ئیبڕهیم سادق مەلازادە - ئیسماعیل رواندزی

زۆرکەس دەپرسن: بۆچی بەریتانییەکان لەدوای ڕووخانی ئیمپڕاتۆرییەتی عوسمانی دەوڵەتی کوردیان دانەمەزراند؟ ئایا بەریتانییەکان دژی کورد بوون وەک زۆرێک لە مێژوونوسانی کورد و سیاسییەکانی بانگەشەی بۆ دەکەن؟

لە ڕاستیدا، دەتوانین بە چەندن بەڵگەی مێژوویی ئەوە پشتڕاست بکەینەوە کە بەریتانییەکان نە دژی دەوڵەتی کوردی بوون، نە هەواداریشی بوون. بەریتانییەکان لەوکاتەدا ناچاربوون مامەڵە لەگەڵ واقیع  و یاریکەرە سیاسییەکانی ناو ئەو واقیعەدا بکەن. لەو سەردەمەدا ئێلیتی سیاسی کورد، وشیار و دووربین نەبوون بە قۆناغی ئەو سەردەمە. ئەوانەشی کە مەوجوود بوون یان پاشکۆی قەومیەکانی عەڕەب و تورک بوون یان هێشتا لە فکری سیاسی خەلافەتی عوسمانییەکان ڕزگارییان نەبووبوو. لەگەل ئەوەشدا بەریتانییەکان کوردیان لەبیر نەکرد و لە سیڤەردا بیرۆکەی پڕۆژەی دەوڵەتی کوردییان خستە سەر مێز. بەڵام ئێلیتی سیاسی و رۆشنبیری ئەو سەردەمەی کورد کێشەی بونیادیی لە فیکر و دونیابینییاندا بەدی دەکرێت، لەلایەک بتوانێ مەفهومی "دەوڵەتی نەتەوەیی" و "سەروەریی سیاسی نەتەوەیی" بەدروستی تێبگەن، "کە دوو چەمکی دونیای مۆدێرن بوون و دووربوون لە بیری ئیسلامی و فەلسەفەی ئیمپڕاتۆرییەتی عوسمانی"، لەلایەکی دیکەوە ئێلیتی کورد تەنانەت بە قەد شێخەکانی دوورگەی عەرەبیش لە ڕووخانی ئیمپڕاتۆرییەتی عوسمانی و ئاڵۆگۆڕە مەزنەکانی دوای شەڕی یەکەمی جیهان تێنەگەیشتبوون، بەوەی کە دونیا و ناوچەکە خەریکە دادەڕێژرێتەوە و قۆناغێکی نوێی سیاسی، کولتوری، جوگرافی و فیکری بەخۆیەوە دەبینێت، کە لەو قۆناغە نوێیەدا، دەبوایە خۆیان بۆ رێککەوتن لەگەڵ براوەکانی شەڕی یەکەمی جیهاندا ئامادە بکەن، کە بەریتانی و فەڕەنسییەکان بوون، هەژموونێکی تەواویان بەسەر ناوچەکەدا هەبوو. بەمەش کورد لەو ئاڵۆگۆڕانەدا بەدەست و خواستی خۆی، خۆی خستە بەرەی دژی بەریتانییەکان، بەتایبەتیش لەشەڕی ڕزگاری تورکیادا. لە کۆتاییشدا قەومییەکانی عەڕەب و بزووتنەوەی ئەتاتورک ناوچەکەیان بە قازانجی خۆیان دابەش کردەوە.

بەریتانییەکان لە لۆزانیشدا بە ڕاشکاوی بە تورکەکانیان گوت، "کورد نەتەوەیەکی جیایە و نایانەوێت لەگەڵ ئێوەدا بژین"، بەڵام پردێك نەبوو بەریتانییەکان بپەڕێنێتەوە بۆ دونیای کورد و ئەو داواکارییە بکات بە واقیع. هۆکارەکەش ئەوە نەبوو کە کورد هەستی نیشتمانپەروەری نەبوو، ئەوە نەبوو کە نەیانەوێت بە ئازادی بژین. ئەوە نەبوو کە نەیانەوێت پارێزگاری لە زمان و کولتوری خۆیان بکەن. بەڵکو یەک تاکە هۆکار بوو، ئەویش نەبوونی تێگەیشتن بوو لە بیرۆکەی "سەروەریی سیاسیی نەتەوەیی". لەو هۆکارە بەدەر هەموو هۆکارەکانی دیکە لاوەکین. لەو هۆکارە لاوەکیانەش، دووبەرەکی و فریوخواردن بەهۆکاری ئایینی و نەخوێندەواری کۆمەڵگەی کوردی و تاد.

رێك دوای سەد ساڵ، ئەوجارەیان لە شاری لۆزان نا، بەڵکو لە بەغدای پایتەختی عێراق، یاسای بودجەی عێراق پەسەند کرا. یاساکە بە ئامادەبوونی هەموو حیزبە کوردستانییەکان تێپەڕی. تێپەڕینەکە دوای مشتومڕێکی زۆر و چەندین رێککەوتن لەنێوان نوێنەرانی هەرێمی کوردستان و نوێنەرانی حکومەتی عێراق، حکومەتێک کە بە شەرعییەتی کوردیش دامەزراوە، تێپەڕی. لەو یاسایەدا بڕگەیەک هەیە دەڵێ "ئەگەر سەرۆک وەزیرانی عیڕاق بینی حکومەتی هەریمی کوردستان دادپەروەر نییە لە دابەشکردنی بودجەی هەرێم بەسەر  پارێزگاکانی کوردستاندا، ئەوا سەرۆک وەزیرانی عێڕاق دەتوانێ راستەوخۆ پارە بۆ هەر پارێزگایەکی کوردستان بنێرێ". ئەم بیرۆکەیە لەناو یاسای بودجەی عێراقدا دەقاودەق یەکسانە بە پێشێلکردن و سەندنەوەی "سەروەری سیاسیی هەرێمی کوردستان".

ئێمە لێرەدا، مەبەستمان نیە بڵێین ئەو بیرۆکەیە باشە یان خراپ. هیچ حوکمێک بەسەر کەسیشەوە نادەین، بەڵکو تێگەیشتنمان بۆ ئەو یاسایە ئەوەیە؛ ئەگەر کەسێک هەبێت سەروەری سیاسیی هەرێمی کوردستانی بوێت و لێی تێبگات، ئەوا بە دڵنیاییی ئەو یاسایە دەقاودەق یەکسانە بە پێشیلکردنی "سەرەوەری سیاسی هەرێمی کوردستان". ئەم دۆخەی کە لە بەغدای پایتەختی عێراق هەیە، ڕاستەوخۆ دەیسەلمێنێت؛ هەرکاتێک ئێلیتی سیاسی هەر نەتەوەیەک لە مەفهومی "سەروەریی سیاسی نەتەوەیی" حاڵی نەبوو ئەوا لە ئاڵ و گۆڕە گەورە و بچوکەکاندا دەکرێ بەدەست و ئیڕادەی خۆی "سەروەریی سیاسی نەتەوەیی" خۆی پێشێل بکات، وەک چۆن دوای شەڕی دووەمی جیهانیش، نەیانتوانی سوود لەو دۆخە نوێیەی دوای جەنگ وەربگرن.

لە ئاستی ستراتیژدا، هۆکاری نەبوونمان بە خاوەنی دەوڵەت لە دوای جەنگی یەکەمی جیهان تێنەگەیشتن بوو لە چەمکی "سەروەریی سیاسی نەتەوەیی". ئێستاش دوای سەد ساڵ لە رووخانی ئیمپڕاتۆرییەتی عوسمانی، هێشتا ئێلیتە سیاسیەکەی کورد نەیتوانیوە پێناسەی سەروەری سیاسی نەتەوەکەی و خاک و خەڵکی خۆی بەدروستی تێبگات. هێشتا بزووتنەوەی سیاسی کوردستان بە حیزبەکانی ئێستای دەستەڵات و ئۆپۆزسیۆنیشەوە لە بنەڕەتدا لە مانا و مەغزای سەروەری سیاسیی تێنەگەیشتوون. ئەمەش مانای ئەوەیە کە نەتەوەی کورد لە فکرو فەلسەفەی سیاسی خۆیدا هێشتا لە پاشکۆیەتی بۆ داگیرکەرانی کوردستان ڕزگاری نەبووە.

ئەوەش مانای ئەوە نییە کە ئێلیتی سیاسی کورد زانیارییان نیە. مانای ئەوەش نییە کە ئەم ئێلیتە نایانەوێت کورد ئازاد بێت. بەڵکو مانای ئەوەیە لە بنەڕەتدا نەیتوانیوە ستراتیژێکی سیاسی لەسەر بنەمای تێگەیشتنی "سەروەریی سیاسی نەتەوەیی" ساز بکات. بۆیەش ئێلیتی سیاسی ئێستای کورد شەڕ و ململانێ لەسەر "پۆست" و  "بودجە و پارە" سەدجار لەپێشتر دەبینێت لە بەرخودان بۆ "سەروەریی سیاسی کوردستان". ئەم حالەتە لە ناوشیاری ئێلیتی ئێستای کورد شتێکی هەڕەمەکی نییە. دیارە کە وەکو هەندێک بانگەشەی بۆ دەکەن، خیانەت و خۆفرۆشیش نییە. بەڵکو دەقاودەق تەعبیرە لە نەبوونی وشیاری (وەعی)، وشیاربوون بەو قۆناغەی خەبات لەپێناو سەربەخۆیی و دابینکردنی مافەکانی. بەواتایەکی دیکە، ئێلیتی سیاسی کورد لە دوای شەڕی یەکەمی جیهانەوە تاکو ئێستا نەیتوانیوە کورد وەک "نەتەوەیەک" ببینێت کە چۆن "خاوەن خاک و جوگرافیا و تایبەتمەندییە کولتورییەکانی" خۆیەتی، ئاواش دەبێت خاوەنی "سەروەریی سیاسیی" خۆی بێت.