دەوڵەتەی ئەوڕۆیان لێ كەوتووەتەوە!
هەروەها دەتوانین، تازەترین نموونە لەسەر باری زمانی نەتەوەیی دانیشتووانی دوورگەی "هۆنگكۆنگ" بێنینەوە. گەلی "هۆنگكۆنگ" بەشێ لە نەتەوەی "چین" پێكدێنن. تا ساڵی "1841"، لەژێر دەسەڵاتی "چین"دا بوون. بەڵام لە ئەو مێژووە بەدواوە، "بریتانیا"ی گەورە داگیریكرد. پاشان بەپێی ڕێكەوتننامەیەكی تایبەتی نێوانیان، ڕۆژی "1. 7. 1997"، وازی لێ هێنا و دوورگەكە بۆ نێو باوەشی دایكی نیشتمان گەڕایەوە. واتە: ماوەی "156" ساڵی ڕەبەق، كۆڵۆنیایەكی "بریتانیا" بوو، لە ئەو ماوە درێژەدا، "بریتانیا" زمانی ئینگلیزی، بەسەر خەڵكی "هۆنگكۆنگ"دا سەپاندبوو. تەنانەت لە خوێندنگەكانیشدا، بە زمانی ئینگلیزی دەیانخوێند و زمانی دەوڵەتیش بوو. لە ئەو "6" میلیۆنەی دانیشتووانی "هۆنگكۆنگ"یش، تا ئێستە مرۆڤێ بەدی ناكرێ، زمانی كۆڵۆنیالیزمی "بریتانیا"، زۆر بە باشێ نەزانێ. بەڵام زۆربەی خەڵك، بەتایبەتی نەوەی نوێ، بەدەگمەن زمانی نەتەوەیی خۆیان دەزانن. چونكە لە ئەو ماوەیەدا، بەتەواوی زمانی چینی پشگوێخرابوو، لە هەموو بوارەكانی ژیاندا، تەنیا هەر زمانی ئینگلیزی بەكاردەهێنرا. جا گەر بهاتایە، ئەو داگیركردنەی "بریتانیا"، تا سەر بەردەوامبووایە، لە ئەو باوەڕەدام، مەگەر تاك و تەرای خەڵك، ئەگینا بەدەگمەن نەبێ، لە پاشەڕۆژدا كەس زمانی نەتەوەیی خۆی بیرنەدەما. دوورگەكەش بە خاك و خەڵک و زمانەكەیەوە، بەتەواوی لە نیشتمان و نەتەوە و زمانی چینی دادەبڕان. دووریش نییە، وەك "ئەندەلووسیان" لێ بەسەرنەهاتایە!
بۆیە هەر نەتەوەیەك، زمان و وێژەی خۆی بپارێزێ، گومانی تێدا نییە، بە نەتەوەیەكی زیندوو دادەنرێ. نەتەوەی زیندووش، با ئازادیش نەبێ، با لەژێر دەسی داگیركەری بیانیشدا بناڵێنێ، ئەو نەتەوەیە هەر دەژی، سەردەكەوێ و پێشیشدەكەوێ.
لەبەرئەوە پاراستنی زمان، ڕاژەكردنی زمانی نەتەوەیی، كۆكردنەوەی وشە، نووسینەوەیان و ڕێكوپێككردنیان، لە پاراستنی ژیان و گیانی مرۆ گەلێ گرنگترە. چونكە گەر هەزاران كەس ژیان و گیانیان لەدەسدا، نەتەوەكە نامرێ، بەڵام گەر هەر نەتەوەیەك، زمانە نەتەوەییەكەی خۆی لەبیركرد و نەما، ئەوا وردەوردە، پێوەندی كۆمەڵایەتی نێوان ڕۆڵەكانی ئەو نەتەوەیە، كزولاوازدەبێ، لە كۆتاییشدا، ناوی لەنێو ناواندا نامێنێ!