ئا: ئاوێنە

کوشتاری کەمایەتییەکان لەڕۆژهەڵاتی ناوەراستدا رەگ‌و ریشەیەکی دوری هەیە، بەڵام کوشتارو چه‌وساندنه‌وه‌ی‌ ئیتنی‌‌و ئایینیی‌ لە ١٠٠ ساڵی رابردودا رەهەندێکی مەترسیدارتری بەخۆیەوە بینیوە بەهۆی تەکنیک‌و چەکی نوێی سەربازیی‌و سەرهەڵدانی گروپە توندڕەوەکانی زۆرینەوە، کە بونی‌ بەشێک لەكه‌مایه‌تییه‌ ئیتنی‌‌و ئایینیه‌كانی خستوه‌ته‌ مه‌ترسیه‌وه‌‌و بەپلان کار بۆ ئەوە دەکرێت به‌یه‌كجاری‌ له‌ڕۆژهه‌ڵاتی‌ ناوه‌ڕاستدا كۆتاییان پێبێت.

مەسیحییەکان، ئێزیدییەکان، کاکەیی‌و شەبەک‌و سابیئەو دروزو بەهاییەکان کە دانیشتوانی رەسەنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستن، ساڵ بەساڵ دۆخی ژیانیان‌ نالەبارترو مانەوەیان لەسایەی شەڕو ناکۆکی‌و زۆرانبازیی پێکهاتە زۆرینەکاندا لەوڵاتانی عێراق‌و لوبنان‌و سوریاو فه‌له‌ستین قورس‌و زەحمەتتر دەبێت، بەتایبەتی لەم سالانەی دواییدا لەوپەڕی رۆژڕەشیدا رۆژگاریان بەسەربردوە كه‌ له‌لایه‌ن هێزه‌ هۆش تاریكه‌كانی‌ زۆرینه‌وه‌ به‌ناوی‌ دین یان ئیتنی‌ جیاوازه‌وه‌، كولتورقڕان کراون.

لەم وڵاتانەدا كه‌ لانكی‌ شارستانه‌ دێرینه‌كان‌و مەکۆی سەرهەڵدانی ئایینه‌ ئاسمانیه‌كان‌‌و پێغه‌مبه‌رانی‌ وه‌ك موسا‌و یه‌سوع‌و محه‌مه‌دن‌، كه‌مینه‌كان چه‌وسێنراونه‌ته‌وه‌ ته‌نها له‌به‌رئه‌وه‌ی‌ به‌رێكه‌وت له‌باوه‌شی‌ كۆمه‌ڵه‌ مرۆییه‌كی‌ تائیفی‌ دیاریكراودا له‌دایكبون.

ماوه‌ی‌ 100 ساڵه‌ مه‌سیحییه‌كان كه‌وتونه‌ته‌ به‌ر شاڵاوی‌ كوشت‌و بڕ‌، به‌ڵام سەرباری ئەوەش هێشتا به‌شێكیان به‌وپه‌ڕی‌ خۆڕاگرییه‌وه‌ لەسەر زێدی دێرینی خۆیان ماونه‌ته‌وه‌، له‌ڕێگه‌ی‌ پشتبه‌ستن به‌كولتور‌و دابونه‌ریتی‌ خۆیانه‌وه‌. 

بەڵام ژیانی كه‌مینه‌ چ به‌هاو نرخێكی‌ ده‌بێ‌ ئه‌گه‌ر له‌ژێر ره‌حمه‌تی‌ ئایدلۆژیای‌ زۆرینه‌یەکدا بژی‌ کە وەک "ئەهلی زمە" سەیر بکرێن‌و مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت نەک وەک هاولاتی‌؟  

ئەم جۆرە مامەڵە توندوتیژە لەماوەی ١٠٠ ساڵی رابردودا، بەردەوام ژمارەی ئەوانی لەم ناوچەیەدا کەمتر کردوەتەوە، بەهۆی کوشتار یاخود بەهۆی شەپۆلی کۆچ کردنیانەوە بەرەو ئەوروپاو رٶژئاوا.

بەپێی ئەو ئامارانەی لەلایەن نەتەوە یەکگرتوەکانەوە بڵاوکراونەتەوە، مەسیحییەکان له‌عێراق ژماره‌یان لەماوەی ١٠٠ ساڵی رابردودا له‌ 2 ملیۆنه‌وه‌ كه‌سه‌وه‌ بوە به‌ 200 هه‌زار كه‌س. له‌توركیادا رێژه‌یان له‌ 15%ه‌وه‌ هاتوەتە خوار بۆ کەمتر 1%، کە ١٠٠ ساڵ لەمەوبەر لەسایەی دەولەتی عوسمانیدا گەورەترین جینۆساید بەرامبەر بەئەرمەن‌و ئاشوری‌و کلدان‌و سریان کرا.

رێژەی‌ مەسیحییەکیان له‌به‌یت له‌حم 85%ه‌وه‌ هاتوەتە سەر کەمتر لە 10%، له‌قودسیش 53%ه‌وه‌ كه‌میان كردوە بۆ 2%. مەسیحییەکان بەنیگەرانییەوە دەپرسن: سودی‌ چییه‌ مه‌سیحیه‌ت له‌هه‌مو دنیادا بمێنێ‌، به‌ڵام مه‌سیحییه‌كان له‌سه‌رخاكی‌ مه‌سیح نه‌مێنن؟!

شەش ساڵ لەمەوبەر نزیکەی ملیۆنێک ئێزیدی‌‌و مه‌سیحی‌ پێكه‌وه‌ له‌شەنگال‌و دەشتی موسڵ‌ ئاواره‌و سه‌رگه‌ردان بون بەهۆی هێرش‌و پەلاماری داعشەوەو لەسەر زێدی رەسەنی خۆیان هەڵکەندران‌و جاریکیتر گەڕاندنەوەیان وەک جاری جاران بۆ سەر خاکی خۆیان ئەستەمە، کە لەترس‌و دڵەڕاوکێیەکی بەردەوامدا بەرامبەر بەئایندەیان دەژین.

ئێزیدییەکان کە بەدرێژایی 100 ساڵی رابردو چەندین جار کەوتونەتە بەر پەلامارو هەڵمەتی قڕکردن، لەساڵی 2014دا بەتەواویی بونیان کەوتە مەترسییەوە کاتێک لەلایەن داعشەوە هێرشكرایە‌ سه‌ر دەڤەری شه‌نگال‌، له‌600 هه‌زار ئێزیدیی نیشته‌جێی‌ ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌، 420 هه‌زار كه‌سیان ئاواره‌ی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان بون، 8 هه‌زاریشیان پەنایان برد بۆ ‌سوریا‌و توركیا، نزیکەی 6000 کەسیان رفێندران، هه‌زار منداڵیشیان كه‌ ته‌مه‌نیان 4 بۆ 10 ساڵان بو‌ به‌زۆر له‌كه‌سوكاریان سه‌نرا، 3 هه‌زار كچی‌ ئێزیدیش رفێندران‌و له‌سه‌ده‌ی‌ بیست‌و یه‌كدا كڕین‌و فرۆشتنیان پێوه‌كرا، زیاتر له‌ 2 هه‌زار ئێزیدیش له‌سه‌ر ده‌ستی‌ داعش سه‌ربڕان یان کوژران ته‌نها به‌تاوانی‌ ئه‌وه‌ی‌ كه‌ ئێزیدی بون. 

شەبەکەکان لەموسڵ‌و دەوروبەری بەردەوام لەژێر گوشاردان بەهۆی جیاوازی ئایین‌و پەرستشیانەوەو بەردەوام کوشتاریان لێکراوەو مەزارگە پیرۆزەکانیان تەقێنراوەتەوەو وێران کراوە.

کاکەییەکان کە بەشێک لەگوندو ناوچەکانیان لەپاریزگای کەرکوک کراوەتە هێڵی تەماسی هێزە شەڕکەرەکان، بەهەمان شێوەی کەمایەتییەکانی دیکە ژیانیان لێتاڵ کراو بەردەوام هێرشیان دەکرێتە سەرو دەکوژرێن.

سابیئەکان لەکۆچێکی بەردەوامدان، تا دێ ژمارەیان لەو ناوچانەی باشوری عێراق کەمتر دەبێتەوە کە لەڕوی مێژوییەوە بەزێدی رەسەنی ئەوان دادەنرێت، لەبەرئەوەی گروپە توندڕەوەکانی زۆرینە هیچ جیاوازییەکی ئایینی قبوڵ ناکەن.

دروزەکان لەسوریاو لوبناندا لەبەردەم هەڕەشەی گەورەدان‌و بەردەوام زۆریان بۆ دەهێنرێت تا ناوچەکانیان بەجێبهێڵن‌و لەلایەن گروپەکانی زۆرینەوە گۆڕانکاریی دیمۆگرافی تیا بکرێت، هەمیشە لەلایەن توندڕەوانی ئیسلامییەوە کوشتاریان لێدەکرێ، تەنانەت پاگەندەی ئیسلامی بونی ئایینەکەشیان دادیان نادات.  

مارۆنییەکانی لوبنان تا دێ ژمارەیان کەمترو رۆڵیشیان لەژیانی سیاسی ئەو وڵاتەدا لاوازتر دەبێ‌، لەبەرامبەریشدا لەلایەن گروپەکانی زۆرینەوە کار لەسەر ئەوە دەکرێت پۆستی سەرۆک کۆماریی ئەو وڵاتە لەڕێگەی گۆڕینی سیستەمی سیاسییەوە لەدەستی ئەوان دەربهێنرێت کە وەک ئەهلی زمە سەیر دەکرێن.

بەهاییەکان لەزۆربەی وڵاتانی رۆژهەلاتی ناوەڕاستدا هەمو جۆرە ئازادییەکی پەرستش‌و رێورەسمێکی ئایینی تایبەت بەخۆیان لێزەوت کراوە، مافی ئەوەیان نییە بانگەشە بۆ ئایینەکەیان بکەنەوە، شوێنی تایبەت بەخۆیان هەبێ، گٶڕستانەکانیان تێکدەدرێت، تەنانەت ئەگەر ئاشکرا ببن بەیاسا راپێچی زیندان دەکرێن‌و هەندێجار روبەڕوی حوکمی لەسێدارەدانیش دەبنەوە. بۆیە لەم ساڵانەی دواییدا بەشێکیان پەنایان هێناوەتە بەر هەرێمی کوردستان، کە بەئازادی پەرستشی خۆیان دەکەن‌و "مەحفەل"ی تایبەت بەخۆیان دامەزراندوە.

هەمو ئەم کەمایەتییانە - ئه‌رمه‌ن‌و مارۆنی‌و ئاشوری‌‌و كلدان‌و سریان‌و ئێزیدیی‌‌و شه‌به‌ك‌و سابیئه‌و بەهایی‌و عەلەوی‌و دروزه‌كان - خوازیارن لەلایەن کۆمەلگەی نێودەولەتییەوە یارمەتی بدرێن تا پاشه‌ڕۆژیان بپارێزرێت لەڕێگەی ده‌ستگرتن به‌ره‌گ‌وڕیشه‌و کلتورو شارستانیه‌تی‌ خۆیانه‌وه‌، كه‌ ماوه‌ی‌ 100 ساڵه‌ له‌لایه‌ن"داعشه‌كانه‌وه‌"راده‌گوازرێن‌و كوشتاریان لێده‌كرێت، بۆ ئه‌وه‌ی‌ له‌ڕەچەڵەکی‌ خۆیان دانه‌بڕێن‌و رۆژهه‌ڵاتی‌ ناوه‌ڕاستیش به‌های‌ فره‌یی‌‌و مۆزائیكی‌ ئیتنی‌‌و ئایینی‌ خۆی‌ له‌ده‌ستنه‌دات‌و وه‌ك په‌لكه‌زێڕینه‌یه‌كی‌ كولتوریی‌ بدره‌وشێته‌وه‌.