ئا: قارەمان مەمەند

فەرەنسا یەکێک لە کاریگەرترین و بەهیزترین هێزەکانی جیهان،  بە تایبەتی لە ڕووی هەندێک هێزەوە ، بەجۆرێک لەسەردەمی ماکڕۆندا، فەرەنسا، لە پێشەوەی ئەمریکا، بەریتانیا،  ئەڵمانیا و کەنەداوە دێت، لەڕووی هێزی نەرمەوە.

هێزی نەرم، لە دەرەوەی چەک و پارە ، یاخود هێزی سەربازی و ئابوورییەوەیە، بەڵکو هێزی کاریگەری لەسەر جیهان، دروستکردنی هاوپەیمانی و تۆڕی پەیوەندییەکان. لە کۆتایی هەشتاکاندا داهێنراوە، دەستەواژەی "هێزی نەرم" - توانای وڵاتێک بۆ ڕازیکردنی ئەوانی تر بۆ ئەوەی ئەوەی بیەوێت  ئەنجامی بدات بە بێ هێز و ناچاری.
ئێستا بە فراوانی لە سیاسەتی دەرەوەدا بەکاردێ، دەوڵەتە سەرکەوتووەکان پێویستیان بە هەردوو هێزی سەخت-ڕەق و نەرمە-- توانای ناچارکردنی ئەوانی تر و هەروەها توانای شێوەدان بە هەڵوێست و حەزی درێژخایەنیان. ئەمەریکا دەتوانێت زاڵ بێت بەسەر ئەوانی تردا، بەڵام هەروەها بە یارمەتی کۆمپانیا و دامەزراوەکانی و زانکۆ و کەنیسە و دامەزراوەکانی تری کۆمەڵگەی مەدەنی، ، باڵادەستی کەلتوری و ئایدیا و بەهاکانی وڵاتێکی زلهێز و زۆر گرنگ بوون لە یارمەتیدانی  ئەم وڵاتانە بۆ ڕاکێشانی هاوبەش و لایەنگر.
 هەرچەندە تواناکانی هێزی نەرم سنووردارە، کاریگەرییەکی بەربڵاوی  لەسەر دنیای دەرەوە هەیە و زۆر  ئاسان نییە بۆ گەیشتن بە ئەنجامە دیاریکراوەکان. لە ڕاستیدا کۆمەڵگاکان زۆرجار بەها و کەڵتووری  زلهێزەکان لە ئامێز دەگرن،  بەڵام بەرهەڵستی سیاسەتی دەرەوەشیان دەکەن بەڵام بە گشتی ئاسایشی وڵاتە زلهێزەکانی ڕۆژئاوا ئەوەندەی لەسەر بردنەوەی دڵ و مێشک  وابەستیە ، نەوەک لەسەر بردنەوەی جەنگەکان.

هێزە زەبەلاحە دیبلۆماسییەکی فەڕەنسا، کەڵتوورە دەوڵەمەندە لەبنەهاتووەکەی، سیاسەتەکانی ماکڕۆن؛ هەمووی بەرهەمەکەی بوونی فەڕەنسایە لە پێشەنگی وڵاتانی جیهان لەڕووی هێزی نەرمدا.  بەهۆی سیاسەتەکانی تڕەمپ-ەوە ئەمریکا، لەڕیزی یەکەمەوە بووە بە پلە سێ. هەرچەندە ئەمریکا تا ئێستا سەرقافڵەی دا‌هێنانو تەکنەلۆجیاو  خوێندنی باڵا و کەڵتوورییە لە جیهاندا. دە وڵاتی یەکەم لە ڕیزبەندی هێزی نەرمدا لە جیهاندا بەم شێوەیەی خوارەوەیە:
فەڕەنسا، بەریتانیا، ئەمریکا، ئەڵمانیا، کەنەدا، ژاپۆن، سویسرا، ئوستڕالیا، سوید و هۆڵەندا.
لەڕیزی هەرە دواوەی وڵاتانی جیهان تورکیا و بەڕازیل  و هەنگاریان: هەنگاریا بەهۆی هەبوونی ئەجیندایەکی نەتەوەپەرستی. تورکیا، بەهۆی کودەتا و پێشێلکاری و کاڵبونەوەی دیموکراسی و هەڕەشەکان لە سەر میدیا و کۆمەڵگای مەدەنی و چالاکوان و سیاسەتمەداران. بەڕازیل بە هۆی گەندەڵی و ناسەقامگیری سیاسی و ئابووری. لە هەمانکاتدا، چین لە هەڵکشاندایەو لە هەوڵی ئەوە دایە، هەر بۆ شاییەکی لەلایەن زلهێزەکانی هێزی نەرم بەدی بێ ئەو پڕی بکاتەوە.

دوای ئەو شەپۆڵە پۆپلیزمەی جیهانی تەنیەوە لە ئەمریکاوە تا ئەوڕوپا، هاتنی دۆناڵد تڕەمپ و  دەرچوونی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوڕوپا، ماکرۆن هەناسەک بوو بۆ قۆناغ و گەشەسەندنی سیاسی، ئەو نە چەپە و نە ڕاست، ئەو  بانگەشەی بەگژداچوونەوەی لەمپەرەکانی بەردەم دیموکراسی دەکات، لەگەڵ ئازادی بازرگانی و هاتوچۆ و جوڵە، لەگەڵ پەڕەپێدانو بەهێزکردنی یەکێتی ئەوروپا و ناتۆ وگروپی حەوت، ماکڕۆن، بە ئینگلیزی قسەدەکات، کە ئەمە بۆتە مایەی ڕەخنەیەکەی زۆر بۆی و بە بێڕێزی بەرامبەر بە زمانی فەڕەنسی لەقەڵەمی دەدەن. هەروەها ئەو لە نوخبەی فەڕەنسیەوە نەهاتووە، خێزانەکەی باکگڕاوندی سیاسی، ئابووریو رۆژنامەنووسیان نیەو،  هاوسەرگیری لەگەڵ مامۆستاکەی داکردووە، بیست ساڵ لەخۆی گەورەترە.
ئەو لە ئەركێکی قورسدایە، لەبەردەم کاریگەرییەکانی جیهانگیری و قوڵبونەوەی جیاوازی چینایەتی، هەژاری و دەوڵەمەندی، باری بازاڕ و ئابووری جیهانیدا. ئەوە گەشەسەندنە سیاسیەی، کە تۆنی بڵیر و کلینتۆن، ئۆباما  دەستاین پێکرد ئەو هەوڵ دەدات تەواوکەرەکەی بێ.  فەڕەنسا، هەرچەندە دامەزرێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشە، لەهەمانکاتدا لە هەموو بوارەکاندا، چالاکانە بەشدارە:

ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی
فەڕەنسا، پاڵپشتیکەرێکی سەرەکی هێزی ئاشتیت پارێزی نەتەوە یەکگرتووەکانە، خاوەن دووەم هێزی بەشدارە لە سەر ئاستی هەر پێنج وڵاتە ئەندامە هەمیشەییەکە.
فەرەنسا، ساڵانە پشتگیری پێکهێنانی زیاتر لە 25 هەزار سەربازی ئەفریقی دەکات، لە 11 وڵاتی کیشوەرەکە جگە لەم بەشداریە ڕاستەوخۆیە، هەروەها لە سەر زەویدا لەگەڵ هێزە ڕێگەپێدراوەکانی  کە هێزت کڵاوەی شین نیینئامادەیە.
فەڕەنسا تاکە دەوڵەتی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان بوو کە هێزێکی نەتەوەیی بڵاو بکاتەوە بۆ پشتگیریکردنی ئۆپەراسیۆنی ئاشتی پارێزی لە وڵاتیمالی.
فەرەنساش ڕۆڵێکی سەرەکی دەبینێت لە ڕوویچەکدانانەوە  یاخود پرۆسەی چەک داماڵین، کاری بۆ درێژەپێدانی چەندین پەیماننامە کردووە، وەک پەیماننامەی قەدەغەکردنی تاقیکردنەوە ناوەکییەکان و داوالە هەموو دەوڵەتەکان دەکات کە پەسەندی بکەن .
بە تایبەتی نیگەرانە لە پەرەسەندنی پرۆگرامی ناوەکی و بالستیک لە کۆریای باکوور. فەرەنسا لەگەڵ هاوبەشەکانی ئەنجومەنی ئاسایشدا، بە قازانجی دوایین سزاکان کە دژی کۆریای باکور هەڵگیراون، دەنگی دا ئامانجی ئێمە دەمێنێتەوە بە تەواو،  سەلماندن و ناگەڕانەوەی سڕینەوە لە نیمچە دوورگەی کۆری.

پەرەسەندن و ژینگە  و گۆڕانی کەش و هەوا
سەبارەت بە ژینگە و گۆڕانی کەش و هەوا، ئەم کارەی فەرەنسا بەشێکە لە هەوڵێکی درێژخایەنی، لەوەتەی لە راگەیاندراوەکەی ڕیۆ لە ساڵی 1992 و پرۆتۆکۆلی کیۆتۆ لە ساڵی 1997. لەم دواییەدا،  ئەجێندای ساڵی 2030 لە ساڵی 2015دا پەسەند کرا و 17 ئامانجی گەشەپێدانی  بەردەوامی دامەزراند، کە فەرەنساش پشتگیری تەواوی دەکات ئەم ڕێبازە گشتگیرە هەموو کێشەکانی گەشەپێدان دەگرێتەوە هەروەک پرسی هەژاری و پاراستنی هەسارەی زەوی، فەرەنسا پشتگیری لە پەسەند کردنی پەیمانی جیهانی بۆ ژینگە دەکات بۆ ئەوەی هەموو مافەکانی ژینگە  بە هاوسەنگیەوە پارێزگار لێ  بکات.

مافی مرۆڤ
مافی مرۆڤ لە نێو بنەمای دامەزرێنەری کۆماری فەرەنسا و سیاسەتی دەرەوەیدایە، فەرەنسا چالاکانە پابەندە بە چەسپاندنی بەرزترین پێوەرەکانی ئەم مافانە. فەرەنسا ڕۆڵی سەرەکی دەبینێت، بەتایبەتی لەناو ئەنجومەنی مافی مرۆڤ و ئەنجومەنی ئاسایشدا فەرەنسا بەتایبەتی سەرقاڵی شەڕی دژ بە دامەزراندنی سەربازانی منداڵ و بێسەروشوێنکردن و ڕێزگرتن لە مافەکانی ژنان و پاراستنی ڕۆژنامەنووسانە و لە دەستپێشخەریدایە لەسەر چەندین بڕیار و پەیماننامە فەرەنساش بە تەواوی لە شەڕی هەڵوەشاندنەوەی سزای لەسێدارەداندا، بە تەواویی  هەوڵەکانی چڕکردۆتەوە لە نیۆیۆرک، بۆ پەسەند کردنی بڕیاری ئەنجومەنی گشتی کە داوای  قەدەغەکردنی جیهانی دەکات لەسەر سزای لە سێدارەدان ، هەروەها بەشداری لەدروستکردنی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی کرد، کە یەکێک بوو لە یەکەم دەوڵەتەکان بۆ پەسەندکردنی ئەو یاسایە

چاکسازیی‌و  UN
فەڕەنسا زۆر بەشدارە لە چاکسازی نەتەوە یەکگرتووەکان.  هەروەها جەختکردنەوە لەسەر پێویستی کاراکردنی ڕێکخراوەکە. بۆیە   فەرەنسا بە توندی خەبات دەکات بۆ هەردوو چاکسازییەکی ئەنجومەنی ئاسایش و بەکارهێنانی ڤیتۆ. -فەڕەنسا برەو بە بەکارهێنانی ڤیتۆ دەدات
لەلایەن پێنج ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشەوە لە حاڵەت  کوشتنی بەکۆمەڵ و تاوانکاری گەورەدا مەبەست لێی ڕێگریکردن لە ئیفلیجکردنی ئەنجومەنی ئاسایشە  ئەمە دەستپێشخەرییە لەلایەن فەرەنسا و مەکسیکەوە ئێستا لەلایەن زیاتر لە 100 دەوڵەتی ئەندامی پشتیوانی دەکرێت.
 فەرەنساش پشتگیری فراوانکردنی ئەنجومەنی ئاسایشدەکات، لەچوارچێوەی دانوستانەکانی پەیوەست بەم پرسە کە لە 19ی شوباتی 2009دا لە ئەنجومەنی گشتیدا دەستی پێکرد. بەم شێوەیە پشتگیری لە چوونەژوورەوەی ئەڵمانیا، بەرازیل،  هیندستان و ژاپۆن دەکات بۆ کورسی هەمیشەیی و هەروەها زیادبوونی ئامادەبوونی وڵاتانی ئەفریقی لە ئەنجومەنی ئاسایشدا، بەتایبەتی لە نێوان ئەندامانی هەمیشەییدا هەروەها پرسی بوونی دەوڵەتی عەرەبیش هەیە وەک بەشێک لە ئەندامانی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایش.

نێردەی هەمیشەیی فەرەنسا لە یوئێن
بۆ جێبەجێکردنی کارەکانی لەسەر ئەم پرسە جۆراوجۆرانە، ئەرکی هەمیشەیی فەرەنسا بۆ نەتەوە یەکگرتووەکان نزیکەی سەد کەس لەخۆدەگرێت، کە نزیکەی 30 دیپلۆمات و نوێنەری وەزارەتەکانی تر(بەتایبەتی ئابووری  و دارایی و بەرگری) دەگرێتەوە نوێنەری هەمیشەیی یان جێگری نوێنەری هەمیشەیی خاوەنی کورسییە لە ئەنجومەنی ئاسایش و لە  هەموو ئەو ئۆرگانانەی کە فەرەنسا تێیدا نوێنەرایەتی دەکرێت و لەوێ بەناوی فەرەنساوە قسە دەکەن و بەرگری لە پۆستەکانی دەکەن لەلایەن خۆیانەوە پسپۆڕان لەئەرکی فەرەنسادا ئەو بڕیار و دەقانەی لەلایەن ئەو ئۆرگانە جیاوازەکانەوە هەڵگیراون ئامادە دەکەن و گفتوگۆیان لەسەر دەکەن.

یەکێک لە چیرۆکە جیهانییە گەورەکانی سەدەی بیستەم، سەرهەڵدانی ویلایەتە یەکگرتووەکانە لە   دەسەڵاتی  هەرێمی باڵادەست لە ناو ئابووری جیهانی سەرمایەداری ئەوروپی لە ساڵی 1898 بۆ بەهێزترین دەوڵەتی ئیمپریالی کۆتایی سەدەی بیستەم،  ئەم پرۆسەیە ئاڵۆز و درێژکراوە لە بەشێکی زۆردا کە لە لایەن دوو جەنگی جیهانی و جەنگی ساردەوە ئاسانکاری بۆ کراوە.
ئەمڕۆ، سەردان و هەوڵەکانی ماکڕۆن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەکەدا، هاوشێوەی هەوڵو سەردانەکانی جاک شیراك-ە بیست و پێنج ساڵ لەمەوبەر لە ڕۆهەڵاتی ناوەڕاست و ئەمریکای لاتیندا. ئایا ئەم هەوڵانە چۆن پێشوازی لێدەکرێ لەلایەن وڵاتانی تری ڕۆژئاواوە بە تایبەتی ئەمریکا کە هەژموونێکی گەورە و کاریگەری هەیە لە ناوچەکەدا؟
لە کاتێکدا کە ئیدارەی کلینتۆن هێرشێکی دیپلۆماسی گەورەی دەستپێکرد بۆ ژێر دەسەڵاتی فەڕەنسی لە ئەفریقا بۆ ڕێگریکردن لە هەوڵەکانی حکومەتی شیراک بۆ ڕۆڵێکی گەورەتر بۆ ئەوروپا، گەشتی سەرۆکی فەڕەنسا شیراک لە مانگی تشرینی یەکەمی 1996ی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بە شێوەیەکی بنەڕەتی بوو دەربارەی کێبڕکێکردن لەگەڵ ئەمریکا بۆ کاریگەری و لێسەندنەوە لە ناوچەکە؛ وەڵامەکەی واشنتۆن بۆ  گەشتی شیراک بۆ ئیسرائیل و پایتەختە عەرەبیە جۆراوجۆرەکان بە شێوەیەکی نادۆستانەبوو بەڵام بە شێوەیەکی ڕێژەیی  بە نهێنی بەرهەڵستی کرد.
لە مانگی ئازاری 1997دا، جاک شیراک  سەرۆکی  فەرەنسا  چووە ناو ناوچەی مێژوویی 'کاریگەری واشنتۆن ئەمریکای لاتین لەگەڵ 100 بازرگان و بانکدارە فەڕەنسییەکان کە تا ئەو کاتە لەلایەن کۆمپانیا فرەنەتەوییەکانی ئەمریکاوە  قۆرخ کرابوون،    لە ماوەی گەشتێکی  هەشت  ڕۆژیدا  بۆ ناوچەکە،  پێشنیاری کۆنگرەی لوتکەی هەموو سەرکردەکانی ئەمریکای لاتین و ئەوروپایی کرد بۆ دروستکردنی 'هاوپەیمانی نوێ و ئاواتخواز' لە نێوان هەردوو کیشوەرەکە پێش سەردانەکە، شیراک بە ئاشکرا هێرشی کردە سەر  تەماحی هێژمۆنی ئەمریکا  ڕایگەیاند، "ئەو کە دەیەوێت هەموو شتێک ئاراستە بکات،  دەیەوێت هەموو جیهان حوکم بکات ."
سەردانەکەی شیراک بۆ ناوچەکە بەشێک بوو لە هەوڵێکی گەورەتری فەڕەنسی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئاواتە هێژمۆنییەکانی ئەمریکا و بەرەنگاری هەوڵدانی واشنتۆن بۆ سەپاندنی یەک جەمسەری  سیستێمی جیهانی نوێ بوو. هەر وەک چۆن ئەمریکا هەوڵی داوە لە کاریگەری  دانان لەسەر گەلان و ناوچەی نزیک لە فەڕەنسا بە برەودان بە مافی چارەی خۆنوسین و دیموکراتیزەکردن،  بۆیە فەڕەنسا ش هەوڵی داوە کە لەناو بازنەی دەسەڵاتی جیهانی ئەمریکا کاریگەری دابنێ سەرنجی وڵاتان و گەلانڕابکێشی، بۆ نموونە بەبەرەنگاربوونەوەی سزا ئابوورییەکان. 
 ئەم ململانێیە چەندین سەرکەوتنی بۆ کۆشکی ئیلیسێ بەدەەست هێناوە، کە ناچاری کردووە هەژموونی هەبێ لەسەر کێشەکانی ناو ناتۆ و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
کۆتایی جەنگی سارد بووە مایەی سەرکەوتنی سەرمایەداری ڕۆژئاوا، بە واتایەکی تر، نەبووەتە هۆی "کۆتایی مێژوو" هەروەها  نەبووە مایەی بەدیهێنانی ئەوتێڕوانینانەی جۆرج بۆش  لە 'ڕێکخستنی جیهانی نوێ' لە ژێر سەرکردایەتی ئەمەریکادا،  لە  کاتی  جەنگی کەنداودا ڕایگەیاندبوو. هاوپەیمانە گەورەکانی سیستێمی نوێی جیهانی ئامادەنەبوون واز لە بەرژەوەندییەکانییان بهێنن بۆ سەردارەکەیان-ئەمریکا،  لە کاتێکدا کەڵکیان لە هێزی پارێزگاری ئەو وەردەگرت.

هەر بۆیە  سەرەڕای  کۆدەنگی ڕۆژئاوا لەسەر بنەماکانی بازاڕی ئازاد و دیموکراسی وفراوانکردنو پاراستی سیستێمی نێودەوڵەتی، کەچی هێشتا ململانێیەکی جدی هەیە لەسەر ئەوەی چۆن ئەم بنەمایانەی لەسەرەوە سەرەوە باسکران پیادەبکرێ. بۆ نموونە بە شێوەیەکی سەرەکی ئەوروپا یا خود ئەمریکا، کامەیان چانسی دەست گەیشتنی زیاتری هەیە بە دەستی کرێکاری هەرزان،  یاخود مافی دەرهێنانی کانزا و سەرچاوە سروشتییەکان، یا لە پرۆسەی بە تایبەتکردنی کۆمپانیاکاندا، یاخود کام وڵاتی هاوپەیمانو و دۆستی خۆیان زیاتر سوودمەند دەبێ لەم پرۆسەیەدا.  

 سەرچاوە:
www.foreignaffairs.com
www.weforum.org
·onu.delegfrance.org/France
www.library.fes.de