ئا: زامۆئا داراغا
یەکێک لەو ئەرشیفە گرنگانەى کە لاى باوکم ( غفور رشید داراغا
) وەڵامى مەندوبى سامى بەریتانى لە عیراق, کە بۆ خاتوو ( حەپسە خانى نەقیب )ە کە بە
دەستوخەتى خۆى نووسیوێتى لە نێو بەرتوکێکى تایبەت بەم نامەیە نووسیوێتى . بە گرنگى ئەزانم ئەم ئەرشیفە بڵاو بکەمەوە, بە تایبەتى
لە ئیستادا کە دۆزى کورد لە ناو خۆ و لە دەرەوە توشى گێشەى زۆر بووەتەوە, گرنگە بزانین
ئەم کێشانە ڕەگ و ڕیشە و مێژووەکەى لە کوێوە سەرى هەڵداوە. لەگەڵ نامەکەدا بڕیارى کۆمەڵەى نەتەوەکانەوە ( عصبة الامم
) نێراوە بۆ خاتوو ( حەپسە خانى نەقیب ) لە سەر ئەو ( هەشت ) سکاڵانامەیەى کە نێردرابوون
بۆ کۆمەڵەى نەتەوەکانەوە ( عصبة الامم ) لەو
کاتەدا.
یەک ڕۆژ دواى ڕاپەرینى ( بەر دەرکى سەرا ) لە سولەیمانى خاتوو
( حەپسە خان ) نامەیکى توند و پڕ لە ناڕەزایى ئاڕاستەى مەندوبى سامى بەریتانى ئەو کاتەى
عیراق ئەکات کە لە کۆتایدا داواى لێ ئەکات
کە نامەکەى وەڕگێڕێتە سەر زمانى ئینگلیزى, بینێرێت بۆ کۆمەڵەى نەتەوەکانەوە ( عصبة الامم ).
ئەوەى کە جێى سەرنجە کەسایەتیەکى وەک ( حەپسە خانى نەقیب
) لە ناو مێژووى ئەم شارەدا کە هەمیشە داکۆکى لە مافى نەتەوەیى بە گشتى و مافى ئافرەتانى
ناو کۆمەڵگەکەى کردوە, پشت گوێ خراوە و گرنگى پینەدراوە, ئافرەتێکى ( تێکۆشەر و فیمینست
) کە بەردەوام هەوڵیداوە شارستانى و خۆشگوزەرانى دەستەبەر بکات بۆ شارەکەى, لە دروست
کردنى یەکەم قوتابخانەى ئافرەتان و هاوکارى کردنى ڕۆشنبیران و هونەرمەندان و یارمەتى
دانى خەڵکى هەژار و لێقەوماو, یەکسانى و بە دەست هێنانى مافى ئافرەتان لە ناو کۆمەڵگەى
کوردیدا کە هەمیشە وەک چالاکەوانێکى ( فیمینستى ) کارى کردوە, ئەمەى خوارەوە دەقى نامەکەى
مەندوبى سامى بەریتانییە لەگەڵ مامەکەى خاتوو ( حەپسە خانى نەقیب )
ڕاپۆرتى بڕيارنامەى كۆمەڵەى
نەتەوەكان ( عصبة الامم )
لەسەر سكاڵانامەكانى كورد
لە ساڵى 1930
ژمارە / 6 اى / 22413 / 655
جنوە – 5 /
ئۆکتۆبەر / 1931
ئەى خانمەکە...
کۆنگرەى كۆمەڵەى نەتەوەکان ( عصبة الامم ) لە بڕیارەکانى دا بە ڕێکەوتى 4/
سپتمبەر / 1931 بە پێى پیشنیارى ( لیژنەى دەست بە سەراگرتنى هەمیشەیى ) ( لجنة الانتداب الدائمة ) پێى ڕاگەیاندووم
کە هەواڵتان بدەمێ کە سکاڵانامەکەتان لە ( 7 / ئەیلولى / 1930 ) سەیر کراوە, کۆمەڵەى نەتەوەكان تائێستاش پشتگیرە
لەوەى کە مافەکانتان ڕێزدارە وە بە بەزەییەکى زۆرەوە سەیرى ئەکات ئەگەر بێت و
بڕوابکرێ بەوەى کە کوردەکان ئەو پێویستیانەى لە سەریانە بە تەواوى جێبە جێى ئەکەن
لە پێناوى پاراستنى ئاسایشى شانشینەکەدا و سەرخستنى میریى عیراق.
بۆ ئەوەى لە هەمووشت ئاگاداربن و وینەی ئەو بریارەتان بۆ
ئەنێرم کە دراوە لە سەر سکالانامەکەتان لەلایەن مستر ( راپارد)دەوە بۆ لیژنەى دەسەلاتدەست
بە سەراگرتنى هەمیشەى ( لجنة الانتداب الدائمة ) وە ئەوەش بەستراوە بەپێش هاتەکانى
دانیشتنى بیستەم لە دانیشتنەکانى لیژنەکە.
شانازى ئەکەم ئەى خانم
کە ببم بە خزمەتکارێکى گوێ رایەڵتان
بەڕیوەبەرى بەشى دەست
بە سەراگرتن
کورتەیەک لە
رووداوەکانى دانشتنى ( 20 ) بیستەم کە گیراوە لەلایەن لیژنەى دەست بە سەراگرتنى هەمیشەیى
( لجنة الانتداب الدائمة )وە
ژمارە سی ( c ) 422 م / 167 / 1931 شەشەم پی
پی / 220 / 222 / سی پی 1198 ( 1 )
عیراق ...
ئەو سکاڵانامانەى کە دراوە:-
1/ سکاڵانامەى کوردەکانى عیراق کە نێرراوە بۆ لیژنەى دەست
بە سەراگرتن لەلایەن حکومەتى بریتانیاوە لە 20/ فیبرایر / 1931 ز
2/ سکاڵانامەیەکى تر لە ( تۆفیق وهبى بەگ )ەوە لە
ڕیکەوتى 19/ ئەپریلى 1931
ڕاپۆرتى بڕیارەکەى مستر
( راپارد )
لە سەر خواستى سەرۆکى لیژنە, کە جێى شانازیە کە ئەم
تێبینیانە پێشکەشى هاوڕێکانم بکەم لە پاش خوێندنەوەى سکاڵانامەى کوردیەکان کە چەند
جۆرن وە داواکراوە لێم کە بە ووردى سەرنجى بدەم لەگەڵ ووتەکانى ووڵاتە دەست
بەسەراگیراوەکاندا.
هەرچەند ئەو باسانەى خرابوونە بەردەمم زۆر زۆر بوون لە
قەبارەى چەند پەڕاوێکدا بوون بەڵام تێبینییەکانى من زۆر کورت ئەبێ لەسەرى لەبەر
ئەمە بە پێویستى نازانم کە باسى هەموو ئەو شتانە بکەم کە لەهەموو سکاڵانامەکاندا
هەیە لەگەڵ ووتەکانى ووڵاتە دەست بە سەراگرەکە چونکە ئەمە ئەبێ بە هۆی دووبارە
کردنەوەیەکى بێ کەڵک وە لەبەرئەوەى کە هاوڕێکان ئەتوانن خۆیان تەماشاى ئەو
سکاڵانامانە بکەن.
وە من قسەکانم لەم شێوەیەدا کورت ئەکەمەوە:-
1/ لیستێکى سکاڵانامەکان لەگەڵ ڕێکەوتەکانی و
سەرچاوەکانیاندا.
2/ ناوبردنى گرنگ ترین نارەزایى خاوەن سکاڵانامەکان.
3/ کورتەى تێبینیەکانى وولاتە دەست بە سەراگرەکە.
4/ پیشکەش کرنى چەند سەر ئەنجامێکى کورت.
1-لیستى سکاڵانامەکان
نامە ڕیکەوت سەرچاوە
C.P.M ا/
24/اب/ 1930 سەرۆکى
خێڵەکانى ( الراود – راود - داودە ) ( * )
1140 , 1151 ب/31/اب/1930 یەکێتى
نشتمانى گشتى خەڵکى کوردستانى خوارو
ح/ 7/ئەیلول/1930 حپسە خانى نقیب زادە
ع/9/ئۆکتۆبەر/
1930 سەرۆک خێڵەکانى مەریوانو خێڵى فتاح على بگ
ه/9/ئۆکتۆبەر/1930 پیشەوا
کوردەکان
و/9/ئۆکتۆبەر/1930 شیخ
محمود و 30 سەرەک خێڵى پشدەر
ز/14/ئۆکتۆبەر/1930 جعفرسوڵتان
و 19 کەس لەپیاوە گەورەکوردەکان
C.P.M 1192 19/نیسان/1931 تۆفیق وهبى بەگ
( * ) لە دەست
نووسەکەدا بە زمانى عربى بەم شێوەیە نووسراوە ( الراود ) وە بە زمانى کوردى بەم
شێوەیە نووسراوە( راود )
کە لە ووشەى ( داودە )
وە نزیکە, پێى ئەچێت ( خێڵى داودە ) بێت.
2- ناڕەزایى خاوەن
سکاڵانامەکان
ئەم سکاڵانامانەى
کە سەرنجم لێ داوە و لێى وورد بوومەتەوە جیاوازە لە درێژى و شێوەو ناوەڕۆکدا,
بەڵام هەمووى تووڕەیى و ناڕەزایى گەلى کورد دەرئەخا کە لە عیراق دائەنیشن.
خاوەن سکاڵاکان و
ئەوانەى کە بەناویانەوە ئەدوێن, هەموو ناڕەزایى دەرئەبرن بە پلەى جیاواز بەرامبە بە
سیاسەتى حکومەتى عیراق و ووڵاتە دەست بە
سەراگرەکە ( المنتدب )
لەوەى کە ئەدرێنە پال دانیشتوانەکانى
کەى ووڵاتە دەست بە سەراگیراوەکە.
لە بەر ئەوەى کوردەکان جیاوازن لە نەژاد ( اصل ) و زمان و خووڕەوشت و جۆرى
ژیانیان و ئامانجە سیاسیەکانیان دا لە دانیشتوانى دەشتەکان هەروەها کوردەکان هەست
بە پێوستى یەک گرتن ئەکەن لەگەڵ کوردەکانى دەرەوەى عیراق بەمەدا بۆم دەرئەکەوێ
واهست ئەکەم کە ئێستا لەبەردەم گیروگرفتێکى نەتەوایەتیاین کەپیان ئەوترێ کەمایەتى.
وە هەندێ لە سکاڵانامەکان زۆر شاراوەیە و ناڕەزایى لە دەست زوڵم و زۆردارى
حکومەتى عیراق دەرئەبڕن.
هەندێکى کە ڕوون تر ناڕەزایى دەرئەبرن لە بوونى مووچەخۆر ( فەرمانبەر )و
کار بە دەستى بیانى کە کورد نین شوێنە کوردیەکان بەرێوەدەبەن, لەگەڵ ئەوەشدا
حکومەت بەڵێنى داوە کە دژى ئەم جۆرە شتانە بێت.
هەندێکشیان نارەزایى دەرئەبڕن لەوەى کە باجێکى زۆر خراوەتە سەر ئاژەڵ و
کشتوکاڵیان.
وە زۆرترینى نارەزایى دەرئەبڕێ لەو پەیمانەى ( معاهدە ) بەستراوە لە نێوان
عیراق و بریتانیادا و ئەڵێن کە هیچ جۆرە مافێکى گەلى کوردى تیا باس نەکراوە.
وە ژمارەیەکیان نارەزاییى دەرئەبڕن لەو ( ئیرهاب و توندوتیژیە ) و زۆردارى
وخراپەیەى تووشى جەماوەرى کوردەکان بووە وە یاخودتووشى سەرۆکە کوردەکان بووە لە کاتى
هەڵبژاردنەکاندا لە سلێمانى .
لە کۆتایدا دوو سکاڵانامەم بینى کە شێوەیان زۆر لە یەک ئەچێ نارەزایى دەرئەبڕن
کە سکاڵانامەیان ناردوە بۆ ( باوەڕپێکراوى بریتانى ) لە عیراق, بەڵام وەڵامى
نامەکەیان نەدراوەتەوە.
3- داخوازى خاوەن سکاڵا نامەکان
ئەم سکاڵانامانە بێجگە
لە ناڕەزایى دەربڕین وەک لە سەرەوە دەرمان خست چەند داخوازیەکیشى تیایە کە داواى (
دامەزراندنى بەرێوەبەرایەتى و رامیارى ) ئەکەن لەو ناوچەیەدا کە کوردەکانى تیا
ئەژین لە عیراق.
ئەم سکاڵانامانە هەمووى
جیاوازن و دژ بە یەکن لە شێوەى داخوازیەکانیان دا هەندێکى داواى حکومەتى سەربەخۆى
کورد ئەکا لە ژێر پارێزگارى دەست بە سەراگرتنى بریتانیا
دا یان هەر ووڵاتێکى کە بێت لە وولاتانى ترى کە كۆمەڵەى نەتەوەكان ( عصبة الامم ) داى ئەنێ.
وە هەندێکیان داواى
ئەوە ئەکەن کە ئەم ناوچەیە ببێت بە ( شانشینێکى سەربەخۆ ) ( شێخ مەحمود ) حکومى
بکا و لە ژێر پارێزگارى دەوڵەتى بەریتانیا
دا بێت.
بەڵام ( تۆفیق وهبى بەگ
) لەلایەکى ترەوە لە نامەکان و
سکاڵانامەکان داواى ئەوەئەکات بە دروست کردنى ( بەڕیوەبردنێکى ئاست بەرزى
پێشکەوتوو ) لە ناوچەى کوردەکان لە چوارچیوەى ووڵاتى عیراقدا.
بێجگە لەم داخوازیە
گشتیانە لە بارەى رێکخستنى ناوچە کوردیەکان لە ناو سکاڵانامەکاندا دوو داخوازى تایبەتى
تیایە:-
1/ بەردانى ئەو گیراو و
دورخراوانەى لە کاتى شەر و پشێویەکانى سلێمانیدا گیراون و دورخراونەتەوە.
2/ گەرانەوەى مووچەخۆرە
(فەرمانبەرە ) کوردەکان بۆ ناوچە کوردیەکان لە ناوچە عەربیەکانەوە.
4- کورتەیەک لە تێبینیەکانى ووڵاتە دەست بە سەراگرەکە
ئەو ووڵاتە دەست بە سەراگرەى ئەم سکاڵانامانەى پێشکەش بە لیژنە کردو بە ووردى سەرنجیان
لێداوە و لێ یانکۆڵیەوە وە بڕیارەکانیان لە چەند بەندێکا دەرخستوە لەو
بڕیارنامەیەى کە دەرکراوە لەسەر گەشە کردنى عیراق لە ساڵى ( 1920 تا 1931 ) و
هەروەها لە ووتەکانى کاربە دەستە گەورەکاندا هەمان شت هاتووە.
وە بە بێ ئەوەى زۆر بە
دوورو درێژى بچینە ناو ئەو ناکۆکیە زۆرانە وە پیویستە بزانین کە ووڵاتە دەست بە
سەراگرەکە ئەوەمان بۆ ڕەت ئەکاتەوە کە خاوەن سکاڵانامەکان ئەو داوایان کردوە,
داواکارى هەموو خەڵکى کورد بوبێ بەڵکو بیر و باوەرى زۆربەى گەلى کورد نییە.
هەروەها ئەوەش ڕەت
ئەکاتەوە کە گوایا ئەو پەیماننامانە و گرێبەستانەى گیراون مافى سەر بەستى داوە بە
گەلى کورد یا بڕیارى دروست کردنى بەڕێوەبەرایەتیەکى پەسەند و پێشکەوتووى داوە
بۆیان, ئەم جۆرە بڕیارانە نەدراوە لە کاتى رێکخستن و دەست بەسەراگرتنى عیراق دا .
ووڵاتە دەست بە سەراگرەکە
دان بەوەدا ئەنێ کە ( کوردەکان مافى ئەوەیان هەیە کە زمانەکەیان بەکاربهێنن ) و
مووچەخۆرى ( فەرمانبەر ) کورد دابمەزرێ وە ئەڵێ کە حکومەتى عیراق هەوڵ ئەدا بۆ
جێبەجێ کردنى ئەم بڕیارانە بە شێوەیەک بگونجێت لەگەڵ سیاسەتى گشتى دا.
بەڵام باوەر بەوەناکات
کە ناڕەزایى و توورە بوون هەبێ لە ناو کوردەکانى عیراق دا بە گشتى.
وە سوپاس بۆ پارسەنگى و
حکمەتى زۆربەى گەلى عیراق لە بەر ئەوەى ئێمە باوەڕمان هەیە بە مافەى کەمایەتیە
کوردەکان وە هەمیشە مافەکانیان ڕێزلێ گیراوئەبێ, هەتا پاش ئەوەى کە عیراق ئەچێتە
ریز ووڵاتە سەربەخۆکانەوە, لیژنە ئەمە رائەسپێرێ بە پلە یەکى تووند.
5- پێشکەش کردنى چەند سەرئەنجامێکى کورت
لەبەر ئەوەى حکومەتى عیراق بەرەو چاک بوونێکى زۆر ئەروا وە بێ
سودە هەوڵ بدەین بۆ دانانى بنکەیەک کە بڕیارنامەى لە سەر دروست بکەین بۆ
داخوازیەکانى خاوەن سکاڵانامەکان.
لەبەر ئەوەى زۆربەى
داخوازیەکان بۆ دامەزراندنى ( شانشینێکى سەربەخۆیە ) کە لە توانا و ووزەى ئەو
ڕیکەوتن نامە و پەیمان نامانەى نێوان عیراق و بەریتانیادا نییە, کە لەجیاتى دەست
بە سەراگرتن ( الانتداب ) هەڵسێ بە پێویستیەکانى خۆى .
ئەم سکاڵانامانە
کەوابوو بە شێوەیەکى ڕاست پەسەند ناکرێ, پێویست بە هیچ جۆرە لێدوانێک ناکات
لەلایەن لیژنەوە.
بەڵام ئەو سکاڵانامانەى
داواى سەربەستى بەکارهێنانى ( زمانى کوردى ) ئەکەن, ووڵاتە دەست بە سەراگرەکە ئەڵێ
خەریکن بۆ وەرگرتنى نمرەیەکى باشى ڕازیکەر, کە سیاسەتى گشتى ڕێگە بدات بۆ سەیر
کردنى داواکاریەکان.
هاوڕێکانم ئەیانەوێ بزانن کە ووڵاتە دەست بە سەراگرەکە ( الدولة المنتدبة ) بڕیارەکانى حکومەتى عیراقى پەسەندکردوە لەو هەڵوێستانەى کە
داوێتى بەرامبەربە مەسەلەى كورد
( القضية الكرية )
هەروەها وکیلى سەرۆک
وەزیران لە ( 19/ اب/ 1931 ) ئەڵێ کە حکومەتى عیراقى بریارى داوە کە لە داهاتوودا گرنگى
بدات بە داخوازییەکانى کوردەکان, سوورە لەسەر ئەوەى کە کاربە دەستى حکومى (
فەرمانبەرەکان )ى ناوچە کوردەکان ئەبێ لەوانە بێ کە زمانى کوردى ئەزانن ئیتر هەر جۆرێک لە کاربەدەستى حکومى بێت وە باشترە
لەوەى کە ئیشوکارى ناوچە کوردیەکان لەلایەن فەرمانبەرە کوردەکانەوە ببرێ بەڕێوە.
لیژنەکەش ناچارە کە
ئەمە پەسەندبکات چونکە ئەم بڕیارە خواستى ئەوەیە کە پەیوەندى ئاسان بکا لە نێوان
دانیشتوان و بەڕێوەبەرایەتیەکان دا وە هەروەها رێ خۆش ئەکات بۆ ئەو کاربەدەستە
کوردەکان ( فەرمانبەرە کوردانە ) ئیش بکەن لە ناوچەکانى ميرنشينەكەدا کە کوردستانى نین .
وە لە لایەکى کەشەوە
لیژنەکە ناتوانێ بروا بەم بیرۆکەیە بکا بەبێ ئاوردانەوە لە مەبەستى ناوەڕۆکى بیرۆکەکە, ئەگەر ببێتە
هۆکارى رووت کردنەوەى ( دەرکردن ) ( تجرید )ى کوردەکان لە بوونیان بە فەرمانبەربە, بە تایبەتى
ئەوفەمانبەرانەى کە گەیشتونەتە ئامانجە ڕەواکانیان لە پلەوپایەى فەرمانگەکانیان دا.
لەلایەکى کەوە ووڵاتە دەست بە سەراگرەکە ئەڵێ ئەو زۆرداریى و خراپەکاریە کە لەگەل خاوەنى سکاڵانامەکان
کراوە ئەوانەن کە خۆیان واداناوە کە داکۆکى لە ناوچەکەکانیان ئەکەن, ئینجا
نازانرێن ئەمە خیاڵین یان ڕاستین, هۆکارەکەشى ئەوەیە هەڵسوکەوتیان کە وەک تاوانباران
لە قەڵەم ئەدرێن.
زۆرى ئەم سکاڵانامانەى
کە دراوە لەلایەن ژمارەیەکى زۆرەوە کە ناتوانین بە تەواوى و بەڕوونى پلە و پایەی
کەسەیەتییان بزانین لە ناو خەڵک دا چین. ( واتە لیژنەکە خاوەن سکاڵانامەکان ناناسێ
ئەمانە کێن )
وە ئەو روون کردنەوە
دوورو درێژ و باوەرپێ کراوانەى ووڵاتە دەست بە سەراگرەکە وایکردوە کە لیژنەکە بخاتە بارێکى شەرمەزاری زۆرەوە.
هەرگیز هەستم بە بێهێزى
لیژنەى دەست بە سەراگرتن ( لجنة الانتداب ) نەکردوە لە ئیشو کارى سکاڵانامەکان دا
وەکو ئەم ناکۆکیەى ئێستا رووى داوە لە گفت دان و ڕەت کردنەوە و روون کردنەوە, کە ماوەنادەن بۆ بەکارهێنانى
پارێزەر و بۆ لێکۆڵینەوە لە ڕووداوەکان.
لەبەرئەمە لێژنە ناچارە
کە ووتەکانى ووڵاتە دەست بە سەراگرەکە وەرگرێ لە رووى گیروگرفتەکانەوە.
لەم بارەدا ئەتوانین
ئەمە بکەین چونکە وا دەرئەکەوێکە ناڕەزایى خاوەن سکاڵانامەکان بە ووردى لێی کۆڵڕاوەتەوە,
هەروەها ئەم ناڕەزاییانە زۆرتر پەیوەندى بە عیراقەوە هەیە وەک لە حکومەتى بەریتانیاى
گەورە.
پاش وردبینی و پشکنین و
لە سەر ئەم کێشانە لەلایەن دەسەڵاتى بەرپرسەوە لەسەر خراپى بەکارهێنانى بۆ خاوەن
سکاڵانامەکان, دەرکەوت کە ئەم دەسەڵاتە سەرکەوتوو نەبووە ( شکستى هێناوە ) کە وازى
لە کاروبارى کارگێرى هێناوە.
ئایا پێویستە لەسەر
لیژنەکەى کە وازلە داخوازییەکانى خاوەن سکاڵانامەکان بهێنێت ؟
ئایا برواى بە
بەهانەکانى و تێبینیەکانى ووڵاتە دەست بە سەراگرەکە کردوە؟
وابزانم نەخێر ...
لەگەڵ ئەوەشدا ئەم
سکاڵانامانە زۆر ئاڵۆزە, بەڵام بە ڕاستى دووجارى رەخنە بوونەتەوە لەبەر ئەوەى پلەوپایەى
خاوەنەکانى ( خاوەن سکاڵانامەکان ) نازانرێ ئەمە یەکەم.
دووهەم جۆرى ناوەڕۆکەکەى
( ناوەڕۆکى سکاڵانامەکان ) بڕواپێ کراو نییە.
کەسێکى بێلایەن ناتوانێت هاوسەنگانە چاودێرى بکات وە خۆى لەو بیرۆکەیەى لادات. ئەبێ بڵێت
کە ( مەسەلەى کورد ) لە عیراق مەسەلەیەکى ڕاستیە ( حقیقیة )
لەگەڵ ئەوشدا بێزارى و
نارەزاى کوردەکان چەسپیوە کەم تا زۆر, ئەوەندەیکەش زیادتر بوو کە خاوەن
سکاڵانامەکان دەریان دەخست لە بوونى مەسەلەى کورد, ووڵاتە دەست بە سەراگرەکەش
ئەمەى ڕەت نەکردۆتەوە. ( واتە مەسەلەى کورد کەس ڕەتى نەکردۆتەوە )
کەوابوو ئەگەر ئەو
تورەیى و ناڕەزاییە هەبووبێ و هەستى پێ کرابێ لەو ماوەیەدا کە حکومەتى بەریتانیا
جگە لە لێهاتووى خۆى, دەسەڵاتى ڕاستەقینەشى بەکارهێناوە لە ڕێگەى دادپەروەرییەوە, ئێستا
چۆن ناترسێ کەوائەم ناڕەزاییە هەموولایەک بگرێتەوە و ببێ بە گشتى,
وە شاراوە نییە ئەگەر
ئەم جۆرە لە ناڕەزایەتى و بێزاریە تەشەنە بکات وە حکومەتى عیراقى بە تەنها بەجێ
بهێلدرێت وە خۆى کێشەکان جارەسەر بکات, بەم شێوەیە حکومەتى عیراقى دووجارى ناڕەزاى
و بێزارى بەردەوام ئەبێتەوە, هەروەها لەگەڵ بوونى ئامادە باشى هەستى نەتەوەى شرانگێزى
لەلاى هاووڵاتییە عەربەکان دا( رعایاها العرب ) کە ئەکەرى هەیە بەردەوام ڕووبدات.
ئەکەر هاوڕێکانم هاوڕابن
لە گەڵ ئەو بیروباوەرانەم کە دەستم کەوتووە لە ئەنجامى خوێندنەوە و وانەکردنى بەڵگەنامەکانى
سەرەوە کە ئاماژەم پێکردوە, کە گەڕاوم بە دویاندا و کورتم کردۆتەوە بۆ ئەوەى
بتوانن ئەم ڕاستیە تۆمار بکەن بە هەڵبژاردنى ئەم بڕیارانەى خوارەوە کە پێشکەشى
ئەنجومەن ئەکەم .
لیژنەى دەست بە
سەراگرتن ( الانتداب ) پاش وردبینى کردن و سەرنج دان لە سکاڵانامەى کوردەکان (* ) کە هەندێ
لەلایەن کۆمەڵانى خەڵکەوە دراوە وە هەندێکیشى لەلایەن چەند کەسێکەوە لە کوردەکانى
عیراقەوە دراون, لەگەڵ ئەو تێبینیانەى ووڵاتە دەست بە سەراگرەکە ( الدولة المنتدبة
)داى لەم بارەیەوە.
شانازى ئەکا کە ئەم
ڕاسپاردانەى خوارەوە پیشکەش بە ئەنجومەن بکات:-
1/ کە سوپاسى ووڵاتە
دەست بە سەراگرەکە بکەن بۆ ئەو ( بایەخدانەی ) بە لە لێکۆڵینەوە و ئامادەکردنى ئەو
تێبینیەیانەى کە داى لە بابەت سکاڵانامە جۆربەجۆرەکانەوە.
2/ ووڵاتە دەست بە سەراگرەکە
داوا لە حکومەتى عیراق بکات هەڵسوکەوتیان ( مامەڵە کردن ) لەکەڵ هاونیشتمانیانى کوردەکان
کە سەرپەرشتى و چاودێرى ئەکات ( الرعایا الکرد ) رێگەیەک بگرێتەبەر کە گیانى خۆڕاگرى
ودڵفراوانى تیابێ, بەرامبەر بە کەمایەتیەکان کە مافى ڕێزگرتنیان هەیە, ئەو
کەمایەتییەى دڵسۆزیان بەرامبەر بە حکومەتەکەى گەشە ئەکات و زۆرئەبێ, بەرامبەر بە ڕزگاربوونى
لە هەموو مەترسیەک کە توشى مافە سەرەکیەکانیان ئەبێت, ئەو مافانەى کە ووڵاتە دەست
بە سەراگرەکە و كۆمەڵەى نەتەوەكان (عصبة الامم ) دانیان پیاناوە.
3/ هەواڵ بدەن بە
خاوەنى سکاڵانامەکان بڵێن کە كۆمەڵەى نەتەوەكان ( عصبة الامم ) هەمیشە لە کارکردنایە وە ڕێز لەمافەکانیان ئەگرێ وە بە ( بەزەیى وئارەزوویەکى زۆرەوە ) کارى
لەگەڵ ئەکات, ئەگەر بێت و باوەربکات بەوەى کە کوردەکان بە دڵسۆزی تەواوەوە هەوڵ
ئەدەن بۆ بەرقەرارکردنى ئاسایش و دڵنیاى وە سەرکەوتنى دەوڵەتى عیراقى .
4/ ئەبێ ئاگاشمان
لەوەبێ کە دانیشتووە کوردەکان تووشى دوودڵی وترسە بوون, بە هۆى ئەوەى کە چارەنووسى
خۆیان نازانن, باش ئەوەى کە ماوەى دە ساڵ کەڵکیان لە هێزى ( معنوى ) حکومەتى
بەریتانیا وەرگرت لە کاتى ئەگەرى کشانەوەى حکوموتى یەریتانیادا.
(* ) بڕوانە لیستى
سکاڵانامەکان .
تێبینى :-
ئەوەى لێرەدا گرنگە
باسى بکەم ئەم نووسراوە باوکم ( غفور رشید داراغا ) بە دەستوخەتى خۆى بە زمانى (
عربى ) نووسیوێتى وە دواى خۆى لە هەمان پەرتووکدا کردویەتى بە زمانى ( کوردى )
واتە دیکۆمێنتە ئۆرجیناڵەکە لەلاى باوکم نەبووە, بەڵکو لەبەرى نووسیوێتییەوە وە
دوایدا وەریگێراوەتە سەر زمانى کوردى .
ئەم پەڕتوکە یەکێکە لە
ئەرشیفەکانى نووسەر ( غفور رشید داراغا )
* باوکم لە برى ووشەى (
انتدابى بریتانى ) ووشەى ( دەست بە سەراگرتنى بەریتانى )ى بەکار هێناوە.
انتداب : واتە ( دەسەڵاتى نوێنەریى ، سپاردن ، ژێر سپاردەيى )
انتدابى بريتانى : واته ( دەسەڵاتى نوێنەریى بەريتانى
)
منتدب : واتە ( دانراو بە جێگر، كراو بە نوێنەر )
*سوپاس و پیزانینم بۆ
کاک ( مەریوان قەفتان ) کە هاوکارى گەورەى کردم‌و کاک (بورهان شیخ
رەووف )
دەقى بروسکەکەى حەپسە
خانى نەقیب ...
لە نەقیب زادە حەفصەوە بۆ
شكۆدار مەندوبى بەریتانى ,
رۆژى حەوتى ئەیلوولى
1930 لە سلێمانییەوە
هەڵبژاردنەكان بە شێوەیەكى
دڕندانە ى بێزراوى ئەوتۆ ڕادەپەرموێنرێت كە هیچ گەلێكى جیهان لەڕۆژگارى بەربەرییەكاندا
لە وێنەیان نەبیینیووە .كام یاسا ڕێگە دەدات گەلێك لە كاتى هەڵبژاردندا تیرۆر بكرێت
.كێ لە ئێوە یاسا پارێز و كێش لە ئێوە یاسا دەخاتە ژێرپێوە ؟ كام یاسا ڕێگەى داوە چەك
دژى جەماوەر لەكاتى هەڵبژاردندا بەكار بهێنرێت ؟ئیمرۆ شارى سلێمانى گەێێندراوەتە دۆخێكى
دژوارى بەربەریى ئەوتۆوە كەبۆى هەیە سەرتاپاى مێژووى هەركەسێكى بەرپرس لەكەدار بكات .
لیژنەكەتان ( لیژنەى سەرپەرشتیكردنى
هەڵبژاردنەكان – ک.م. ) كەوتە وتووێژ لە گەڵ كەسانێكدا كە هیچ سەنگیكیان لەم وولآتەدا
نیە . جەماوەر كاتێك بەمەیان زانى بۆ دەربڕینى ناڕەزایى خۆیان كۆ بوونەوە , ئەمەیش
بێگومان مافى یاسایى خۆیانە .كاتێك ئەوان
(واتە پیاوانى میرى – ک.م. ) دییان زۆربەى هەرە زۆرى خەڵكەكە دژیانن پەنایان بردە بەر سەربازو ڕەشاش و دەسڕێژیان لێكردن
,شەست حەفتا یەكیان لێ كوشتن و بریندار كرد.كام یاسا ڕێگەى ڕەفتارێكى وەها دەدات ؟ئەى
چۆن ئەوانەى وایان كرد دەتوانن پاكانە بۆ كارەكەیان بكەن ؟ئێمەى كورد بێزارى خۆمان
بەرانبەربوم كارە دڕاندانەیە دەدەبڕین و هەتا خوێنى كوردایەتى لە دەمارەكانماندا بجمێت
هەرباسى دەكەین و دەكەین , ئێوە یاساپارێزن ,ئەگەر وابێت كێن ئەوانەى یاسایان پێ شێل
كرد؟هێزە چەكدارەكانى ( میرى – ک.م. ) بەوەوە نەوەستان كە بە جەماوەرەكەیان كرد , بەڵكو
ڕژانە ناو ماڵەكەى منیشەوە و كەوتنە پشكنین و ڕووى چەكەكانیان كردبووە سنگى ئافرەتەكان
.ئەم پشكنینە بوو هۆى فەوتان و تالآنكردنى شتوومەكە بەنرخەكانم .من داواى مافە ڕەواكانى
خۆم لە سەرجەمى ئەو كەسانە دەكەم كەیاسایان پێ شێل كردو رێزى ماڵكەمیان نەگرت .دواى
ئەم هێرشە جانەوەرییە هێزە چەكدارەكان كەوتنە گرتنى پیاوەناسراوەكانمان , ئەوانەى بەرەبەیانى
ڕۆژى دواتر ڕەوانەى بەغدا كران .
تكا لە شكۆدارتان دەكەم
ئەم بروسكەیەم ( وەرگێڕنە سەرزوبانى ئینكلیزى – ک.م. ) و وێنەى پێشكەشى ( كۆمەڵەى گەلان)
لە جنێف بكەن.
سەرچاوە – لاپەڕە ( 193
, 194 , 195 ) لە کتێبى
كورد و كوردستان لە بەڵگە
نهێنیەكانى حكومەتى بەریتانیادا - كەمال مەزهەر بەرگى یەكەم 2009 چاپى دووەم, پوختە کراو, ئامادەکردنى عەبدوڵڵا زەنگەنە , شەهلا
تاهیر حەیدەرى