محەمەد حەمەساڵح تۆفیق

 
باس و لێکۆڵینەوە


پێشەكی
كورتە باسێكی مێژوویی
هۆكارە سەرەكییەكانی جینۆسایدی ئەرمەن لە دەوڵەتی عوسمانیدا
١ -  حکومەتـی عوسمانی و جەنگەكانی و پێكهاتەی دەوڵەت
٢ -  رۆڵی حیزب و رێكخراوەكانی بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئەرمەن
٣ -  رۆڵی دەوڵەتە گەورەكان و نێردە مسیۆنێرەكان
رۆڵی كورد لە جینۆسایدی ئەرمەندا .. وەك ئەنجامدەر و وەك رزگاركەر
ئەنجام و پەند

پێشەكی
ساڵی ١٩١٥، بە ترۆپکی كوشتار و قڕكردنی گەلی ئەرمەن دادەنرێت لە قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیدا و بە یەکەم جینۆساید لەقەڵەم دەدرێت لە مێژووی نوێی مرۆڤایەتیدا. ئەگەرچی كوشتارەكە بەشێوەی پچڕپچڕ و لە ژێر پەردە و بەهانەی جۆراوجۆردا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی هاتنە سەرتەختی سوڵتانی عوسمانی عەبدولحەمیدی دووەم لە ساڵی ١٨٧٦دا و بەتایبەتیش لە پاش جەنگی رووسیا و دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵانی ١٨٧٧ – ١٨٧٨دا و شکستی عوسمانییەکان لەو جەنگەدا و تۆمەتبار کردنی ئەرمەن بە پشتیوانی کردنی رووسیا. لێرە بەدواوە دەوڵەت کەوتە شەڕفرۆشتن بە ئەرمەنەکان و لە ژێر بەهانە و پاساوی جۆراوجۆر و درووستکراودا کەوتە داڕشتنی پلانی سیاسەتێکی هەمەلایەنە بۆ قڕکردن و لەناوبردنیان. لەم قۆناخەدا و تا ساڵی ١٩١٥ سێ ویستگەی گرنگ هەیە بۆ کۆمەڵکوژیی ئەرمەن لە ساڵانی ١٨٩٤ و ١٨٩٦ و ١٩٠٩دا و ئەمەی دواییان کەوتە سەردەمی "تورکە لاوەکانەوە" کە لە ساڵی ١٩٠٨دا دەسەڵاتی کردارییان گرتەدەست، هەرچەندە هێشتا حوکمی سوڵتانی عوسمانی وەک ناو هەر مابوو. دواتر لە ساڵی ١٩١٥دا و لەژێر پەردەی جەنگی جیهانیی یەکەمدا (١٩١٤ – ١٩١٨) و بە پاساوی چۆڵکردنی بەرەکانی جەنگ لە خەڵکی متمانە پێنەکراو بە فەرمی و بێ شاردنەوە کەوتنە راگواستنی ئەرمەن (کە لە قۆناخی دووەمدا کوردیشی گرتەوە) و لە گەرماوگەرمی راگواستنەکەدا، بۆ بیابانەکانی سووریا، کە هەر بەشێک بوو لە خاک و قەڵەمڕەوی عوسمانی، کەوتنە قڕکردنیان و ژمارەیەکی کەمیان بە هەژاری و داماوی گەیشتنە شوێنی مەبەست و لەوێش دیسان زۆربەیان کوشتن یان لەبەر ماندوێتی و نەخۆشی و هەژاری لەناوچوون یان لەبرسا مردن. ئەمە ئەو بەسەرهاتە سامناکەی جینۆسایدی ئەرمەنە کەوا بەشێک لە کوردیشی تێدا تۆمەتبار دەکرێت بە ئەنجامدانی ئەو کوشتارە بەکۆمەڵە، هەرچەندە بەشە هەرە زۆرەکەی کورد وەک فریادڕەس و بەهاناوەچووی ئەرمەن رۆڵی بینیوە بەڵام ئامرازەکانی پرۆپاگەندەی دەوڵەتی عوسمانی و مژدەدەرە کریستیانەکان، کە لەو دەمەدا رۆڵێکی گەورەیان گێڕاوە لە وڵاتی عوسمانیدا و هەروەها دەوڵەتە زلهێزە بەرژەوەندخوازەکانی رۆژئاوا و بزووتنەوەی ناسیۆنالیستیی ئەرمەن خۆیشی رۆڵی بەرچاویان بینیوە لە تۆمەتبارکردنی کورد بەگشتی لەم جینۆسایدەدا و بەدناوکردنی لە مێژوودا.
دەوڵەتی عوسمانی، بە سەدەیەك زیاتر پێش جەنگی جیهانیی یەكەم و دواتر هەڵوەشانەوە و لەناوچوونی لەئەنجامی ئەو جەنگەدا، تووشی لاوازی و داڕووخان بووبوو. گەلە ژێردەستەكانی، كە چەندین سەدە بوو بەدەست زوڵم و ستەمی بێئامانی كاربەدەستانیەوە دەیانناڵاند، كەوتبوونەخۆ بۆ رزگاربوون لە رژێمێكی ئیمپراتۆریی گەندەڵی وا کە سەردەم و زەمانی بەسەرچووبوو و چیتر نەدەگونجا لەگەڵ بیری ناسیۆنالیستیی تازە چەكەرەكردووی ئەو میللەتانەدا و بەتایبەتی گەلانی بندەستی عوسمانی لە ئەوروپادا و ئەوانە پاش زنجیرەیەك  راپەڕین و شۆڕش لە ناوچەی بەڵكاندا، بە هاوكاری و دەستێوەردانی وڵاتە زلهێزەكانی وەك رووسیا و فەرەنسا و بەریتانیا، هەموویان لەژێردەستی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی دەرچوون و سەربەخۆییان راگەیاند. ئەم بارودۆخە نوێیە، كاری كردە سەر گەل و نەتەوەکانی تری ناو ئیمپراتۆرێتەكە؛ چەشنی ئەرمەن و كورد و عەرەب و .. تاد، بۆ خۆڕێكخستن و جۆشدانی خەبات و تێكۆشان لەپێناوی بەدیهێنانی ئامانجە نەتەوەییەكانیاندا، بەڵام حکومەتی عوسمانی، بە زەبری ئەو دەسەڵات و سوپایەی كە هێشتا مابووی، سڵی نەدەكردەوە لە سەركوتكردنی ئەو راپەڕین و شۆڕشانە و ئەوپەڕی تاوانی ئەنجامدەدا و بۆ مانەوەی ئەو قەوارەیەی خۆی شێلگیرانە و دڕندانەش دەستی لە هەر سەرهەڵدان و بەرخودانێکی گەلانی بندەستی نەدەپاراست. سوپای عوسمانی هەرچەندە لە دوو جەنگی سەرەكیی سەدەی نۆزدەدا لەگەڵ رووسیای قەیسەریدا شکستی هێنابوو؛ لە جەنگەکانی ساڵانی 1828 – 1829 و 1877 – ١٨٧٨دا و لەم قۆڵەشەوە رووبەری بەرفراوان خاك و قەڵەمڕەوی لێزەوتكرا، بەڵام هەر بەردەوام بوو لەسەر سیاسەتی زەبروزەنگ و سەركوتكردنی گەلانی بندەستی.
سەبارەت بە كورد؛ رژێمی عوسمانی، دركی بەوە كردبوو كە چاوپۆشیكردن لە میرنشینەكانی، بەرەو ئاقارێكی باش ناڕوات و بە سوودوەرگرتن لە ئاینی ئیسلام و ئەقڵییەتی پەیوەستبوون بە دەوڵەتی خەلافەت لە لایەك و كەڵكوەرگرتن لە ناكۆكیی نێوان میرنشینە كوردەكان خۆیان و یەكتر قبووڵ نەكردنیان و شەڕوشۆڕیان بەدرێژایی چەندین سەدەی بوونیان، بوو بە هۆی لاوازییان، بێگومان بە هۆکاری دەستێوەردانی دەوڵەتە زلهێزەکان و تۆڕێکی بەرفراوانی مسیۆنێرە مەسیحییەکان، کە لەژێر پەردەی ئایندا هەر بۆ بەرژەوەندیی جۆراوجۆری ئەو زلهێزانە کاریان دەکرد و سەرەنجامیش لەناوبردنی یەك لەدوای یەكی ئەو میرنشینە فیوداڵانە تا ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە لەسەردەستی سوپای عوسمانی. هەرچەندە دواتر، بووژانەوەی بیری نەتەوایەتی، وردە وردە كاری خۆی دەكرد و لێرە و لەوێی كوردستانی ژێردەستی عوسمانیدا راپەڕین بەرپا دەكرا، كە زۆربەیان بە سەركردایەتیی رابەرە ئاینی و سەرۆك خێڵە فیوداڵەكان بوو. ئەم  ناڕەزایی و راپەڕینانەش بە هۆكاری جیاجیا، لەلایەن دەوڵەتەوە سەركوت دەكران و شكستیان دەهێنا.
سەبارەت بە گەلی ئەرمەنیش، كە لەم باسەدا جێی مەبەستمانە؛ بۆ ماوەی چەندین سەدە، دراوسێ‌ و تێكەڵی كورد بوون لە كوردستانی باکووردا و گەلێ‌ هۆكار وایكرد كە دەوڵەتی عوسمانی لەكۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە و سەرەتاكانی سەدەی بیستدا، کۆمەڵکوژییان دەرهەق ئەنجامبدات و نزیكەی ملیۆن و نیوێك خەڵكی بێتاوانیان لێ قڕ بكات و لە زێد و شوێنی خۆیان رایانبگوێزێت، بە چەشنێكی سەرسەختانە و دڵڕەقانەی وا كە تا ئەو دەمە نموونەی نەبووە لە مێژووی نوێی مرۆڤایەتیدا و تائێستاش پەڵەیەكی رەشە بە نێوچەوانی دەوڵەتی عوسمانی و حکومەتە نەژادپەرستەكانی میراتگریەوە.
راستە لەمیانەی پرۆسەی جینۆسایدی گەلی ئەرمەندا، ئاڵۆزی و تەمومژ و دەستێوەردانی دەوڵەتە گەورەكان و نێردە مژدەدەرە مەسیحییەكان و توندڕەویی ئاینی و مەسەلەی ناسنامەی خاك؛ كەوا هەرلایەك كورد و ئەرمەن، باکووری ئێستای كوردستانی بە هی خۆی دەزانی، كە بریتیبوون لە شەش ویلایەتی: وان، دیاربەكر، ئەرزڕووم، خەرپووت، سیواس، بەدلیس، کە زۆرینەی دانیشتوانیان كوردبوون و لای كورد بە كوردستان لەقەڵەمدەدرا و لای ئەرمەنیش بە ئەرمەنستانی رۆژئاوا دادەنرا و هەوڵێكی زۆری دەدا دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی لەسەر ئەم خاكە رابگەیەنێت بێ‌ رەچاوكردنی زۆرینەی دانیشتوانە كوردەكەی. لەم رووەوە، مەسەلەی ئەرمەن سەرباری رەواییەكەی، بەڵام لەلایەن رابەران و پارتە نەتەوەپەرستەكانی ئەرمەنەوە بەرژەوەندخوازییەکی تەسکبین و كورتبینییەكی زۆری تێداكرا و سەرەنجام بەوە شكایەوە كە دامودەزگاكانی دەوڵەتی عوسمانی بیانكەن بە ناحەز و دوژمنی یەكتر و لەو رێگەیەوە پلانەكەی سەربخات و تاڕادەیەك كوردیش بەهەمان دەرد ببات.
بێگومان دەبێت پێ‌ لەو راستییە بنێین، كە لەو كوشتارەدا، كورد یان بەشێك لە كورد، بەئاگایی بێت، یان بێئاگایی و لەخشتەبردنی بێت لەلایەن دامودەزگاکانی حکومەتی عوسمانی و پاشتریش دەسەڵاتی ئیتیحاد و تەرەقی، یان توركە لاوەكانەوە، رۆڵێكی خراپی بینیوە لەو كوشتارەدا. ئەگەرچی ئەم كارە، تەنها بەشێك لە سەرۆك خێڵ، یان كارتێكردووی نەزانی و توندڕەویی ئاینییەوە بووە، کە بەرژەوەندییان لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیدا یەکیگرتووەتەوە. لەولاشەوە، سەركێشیی حیزب و گرووپە نەتەوەپەرستەكانی ئەرمەنیش، بەهۆی تۆڵەكردنەوە و پێشقەرەوڵی کردنی سوپای رووس، كەمیان بە رەشەخەڵکی كورد نەكردووە و زەمینەیەك رەخساوە كەوا هەردوولا ببنە داردەستی تورك و وڵاتە زلهێزە بەرژەوەندخوازەكان و ئەنجام هەردوو بە گورگانخواردوو بچن.
هەڵبەت ئەم بۆچوونانە بە هیچ شێوەیەك پاساو نیە بۆ ئەو دڵڕەقی و دڕندەییەی لەو سەردەمەدا ئەنجامدراوە، هێندەى ئەوەی كە پێویستە پەندێكی مێژوو بێت بۆ هەردوو گەلی دراوسێ،‌ تا بتوانن زاڵبن بەسەر ئەو "رقئەستوورییەی" تائێستاش دڵ و دەروونی نەوە و وەچەكانی دواتری بەتایبەت بەشێک لە ئەرمەنی لێپاكنەبووەتەوە و بتوانرێت زەمینەیەکی گونجاوی وا سازبكرێت، كە هەردوو گەل شانبەشانی یەكتر ئایندەی خۆیان بنیاتبنێن و پەندی تەواویش لە خوێنی بەناهەق رژاوی قوربانییان وەربگرن و بە لێكتێگەیشتن بتوانن خەم و دووكەڵی ئەو مێژووە رەشە بڕەوێننەوە و لایەنە پرشنگدارەكانی هاوكاری و مرۆڤدۆستانەی سەدان و هەزاران كەسی كورد بخەنەڕوو، كە رۆڵێكی جوامێرانەیان بینیوە لە رزگاركردنی ئەو ئەرمەنانەی باوباپیری نەوەی ئەمڕۆی گەلی ئەرمەنن.

كورتە باسێكی مێژوویی
لە مێژوویەكی دێرینی دەڤەری ئەنەدۆڵدا، كە بەشی رۆژهەڵاتی توركیای ئەمڕۆ دەگرێتەوە، گەلی ئەرمەن، شارستانییەتێكی دێرینی بنیاتناوە و لە سەدەیەك پێش زاییندا قەڵەمڕەوی ئەو دەوڵەتە رووبەرێكی فراوانی گرتووەتەوە. بێجگە لە حەوزی ئەنادۆڵ، بەشێكی سووریای ئەمڕۆ و باکووری میزۆپۆتامیا تا سەر دەریای رەشی گرتووەتەوە، بەڵام دواتر و لە ئەنجامی شەڕ و ململانێی دەوڵەتەكانی رۆمان و بێزەنتە و ئێرانی كۆن، ئەم ئیمپراتۆرێتە داویە لەكزی و دواتر بووەتە بەشێك لە دەوڵەتی میدیا و ئەوجا دەوڵەتی خەلافەتی ئەمەوی و عەباسیی ئیسلامیی بە هەندێ‌ حوكمڕانیی ئۆتۆنۆمییەوە لە سایەی هەردوو دەوڵەتەكەدا.
شایانی وتنە گەلی ئەرمەن، یەكەمین گەل و دەوڵەتە كە لە ساڵی 30١ی زاینیدا بەفەرمی چووبێتە سەر ئاینی مەسیحی و بە چەندین ساڵ پێش بەفەرمی ناساندنی ئەم ئاینە بووە لەلایەن دەوڵەتی زلهێزی ئەو سەردەمەی رۆماوە. ئەرمەن، لە مێژوویەكی زۆر دوورەوە لەگەڵ كورد پێكەوە ژیاون و هەردوولا خاك و وڵاتیان لە رووی جوگرافییەوە تێكهەڵكێشی یەكتر بووە، بەتایبەتی ئەو بەشەی كە ئەمڕۆ بە كوردستانی باكوور دەناسرێت و دەكەوێتە رۆژهەڵاتی توركیای ئەمڕۆوە. لەسەروەختی بەرەو كزی چوونی ئیمپراتۆرێتی ئیسلامیی عەرەبیدا، لە ئەنجامی شەڕەنگێزی و فراوانخوازيی خێڵە توركەكانی بانی ئاسیا، بەتایبەتی شەڕ و داگیركاریی جەنگیزخان و تەیموری لەنگ و هۆلاكۆ لە مەنگۆلیاوە و پاشان لەناوبردنی دەوڵەتی عەباسی، بەمە زەمینە خۆشبوو بۆ خێڵە توركە جەنگاوەرەكان كە بەرەو رۆژئاوا بكشێن و دەوڵەتی خۆیان دامەزرێنن وەك دەوڵەتانی قەرەقۆینلوو و ئاق قۆینلوو پاش ئەمانیش دەوڵەتی توركی سەلجووقی، كە وڵاتی ئەنادۆڵ بوو بە پێگە و بنكەی سەرەكییان و لە ساڵی 1375دا دەوڵەتی كیلیكیای ئەرمەنییان لەوێ‌ لەناوبرد و بوون بە جێگرەوەی خەلافەتی عەباسی. پاش ئەمانیش بنەماڵەی توركی عوسمانی، بەهەمان كەشوهەوای داگیركاریی خێڵە توركەكانی كە لە مەنگۆلیا و بانی ئاسیاوە هاتبوون، دەوڵەتی خۆیان لە ئەنادۆڵدا چەسپاند و پاش داگیركردنی قوستەنتینییە "ئەستەمبووڵی ئەمڕۆ"، ئیمپراتۆرێتێكی پان و بەرینی عوسمانییان دامەزراند كەوا قەڵەمڕەوی رۆژهەڵاتی ئەوروپا و ئەرمەنستان و كوردستان و وڵاتانی قەوقاز و باكووری ئەفریقا و میسر و دوورگەی عەرەب و ئەوەی ئەمڕۆ پێیدەوترێت وڵاتانی عەرەبی هەمووی گرتەوە. ئەم ئیمپراتۆرێتەی عوسمانی کە بەناوی خەلافەتی ئیسلامیی سوننە مەزهەبەوە نزیکەی شەش سەدە بەردەوام بوو لە حوکمکردندا و لەبەرانبەر دەوڵەتی ئێرانیدا، كە لە سەردەمی شا ئیسماعیلی سەفەوییەوە شیعەگەریی کرد بە مەزهەبی رەسمیی حوکمڕانیی ئەو دەوڵەتە، كەوتە ململانێ و شەڕوشۆڕێكی نەبڕاوە و سەختەوە. لەم نێوانەدا خاك و نیشتمانی كوردنشین و ئەرمەننشین، بەردەوام دەبوون بە ژێرپێی لەشكری شەڕكەری هەردوو لایەنی عوسمانی و سەفەوییەوە. وڵاتی كوردان، لەپاش شەڕی چاڵدێرانی نێوان ئەم دوو زلهێزە لە ساڵی 1514دا، بەتەواوی بوو بە دوو بەشەوە؛ بەشی ئێرانی سەفەوی و بەشە زۆرەكەشی بەر توركی عوسمانی کەوت کە براوەی شەڕەکە بوو. بەهەمان شێوە ئەرمەنستانیش لە سەدەی حەڤدەوە بوو بە دوو بەشەوە لە نێوان ئەم دوو هێزەدا. بەڵام دواتر زۆربەی بەشە ئێرانییەكەی كەوتە سەر رووسیای قەیسەری لە ئەنجامی جەنگی رووسیا و ئێرانی ساڵی ١٨٢٦ – ١٨٢٨ و شکستی ئێران لە شەڕەکە و رێککەوتننامەی تورکمانچایی ساڵی ١٨٢٨ لەنێوان هەردوولادا. ئەم بەشەی ئەرمەنستانیش، بەردەوام بووبووە شوێنی شەڕگە و داگیركاریی نێوان رووسیا و دەوڵەتی عوسمانی، كە تەنیا لە سەدەی نۆزدەدا چوار جەنگی گەورە لەنێوانیاندا بەرپابوو.
ئەرمەن، یەكەمجار لە ساڵی 1375دا مەملەكەتەكەی كیلیكیا، كە دوادەوڵەتیان بوو بە سەربەخۆیی لەنێوان هێزەكانی ئەو سەردەمەدا مابێتەوە، لەسەر دەستی سەلجووقییەكان لەناوبرا. دووەمجاریش، كاتێ‌ كە سوڵتان محەمەد فاتیحی عوسمانی، لە ساڵی 1453دا قوستەنتینییە (ئەستەمبووڵ)ی گرت و ئیتر میللەتانی غەیرە موسڵمانی بندەستی عوسمانی، بەتایبەتی ئەرمەن، كەوتنە بەر ستەمكارییەكی زیاتر و دەبوو لەبری موسڵماننەبوونیان، باجی "جزیە" بدەنە دەوڵەت و بەردەوام بە چاوی هاوڵاتی پلە دوو تەماشا دەكران و مامەڵەیەكی پڕ لە سووكایەتی دەكران. هەرچەندە ستەمكارییەكەی توركی عوسمانی، سەرجەم میللەتانی ژێردەستی ئەم حوكمە دواکەوتووەی گرتبووەوە، بەڵام هی ئەمان، جیاكاریی ئاینیشی هاتبووەسەر. رژێمی حوكم لە دەوڵەتی عوسمانیدا، لەسەر بناغەی سیستمێكی سیاسی – ئابووری – كۆمەڵایەتیی دواكەوتووی فیوداڵی رۆژهەڵاتیی دامەزرابوو، كە خەڵكانی جووتیار و شوانكارە و پیشەوەری بە باج و خەراجێكی تەواو ستەمكارانە دەچەوساندنەوە و شێوازێكی هەرەمیی هێجگار ناڕەوای باج كۆكردنەوە، باری شانی رەعییەتی ئەو ئیمپراتۆرێتەی تەواو قورس كردبوو. چینی باڵادەست؛   ئاغا و دەرەبەگی دێهات و فەرمانبەرانی پلەبەرزی گەندەڵ و بەرتیلخۆر، هاوپەیمانی یەكتر بوون لە بەڕێوەبردنێكی پڕ لە نادادی و چەوساندنەوەی كۆمەڵگەدا.
ئەرمەن، لە کۆمەڵگەی عوسمانیدا، دوو جۆر یان دوو چین بوون. زۆرینەیان چینی جووتیار بوون لە دێهاتدا، كە بە زۆریی لە شەش ویلایەتی رۆژهەڵاتی عوسمانیدا: وان، دیاربەكر، سیڤاس، خەرپووت،  بەدلیس، ئەرزڕوومدا تێكەڵ بوون لەگەڵ كورد، یان دراوسێی یەكتر بوون. چینەكەی تریش، لە شارەكاندا پیشەوەر و دوكاندار بوون و لەگەڵ جووتیارە كورد و ئەرمەنەكاندا تەواوكەری یەكتر بوون، بەڵام چینێكی باڵای بازرگان و خاوەن كارگە و بانك لە شارەكاندا و لە پایتەختدا، گەلێ جومگەی ئابووریی وڵاتیان بەدەستەوەبوو. بەگشتیی ئەم چینە و بەشێكیش لە پیشەوەرە دەستڕەنگینەكان و خاوەن مانیفاكتۆرەكان، حاڵ و گوزەرانیان لەودوای رەشەخەڵكەكەی تر و بەتایبەت جووتیاری دێهات باشتر بوو، گەلێ‌ جار دەبوونە مایەی رق و ئیرەیی خەڵكە رەشوڕووتەكەی تر، بەتایبەتی ئەوانەی كەوا كاریان لە بواری قەرز و سەلەمدا دەكرد و بەزۆرییش لە شارەكاندا لە گەڕەك و کۆمەڵگەی تایبەت بەخۆیاندا نیشتەجێ دەبوون، هەروەها لە دێهاتیشدا گوند و نیشتەجێی تایبەت بەخۆیان هەبوو.
ئەم بارە لە کۆمەڵگەیەكی ئیسلامیی دواكەوتووی وەك کۆمەڵگەی عوسمانیدا، بە تورك و   كورد و میللەتانی تریشەوە، گەلێ‌ دیاردەی دزێوی لەخۆگرتبوو. بۆ نموونە؛ لەو شار و نیشتەجێیانەدا كەوا ئەرمەنەكان تێكەڵی موسڵمان بوون، نەدەبوو هیچ ئەرمەنییەك خانووەكەی لە خانووی موسڵمانێك بەرزتر بێت. نەدەبوو چەكی پێبێت. ئەگەر موسڵمانێك بە سواریی بەلایدا تێپەڕیبا، دەبوو ئەم لە ئەسپەكەی، یان گوێدرێژەكەی دابەزێت. سەرباری ئەوەش بە وشەیەكی پڕسووكایەتی ناودەبرا، كەوا "گاور"ی پێدەوترا بە مانای (كافر یان بێ دین)، هەرچەندە ئەمە وەك وشەی "جاش" ئەوەندە لەسەر زاران دەوترایەوە، كە مانا دزێوەكەی لەدەستدابوو، بەڵام هەر بە جۆرە سووكایەتییەك لەقەڵەمدەدرا. لەسەرێكی تریشەوە دەوڵەت یاسای "ئەهلی زیممە"ی بۆ دەركردبوون، كە دەبوو باج یان (جزیە)ی غەیرە موسڵمانی پێبدەن، تەنانەت كار گەیشتبووە ئەوەی كە فرەجار نەدەبوو زەنگی كەنیسە لێبدەن.
لە دێهاتیشدا، جووتیارە ئەرمەنەكان بە هەمان شێوەی جووتیاری كورد، كە رێژەی بەرچاویان لەو شەش ویلایەتەی رۆژهەڵاتی توركیای عوسمانیدا بوون، كە پێشتر ئاماژەمان بۆ كرد و لای كورد كوردستان و لای ئەرمەنەكانیش بە ئەرمەنستانی رۆژئاوا لە قەڵەمدەدرا. هەردوك دەبوو  باج و سەرانەیەكی زۆر بدەنە ئاغا و دەرەبەگە كوردەكان، تاڕادەی ئەوەی شتێكی ئەوتۆ بۆ خۆیان نەدەمایەوە و دەوڵەتیش بۆ ئەوەی بەشە باجی دیاریكراوی خۆی بۆ بڕوات، پشتیوانی ئەم سیستمە ستەمكارە بوو. هەر سەرپێچییەك لەم یاسا و رێسایە، تووشی سزای دەكردن و بەپێی ئەو دەستوورە دەرەبەگایەتییە، ملیاندابوو و بەدرێژایی سەردەم و زەمان لەگەڵی راهاتبوون، بەڵام لە گەلێ‌ شوێن و ناوچە، جووتیاری ئەرمەن، ئەركێكی قورسی تری كەوتبووەسەر، وەك هەندێ‌ سەرچاوە دەیگێڕێتەوە کە ئەویش سیستەم، یان نەریتی "كریڤ" بووە. بەپێی ئەم نەریتە؛ دەبوو جووتیاری ئەرمەن، لە ماوەی چەند مانگی دوورودرێژی زستانی سارد و سەختی ئەو ناوچە كوێستانییانەدا، لە ماڵەكەی خۆیدا جێگەی كەسێكی خێڵەكیی كۆچەر بكاتەوە و ئالیك و خزمەت بۆ ئاژەڵ و ماڵاتەكەی دابین بكات، بەرامبەر بە كرێ‌ و مزێك لە گۆشت و بەرهەمی ئەو ئاژەڵە و دابینكردنی ئاسایش و سەلامەتیی ئەو كەسە لە دەستدرێژیی خەڵك و خێڵەكانی تر. واتە هەر خێڵێكی كوردی كۆچەر، كۆمەڵە گوند و نیشتەجێیەكی ئەرمەننشینی هەبووە كە بۆ زستان لە ماڵەكانی خۆیان جێگەی حەوانەوە بۆ خۆیان و ماڵاتەكانیان دابین بكەن. ئەمەش حاڵەتی ناچاریی بووە و جاروباریش روویداوە كە دەستدرێژیی كراوەتە سەر كچ و ژنی ماڵەكە، یان فڕێنراون و ئەمیش هیچی بۆ نەكراوە و بەتایبەتی نەریتی ژنهەڵگرتن، یان فڕاندن، کە لەو سەردەمەدا باوبووە.
هەڵبەت تا ناوەڕاستی سەدەی بیستیش، لە کۆمەڵگەی كوردەواریدا، ململانێی نێوان خێڵە كۆچەرە خاوەن ئاژەڵ و ماڵاتەكان و خەڵكە جووتیارە نیشتەجێكەی دێهات، زۆر زەق و بەرچاو بووە. بەردەوام جووتیاری نیشتەجێ،‌ حەزی لە كۆچەر نەبووە، چونكە زیانی پێگەیاندووە و كشتوكاڵەكەی داوە بەدەم ئاژەڵەكەیەوە. ئەمڕۆ لێرە بووە و سبەی رۆیشتووە بۆ شوێنێكی تر، بە دوای لەوەڕەوە بووە بۆ ئاژەڵەكەی. ئەو دیاردەیە، لە ناوچەی سلێمانی و گەرمیان، بە كورد و گۆران ناودەبران؛ "كورد" بە واتای كۆچەر هاتووە و "گۆران"یش نیشتەجێ‌.
هەڵبەت میللەتانی بندەستی رژێمی عوسمانی، بە چین و ئاین و مەزهەبی جیاوازیانەوە، بەدرێژایی چەندین سەدە، ناڵاندوویانە بە دەست ستەمەوە، بەڵام لە هەمان كاتیشدا وردە وردە پێیڕاهاتوون و دەقیان پێوەگرتووە و بووە بە یاسا و رێسای نەگۆڕاوی ژیان و گوزەرانیان. ئەگەرچی ناوبەناو ناڕەزایی و راپەڕینیش بەرپابووە، بەڵام نەیانتوانیوە لەژێر ركێفی ئەو سیستمە دەربچن و بۆ چەندین سەدە بەم رەنگە بەیەكەوە هەڵیانكردووە. ئەرمەنیش لەگەڵ كورددا لەو جوگرافیایەی کە لە چەند هەزار ساڵێكەوە كۆیكردوونەتەوە، یان كردوونی بە دراوسێی یەكتر، پێكەوە ژیاون و لە رووی پێكەوەژیانی ئاینییەوە یەكتریان قبوڵ كردووە و چ توندڕەوییەكی ئاینییش لەلایەن كوردە موسڵمانە باڵادەستەكانەوە نەنوێنراوە و بە حوكمی دیفاكتۆیەكی كۆمەڵایەتیی ئاینی، تەواوكەری یەكتریش بوون. لە رووی ئابوورییەوە، ئەرمەنی پیشەگەر، دابینكەری كەرەستەی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری بووە بۆ كوردە جووتیار و شوانكارەکە. لە هەمان كاتیشدا سیستمە خێڵەكییەكە، جۆرە لەنگەر و هاوسەنگییەک بووە بۆ هەردوولا.
دەوڵەتی عوسمانی، چەشنی ئیمپراتۆرێتەكانی تری مێژوو، لەسەر بنەمایەكی میلیتاری یان عەسكەرتاریەت دامەزراوە و بەردەوام لەجەنگدا بووە بۆ داگیركردنی وڵاتان و فراوانكردنی قەڵەمڕەوی دەسەڵاتەكەی بەناوی ئاینی ئیسلامەوە. جەنگەكانی لەگەڵ ئیمپراتۆرێتی بێزەنتە و گرتنی قوستەنتینییە (ئەستەمبووڵی) پایتەختی و بەگژداچوونی ئیمپراتۆرێتی نەمسا – مەجەر (هەنگاریا) و داگیركردنی گەلێ‌ وڵات و میللەتی بندەستی ئەو ئیمپراتۆرێتە و جەنگی بەردەوامی لەگەڵ رووسیای قەیسەری و شەڕوشۆڕی نەبڕاوەی لەگەڵ دەوڵەتی ئێرانی سەفەویی دژەمەزهەبی، شایەتی مێژووی خوێناویی ئەم دەوڵەتەن، كە هیچ كاتێك نە تورك و نە میللەتانی تری بندەستی، بە ئاسوودەیی نەژیاون، بۆیە چیتر ئیدارەدانی ئەم هەموو میللەت و وڵاتە پانوپۆڕە، بە ئەقڵییەت و رەفتاری دواكەتووی سەدەكانی ناوەڕاست نەدەگونجا لەگەڵ كاریگەریی چەرخی رێنیسانس و گۆڕانكاریی سیاسی – كۆمەڵایەتی – ئاینیی ئەوروپای دراوسێیدا، كە لە سەرەتاكانی سەدەی هەژدەوە دەستیپێكرد و سەرمایەداریی ئەوروپی گەشەی كرد و رژێمە فیوداڵەكانی ئەوروپای راماڵی و وردە وردە بەهاكانی مافی مرۆڤ و دیموكراسی و بنیاتنانی دەوڵەتی نەتەوەیی لە گەشەكردندابوو. لەسەرێكی تریشەوە شۆڕشی پیشەسازیی ئەوروپا و بەرهەمهێنانی كاڵا، پێویستی بە بازاڕی ساغكردنەوە و دابینكردنی كەرەستەی خاو بوو، ئەمەش وایكرد دەوڵەتە سەرمایەدارەكانی ئەوروپا پەل بۆ داگیرکردن و كۆڵۆنیكردنی وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریکای لاتین بكوتن و سیستمی كۆڵۆنیاڵی پەرەبسێنێت و لەگەڵیشیدا شنەبای نەتەوەگەری و بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەیی هەڵبكات و كاریگەریی خۆی لەسەر نەتەوە بندەستەكانی ئەم دەوڵەتە ستەمكارە دواكەوتووە جێبهێڵێت. بێگومان ئەم كەشە جیهانییە نوێیە، یەكناگرێتەوە لەگەڵ ئاوها رژێمێكی دواكەوتووی وەك دەوڵەتی عوسمانیدا، بۆیە وردە وردە خەریكبوو بنكۆڵ دەبوو و سەردەمی بە سەردەچوو و لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەوە بەرەو لاوازی دەچوو، بەتایبەتی پاش راپەڕینی ئەوروپای ژێردەستی و پاشان رزگاربوونی وڵاتانی بەڵكان و شكستخواردنی سوپاكەی لەو قۆڵەوە، بەهەمان شێوەش لە قۆڵی رووسیای قەیسەرییەوە. هەروەها دەستێوەردانی دەوڵەتە زلهێزەكان لە كاروباری ناوخۆی ئەم ئیمپراتۆرێتە لاوازكەوتووە، فەرەنسا و بەریتانیا و رووسیا لەسەرێكەوە و ئەڵمانیای تازە یەكگرتوو و گەشەكردوو، لە سایەی دانایی سەرکردەیەکی وەک بسمارکەوە، لەسەرێكی ترەوە. بێجگە لەوەش ئەمریکا تازە دەستیدابووە پەلهاویشتن بۆ  رۆژهەڵات و مسیۆنێرە (مژدەدەرە) مەسیحییەكانی پرۆتستانت، بە ناوی خێرخوازی و هاوكاریی مرۆڤدۆستییەوە، بە ئامانجی ئەوەی كار بكەنە سەر میللەتە دواكەوتووەكان و بیانكەنە مەسیحی، بێجگەی لە پاراستنی بەرژەوەندیی دەوڵەتە زلهێزەکان، سەرباری رەخساندنی کاری سیخوڕی بۆیان. هەڵبەت ئەم مسیۆنێرانە لە وڵاتانی ئەفریقا و ئاسیا گەلێ‌ ئامانجی خۆیان پێكابوو، لەناو دەوڵەتی عوسمانیشدا جێگەی خۆیان كردبووەوە، بەتایبەت لەناو میللەتە ناموسڵمانەكانی وەك: ئەرمەن و سریان و ئاشووری و یۆنانی و .. تاد.
بێگومان ئەرمەن وەك ئاین مەسیحین، بەڵام وەك رێباز، گریگۆری و كاسۆلیكی و هیتریان هەیە. بەشێوەیەكی سەرەكی، مەبەستی مسیۆنێرەكان، كردنە مەسیحیی ئەو خەڵكانەن كە ئاینیان نیە، یان ئاینی خۆیان دەگۆڕن. بۆ رێبازی جۆراوجۆری مەسیحییەكانیش، كار لەسەر ئەوە دەكەن بچنە سەر رێبازە جۆراوجۆرەكانی پرۆتستانت، بەڵام لەپاڵ ئەمەشدا كاری سیخوڕی دەكەن بۆ دەزگا پەیوەندیدارەكانی وڵاتەكانیان و لەناو دەوڵەتی عوسمانیشدا هەمان مەبەستیان هەبوو.
ئەرمەنەكان، بە حوكمی گەلێ‌ هۆكار، باوەشیان بۆ كردبوونەوە و ئەمانیش بەتەواوی هێز و توانای مادی و مۆراڵیی خۆیانەوە بایەخیان پێدابوون و پشتگیرییان لە داخوازییەكانیان دەكرد، ئەگەرچی لەبنەڕەتیشدا بۆ بەرژەوەندیی خۆیان و جێپێ قایمکردنیان بوو، بەڵام بەگشتیی رۆڵێكی بەرچاویان بوو لە فۆرمەلەكردن و پێگەیاندنی نەوەیەكی خوێندەواری كاریگەر لەناو   ئەرمەنەكاندا و زووتر گەڵاڵەبوونی بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەیی و نیشتمانی لەناو گەلی ئەرمەندا.
هەڵبەت ئەم بزووتنەوەیەی ئەرمەنەكان، لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەوە زیاتر كەوتە خۆڕێكخستن بە پاڵپشتیی لۆبییەکی ئەرمەنی لە ئەمریکا و وڵاتانی ئەوروپا و مسیۆنێرەكان و دەستێوەردانی دەوڵەته زلهێزەكانی ئەو سەردەمە و بەشەكەی بندەستی رووسیای قەیسەری لە ئەرمینیا، كە بێگومان لە ئەرمینیاى رۆژئاوای بندەستی دەوڵەتی عوسمانیی پێشكەوتووتر و گەشەكردووتر بوو، بە حوكمی ئەوەی رووسیا وڵاتێكی ئەوروپی بوو و زۆر جیاوازتر بوو لە دەوڵەتی عوسمانیی دواکەوتووی نیمچە داڕووخاو.
ئەرمەنەكان، بە حوكمی مێژووی دەوڵەتداریی كۆنیان لە ناوچەكەدا و چەشتنی زوڵم و ستەمێكی زۆر لە سایەی دەوڵەتی عوسمانیدا و دەستەبەر كردنی سۆز و پاڵپشتیی دەوڵەتە گەورەكان و جیهانی مەسیحییەت، تادەهات شێلگیرتر دەبوون لە داخوازییان بۆ سەربەخۆیی ئەرمینیای رۆژئاوا بەتەواوی ئەو ناوچانەشەوە كە كوردستان بوون و رێژەی كوردیان تێدا لەوان زیاتر بوو؛ بەو پێیەی لە مێژوویەكی زۆر كۆندا هەمووی هەر مەملەكەتی ئەرمەنستان بووە، بێ‌ رەچاوكردنی باری دیمۆگرافیی ئەو سەردەمە كە لە زۆربەی ئەو شوێنانەی ئەوان داوای دەوڵەتی ئەرمەنستانیان دەكرد، بەزۆریی كورد بوون و كەمایەتیی ئاشووری و سریانیشی تێدا بەرچاوبوو. ئەوان، لە هەر چوار جەنگی سەدەی نۆزدەی عوسمانی و رووسیادا، بە ئاشكرا پشتی رووسیایان دەگرت. دەوڵەتی عوسمانی، لە جەنگی 1877 – 1878دا شكستێكی گەورەی تووشهات و رووبەرێکی پان و بەرینی كەوتە ژێر دەستی رووسیا. ئەو دەمە حكومەتی سوڵتان عەبدولحەمید، ئەم شكستەی لە ناوچاوی ئەرمەن زانی و خۆی لێدەخواردنەوە. لە پەیماننامەی سان ستێفانۆی ساڵی 1878، ملیدا بە چاكسازییەكی گەورە (تەنزیمات) لە دەوڵەتدا، كە بەتەواوی دۆخی ئەرمەن چارەسەر بكات. لە رێككەوتننامەی بەرلینی هەمان ساڵیشدا، جەخت لەسەر مەسەلەی ئەرمەن و چاكسازیی كرا. لەم سەروبەندەدا سێ‌ حیزبی ئەرمەنیی نەتەوەخواز درووستكران، كە حیزبەکانی ئەرمەنەكان و هونچاك و داشناك بوون. ئەم دووانەی دواییان، بەگەرمی كەوتنە هەوڵ و تێكۆشان بۆ چەسپاندنی چاكسازییەكان و دەستەبەركردنی مافی ئەرمەن و فشارێكی زۆریان خستە سەر سوڵتان عەبدولحەمید، كە نەیدەویست بەڕاستیی كارەكە بكات و لە هەل و دەرفەت دەگەڕا بۆ تۆڵەكردنەوە لە ئەرمەنەكان و زەمینەسازیی بۆ دەكرد و كاری لەسەر دووبەرەكیی نانەوە دەكرد لەنێوان كورد و ئەرمەندا بەپێی سیاسەتی (پەرتكە و زاڵبە). لەولاشەوە هەردوو حیزبە ناسیۆنالیستەكەی ئەرمەن، بەردەوام خەڵكیان هاندەدا كەوا كار بكەن بۆ سەربەخۆیی ئەرمینیای رۆژئاوا، بەبێ هیچ رەچاوكردنێك بۆ كورد، كە زۆرینە بوون لە ناوچەكەدا و بەردەوام وەك  دڕندە و كێویی وێنایان دەكردن بۆ دەوڵەتە گەورەكان، كە لەو سەردەمەدا كونسوڵیان لە زۆربەی شارەكانی وڵاتی عوسمانیدا هەبوو، وەك: وان، دیاربەكر، خەرپووت، بەدلیس، سیواس، ئەرزڕووم، حەڵەب، موسڵ، بێجگە لە شارە توركییەكانیش.
سوڵتان، زۆر كاری لەسەر ئەم دژایەتییە دەكرد، وای لە كورد گەیاندبوو كە ناچارە لە ژێر فشاری دەوڵەتە گەورەكاندا مافی سەربەخۆیی بداتە ئەرمەن و بەم پێیە بارودۆخی كورد دەكەوێتە مەترسییەكی گەورەوە. ئەوەشی كە ئەرمەنی زیاتر شێلگیركرد، سەربەخۆیی و رزگاربوونی وڵاتانی بەڵكان و پێشتریش بولگاریا بوو بە فشار و پاڵپشتیی رووسیا و دەوڵەتە زلهێزەكانی فەرەنسا و بەریتانیا. حیزبە ئەرمەنییەكان، وایان لە میللەتەكەیان گەیاندبوو كە مەسەلەی سەربەخۆیی ئەمانیش لە ئان و ساتدایە و سوڵتان لە ژێر فشاری قورسدا ناتوانێت جێبەجێی نەكات، بەڵام ئەمە خەیاڵپڵاوی و كورتبینیی ئەو حیزبانە بوو. دامودەزگای دەوڵەت بەتایبەتی سوڵتان خۆی، كە دواتر بە سوڵتانی سوور، یان سوڵتانی خوێنڕێژ ناوی دەركرد، لە ساڵانی  1890 – ١٨٩١دا لە بەشێكی بەرچاوی عەشیرەتەكانی كورد هێزێكی گەورەی درووستكرد بەناوی "سوارە یان فەوجەکانی حەمیدییە" و چەك و تفاقی باشی پێدان‌، بە ناوی بەرهەڵستیی سوپای رووس، بەڵام لەڕاستیدا بۆ شەڕی ئەرمەن و تۆڵەكردنەوە بوو لێیان و هەرواش دەرچوو.
لە ساڵی 1894دا، جووتیارە ئەرمەنەكانی ناوچەی ساسۆنی شاخاویی نزیك بە شاری مووش، بە هاندانی رێكخراوە ئەرمەنییەكان، راپەڕینێكی گەورەیان بەرپاكرد و رەتیانكردەوە كە باج و سەرانە بدەن بە ئاغا و دەرەبەگە كوردەكان، دەوڵەتیش هێزی كردنە سەر و كوشتارێكی بێڕەحمانەی لێكردن و چەند هەزار كەسی لێكوشتن بە ژن و منداڵەوە. بۆ ساڵی دواتر، لە شاری ئەستەمبووڵ، زیاد لە پێنج هەزاریان كوشت و دواتر كوشتار تەشەنەی كرد بۆ دیاربەكر و شارەكانی تر و چەندین هەزاریان بە تەور و چەقۆ و كوتەك لێكوژرا و دەستدرێژییان كردە سەر سەدان ژن و سەدان گوندی ئەرمەنییان سووتاند و خەڵكەكەیان زۆر دڕندانە كوشتن.
لە ساڵی 1896یش، هەمان قەسابخانەیان بۆ ئەرمەن سازكرد و زیاد لە سی هەزاریان لێكوشتن. بەهەمان شێوەش لە ناوچەی زەیتوون و گەلێ‌ شوێنی تر، كە بەداخەوە كوردی لەخشتەبراو زۆربوون كە وەك داردەستی عوسمانییەكان ئەو تاوانانەیان ئەنجامدەدا و بە فتوای هەندێك مەلا سڵیان نەكردەوە لە كوشتن و لەناوبردنیان، گوایە "كافرن" و ئەمان خێر و پاداشتیان لای خوا بۆ دەنووسرێت. بێگومان حکومەتی عوسمانی، زەمینەی بۆ ئەمەش خۆشكردبوو بە جاڕدانی "جیهادی پیرۆز" و بەشێوەیەکی بەربڵاو ئامرازی پرۆپاگەندەیان بۆ خستبووەگەڕ.
سیاسەتی تاوان و دواكەوتووانەی سوڵتان عەبدولحەمید، ناڕەزاییەكی زۆری لەناو ئیمپراتۆرێتەكەیدا بەرپاكردبوو، لەو سۆنگەیەشەوە گەلێ‌ لە رۆشنبیران و مونەووەرانی تورك و میللەتانی تری بندەست، رێكخراوێكیان درووستكرد بەناوی کۆمەڵەی یەکێتی و پێشکەوتن    "ئیتیحاد و تەرەقی جەمعییەسی" و سەرباری گرتن و راوەدوونان لەلایەن دەزگاكانی حکومەتەوە، بەڵام خەڵكێكی زۆری لە دەوور كۆبووبووەوە و لە سوپاشدا پشتیوانییەكی باشی هەبوو. بە ئەندامانی ئەم رێكخراوە دەوترا "توركە لاوەكان" و ساڵی 1908 كودەتایەكیان كرد بە سەر سوڵتاندا و پابەندی دەستوور و پەرلەمانیان كرد و بە کردار تەواوی دەسەڵاتی وڵاتیان گرتەدەست و عەبدولحەمیدا هەر بەناو لە دەسەڵاتدا مایەوە و ساڵی ١٩٠٩ بەتەواوی لەکارخرا. بێگومان تەواوی میللەتانی عوسمانیی، پشتگیرییان لێكرد و باوەشیان بۆكردەوە بەو پێیەی كە ئەم تاقمە نوێیە، سنوورێك بۆ ستەم و ئازارەكانیان دادەنێن. لەناویشیاندا ئەرمەنەكان لە هەمووان زیاتر پشتیوانییان كرد، بەڵکو ئەمانە بەڵێنەكانیان ببەنەسەر و گۆڕانكاریی ریشەیی بكەن لە حوكمڕانیدا. بەم پێیە حیزبەكانیان بوون بە هاوپەیمانی توركە لاوەكان و تەنانەت پشتیشیان كردە بزووتنەوە نەتەوەییەكەی كورد، كە لەو دەمەدا هەندێ‌ گەشەی كردبوو و دەیویست راپەڕینێك بەرپا بكات لە كوردستاندا بە رابەرایەتیی شێخی نەهری، بەڵام بەڵێنەكانی ئەم دەستە كودەتاچییە، هەر زوو بە درۆ دەرچوو، وەك سەردەمی عەبدولحەمید و بگرە خراپتریش كەوتنەوە گیانی ئەرمەن و ساڵێكی نەبرد و لە 1909دا، لە شاری ئەدەنە و دەوروبەری، قەسابخانەیەكی سامناكیان بۆ ئەرمەنەكان سازدا و هەزارانیان لێكوشتن، بەڵام هێشتا رێكخراوە ئەرمەنییەكان هەر هیوابڕاو نەبوون و لەگەڵ توركە لاوەكاندا مانەوە تا ساڵی 1914 كە جەنگی یەكەمی جیهانیی جاڕدرا. حکومەتی توركە لاوەكان، چووە پاڵ ئەڵمانیا لەو جەنگەدا و ئەمجارە بە ئاشكرا و بێ پەردە كەوتنە وێزەی ئەرمەن بە پاساوی هاوكاریكردنیان بۆ سوپای رووسیا، بەتایبەتیش پاش ئەو شكستە گەورەیەی بەسەر سوپای عوسمانیدا هات لە زستانی 1914 لە شەڕی شاری قامیشدا لە رۆژهەڵاتی وانەوە بەرانبەر بە سوپای رووس، كەوا ئەرمەنەكان بە چەند فەوج و لیوایەك بەشدارییان تێداكردبوو، بەتایبەتی ئەوانەی كە لە كۆمەڵكوژییەكانی ساڵانی پێشتردا دەرباز بووبوون و هەڵاتبوون بۆ ئەرمینیای رۆژهەڵات. ئەمانیش پاش داگیركردنی وان و قارس و ئەرزڕووم و خاكێكی بەرفراوان لە توركیای عوسمانی، درێغییان نەكرد لە تۆڵەكردنەوە و کۆمەڵکوژیی كورد و تورك بە ژن و منداڵیانەوە بە هەمان دەستووری كوشت و كوشتاری عوسمانییەكان بۆ ئەرمەن. ئەمەش درز و ناکۆکیی قووڵی لەنێوان ئەرمەن و كورددا بەتایبەتی درووستكرد، كە تاقە سوودمەند لێی حکومەتی عوسمانی و دواتریش سیاسەتی توركە لاوەكان بوو، كە سیاسەتی توركچێتییان كردبوو بە دروشمی سەرەكیی حوكمڕانییان و توركیایەکیان دەویست كە جگە لە تورك، هیچ میللەتێكی تری تێدا نەبێت. بگرە هێند پەڕگیر بوون لە پان ــ توركیزم و تۆرانییەتدا، كە دەیانخواست تەواوی میللەتە نەژاد توركەكانی بانی ئاسیا تا مەنگۆلیا، بخەنە بندەستی خۆیان و ئیمپراتۆرێتێكی گەورەی تورك نەژادی لێ پێكبێنن، بۆیە وەك هەنگاوی یەكەم؛ شێلگیرانە كەوتنە گیانی ئەرمەن و ویستیان بە تەواوی بنەبڕیان بكەن. هەر لە سەرەتای ساڵی 1915وە، فەرمانێكی حکومەتیان دەركرد بە ناوی یاسای گواستنەوە (تەهجیر قانونو tahcir kanunu) بە گواستنەوەی ئەرمەنەكان بۆ بیابانەكانی سووریا و میزۆپۆتامیا، بە بیانووی چۆڵکردنی بەرەكانی جەنگ و هاوكاریی ئەمان بۆ سوپای رووس و هاوپەیمانان لە جەنگدا. وەك ئەنجامدەرانی هەر جینۆسایدێك، كە دواتر دژ بە جوولەکە و تووتسی و كەمبۆدی و كورد و ... تاد روویدا، كارەكەیان لەژێر پەردەی نكووڵی لێكردن و چاووڕاو و تەڵەكەبازییەكی كەموێنەدا ئەنجامدا.
لەو سەردەمەدا هەر سێ‌ حوكمڕانی خوێنڕێژ (تەڵعەت پاشا و ئەنوەر پاشا و جەمال پاشا) كە کە بە سێ پاشاکە ناویان دەرکردبوو، تەواوی جڵەوی رێکخراوی "ئیتیحاد و تەرەقی" و    حکومەت و سوپایان گرتبووەدەست و لەژێر پەردەی جەنگدا، كەوتنە نەخشە و پیلان داڕشتن بۆ لەناوبردنی ئەرمەنەكان. شەوی 24ی نیسانى1915، فەرمانیان دەركرد بە رەشبگیركردنی زیاد لە دوو سەد و پەنجا كەسایەتیی ناوداری ئەرمەن لە ئەستەمبووڵی پایتەختدا، كە هەموویان   رۆشنبیر و نووسەر و بازرگان و ئەندامی پەرلەمان و پیاوماقووڵی ئەرمەن بوون، كەوا لە پایتەختدا خەڵكی دیار و بەرچاو بوون و بێجگە لە ئەرمەنەکان خۆیان، حکومەتیش گوێی لە قسەیان دەگرت و پایە و مەقامی بەرزیان هەبوو. ئەمانە هەموو دەستبەسەر كران و بە رەفتاری پڕ لە سووكایەتی، بە شەمەندەفەر رەوانەی ئەنقەرە كران و لەوێ‌ هەموویان كوشتن و تەنها پانزە كەسیان بە رێكەوت لێ‌ دەرباز بوو. ئەم دەستپێكەش بۆ چاوشكاندنی ئەرمەنەكان بوو، كە ئیتر لە پایتەخت خەڵكی دەمسپی و پیاوماقوڵیان نەمێنێ‌ خۆپیشاندان رێكبخەن و سكاڵا بگەیەننە حکومەت. ئەم كارەیان لە زۆربەی شارەكان ئەنجامدا بۆ هەمان مەبەست و پاشان كەوتنە راگواستنیان لە هەر شوێنێك نیشتەجێبووبێتن، بە پێ‌ و بە سواری وڵاخ و لە ژێر پاسەوانیی جەندرمەدا، بەناو بەرەو حەڵەب و دێرەزور و بیابانەكانی سووریا. ئەوانەی كە لە شار و ناوچەكانی دوور بوون، بە شەمەندەفەری گواستنەوەی كەلوپەل و ئاژەڵ، تا سنوورەكان دەبران و زۆربەیان لە رێگە دادەگرتن و پاش ئەوەی كە رووتیان دەكردنەوە، دەیانكوشتن. ئەمانە هیچ دەرفەتێكیان بە ئەرمەنەكان نەدا ماڵ و موڵكیان بفرۆشن، بەڵکو بەناوی ئەوەوە كە دواجار دەیانگێڕنەوە شوێنی خۆیان هەرچیەكیان هەبوو لێیان زەوت دەكردن بە بەڵێنی ئەوەی كە بۆیان هەڵدەگرن. خانوو و زەوی و دوكانەكانیان لەلایەن دەوڵەتەوە داگیر دەكرا، یان هانی خەڵكیان دەدا بۆ ئەو كارە. حکومەت دەزگایەكی تایبەتی درووستكردبوو بۆ راییكردنی كاروباری گواستنەوە، کە لەڕاستیدا كوشتن و لەناوبردنی ئەرمەن بوو، بەم دەزگایە دەوترا "تەشكیلاتی مەخسووسە Tashkilati Maxsusa" كە زۆربەی ئەندامەكانی، تاوانبارانی بەندیخانەكان بوون و بەریاندابوون بۆ ئەوەی بەتایبەتی ئەرمەن بكوژن. لە گەلێ‌ شوێنیش قەسابەكانیان بە كرێ‌ دەگرت بۆ سەربڕینیان. هەڵبەت دەبێ‌ ئەوەش بگوترێ؛‌ زۆر لە چەركەس و لاز و خەڵكانی تری موسڵمان كەوا لە جەنگەكانی رووس و توركدا، لە دەست كۆمەڵكوژیی رووس و تۆڵەستێنە ئەرمەنەكان هەڵاتبوون، حکومەت لەو شوێنانە نیشتەجێی كردبوون كە بەزۆریی ئەرمەننشین بوون لە رۆژهەڵاتی توركیادا. ئەمانە پێیاندەوترا "موهاجیر" و لە زێدی خۆیان تووشی ستەم و تاڵانوبڕۆ بووبوون، بۆیە لە دەرفەت دەگەڕان بۆ ئەوەی تۆڵەی خۆیان لە ئەرمەنی ئاین مەسیحی بكەنەوە، چونكە خۆیان لەسەر موسڵمانبوونیان دەربەدەر بووبوون. بەم پێیە دەوڵەت فەرمانی راگواستن و قڕكردنی ئەرمەنی دەركرد و ئەم موهاجیرانە لە هەموو كەس و لایەك لەبارتربوون بۆ كوشتن و تاڵانكردنیان.
ئەم شەپۆلە نوێیەی لەناوبردنی ئەرمەن، لە سەرەتای ساڵی 1915وە دەستیپێكرد، لەژێر پەردەی جەنگی یەكەمی جیهانیدا، كە تێیدا دەوڵەتی عوسمانی چووە پاڵ ئەڵمانیا و تا كۆتایی جەنگ و بگرە پاش ئەوەش هەر بەردەوام بوو. لەم كوشتارەدا، تەواوی توندڕەویی ئاینیی تێدا زیندوو كرایەوە بە فەتوا و فەرمانی گەلێ لە پیاوانی ئاینی بە مەلا و شێخانی تەریقەتەوە، مەسەلەكە بە "جیهاد" لێكدەدرایەوە دژ بە كافرانی غەیرە موسڵمان. دامودەزگای دەوڵەتیش، جگە لە هاندانی ئەو مەلا و شێخانە، رەشەخەڵكەکەشی جۆشدەدا بۆ تاڵانكردن و كوشتنی ئەو خەڵكە بێتاوانە، كە ئەگەر   خەتا و لایەنگیرییەك بووبێت بۆ ئەو دەوڵەتانەی کە لەگەڵ عوسمانیدا لەشەڕدا بوون، ئەوە بەهۆی هاندان و كورتبینیی حیزب و رێكخراوە شۆڕشگێڕە ئەرمەنییەكانەوە بوو، كە بەرانبەر بە گرووپەكەی "توركە لاوەكان" و ئەو ئەقڵیەتی توركچێتی و تاوانكردنەی هەیانبوو، هێشتا كاتی نەهاتبوو، با مەسەلەی ئەرمەنیش رەوا بووبێت.
لەسەرێكی تریشەوە "سوارەی حەمیدی"ی كورد و ئەقڵی خێڵەكی و دواكەوتووی كورد، یان بەشێك لە كورد، هەلێكی وای رەخساند كە ببنە داردەستی عوسمانی و ئەرمەن بەو دەردە ببرێن كە بران و تێكڕا نزیكەی ملیۆن و نیوێك دوورخرانەوە و لەناوبران و زۆر بە نامرۆڤانە ژنیان ئەتككرا و منداڵیان سەربڕا، لە پیادەڕێی دوورودرێژدا زۆرێكیان بە نەخۆشی و لەبرسانا مردن، هەرچی دەرە و شێوی قووڵ هەیە پڕبوو لە ئێسك و پرووسكیان، یان لە شار و نیشتەجێكانی سەر دەریای رەش پۆل پۆل بە كەشتی و بەلەم دەبران و هەڵدەدرانە نێو دەریا، یان لە چیا و هەڵەتە بەرزەكانەوە هەڵدەدرانە خوارەوە و پارچە پارچە دەبوون، یان لە گەوڕی ئاژەڵ و ئەشكەوت و دێر و كەنیسەكانیاندا ئاگردەدران و بە دووكەڵ دەیانخنكاندن، یان دەیانسووتاندن.
هەر بۆ نموونە؛ لە شاری بەدلیس، لە كۆی 18 هەزار ئەرمەنی، تەنها 300 ــ 400 ژن و منداڵ مانەوە. لە شاری ئەرزڕووم، لە بیست و پێنج هەزار، تەنها 200 كەس رزگاریان بوو. لە شاری مووش، دیسان لە كۆی 25 هەزار ئەرمەن و هەزارانیتر كە لە دێهاتی دەوروبەریدا نیشتەجێبوون، لە دوای قەسابخانەكە، یەك كەسیان لە ژیاندا نەمان.
هەروەها لە شاری وان، كاتێ‌ كە ساڵی 1915دا سوپای رووس داگیری كرد، نەیتوانی بچێتە ناو شارەوە لەبەر بۆگەنی تەرمی ئەو هەزاران ئەرمەنەی کۆمەڵکوژ كرابوون.
وەک ئاماژەیەك بە ژمارەی ئەو ئەرمەنانەی تووشی ئەو كارەساتە هاتن، پرۆفیسۆر نەرسیسیان، پاش لێكۆڵینەوە لە سەدان بەڵگەنامەی مێژوویی گرنگ، باس لەم ژمارانە دەكات: "كوشتاری سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمید، 300 هەزار. كوشتاری ئیتیحادییەكان، یان توركە لاوەكان، یەك ملیۆن و نیو. هەڵاتووان بۆ قەوقاز و وڵاتە عەرەبەكان، 800 هەزار." بەڵام هەندێك سەرچاوە، كوژراوانی ئەرمەن بە 600 هەزار لە قەڵەم دەدا و توركیاش ئیدیعای ئەوە دەكات كە ژمارەكە لە 300 هەزار زیاتر نییە.
لێرەدا نموونەی بەڵگەیەكی حاشاهەڵنەگر دێنینەوە، كەوا تەڵعەت پاشا برووسكەیەك دەنێرێت بۆ كۆمیتەی راگواستنەكان لە حەڵەب، كە لە 16ی ئەیلولی 1915دا نێرراوە: "پێشتر پەیوەندییان پێوەكراوە سەبارەت بەوەی كە حکومەت، بە فەرمانی جەمعییەت (كە مەبەست لێی كۆمیتەی توركە لاوەكانە)، بڕیاری داوە هەموو ئەو خەڵكەی، كە پێشتر ئاماژەی پێكراوە، لە ناو توركیادا لەناوببرێن. ئەوەشی كە لە دژی ئەم فەرمان و بڕیارە بوەستێتەوە، لە پۆستەكەی دەردەكرێت. پێویستە ئەو خەڵكانە (واتە ئەرمەنەكان – نووسەر) لەناوببرێن، ئەگەر لە رێگەی گرتنەبەری رێوشوێنێكی كارەساتاویشەوە بێت. پێویستە بە هیچ شێوەیەك گوێ‌ نەدرێت بە مەسەلەی    تەمەن و رەگەز و ئازاری ویژدان."
                ئیمزا
     وەزیری ناوخۆ، تەڵعەت


هۆكارە سەرەكییەكانی جینۆسایدی ئەرمەن لە توركیای عوسمانیدا

١ــ حکومەتی عوسمانی و جەنگەكانی و پێكهاتەی دەوڵەت
دەوڵەتی عوسمانیش، وەک ئیمپراتۆرێتەكانی تری مێژوو، لەسەر بنەمای فراوانخوازی و داگیركردنی خاكی گەلان و وڵاتانی تر دروستبووبوو. ئەم دەوڵەتە کە مەزهەبی سوننەی ئاینی ئیسلامی كردبووە دروشمی حوكم، خۆی وانواندبوو كە درێژكراوەی حوكمی ئیسلامیی سەردەمی دەوڵەتانی ئەمەوی و عەباسییە، هەر بە ناوی ئیسلامەوە قەڵەمڕەوی حوكمی رۆژهەڵاتی    ئەوروپا و باشووری رووسیا و باكووری ئەفریقا و نیمچە دوورگەی عەرەبی تا یەمەن گرتبووەوە، لە ناوەرۆكیشدا ئایدیایەكی پان – توركیزمی هەڵگرتبوو و درێژكراوەی میرنشین و دەوڵەتە نەژاد توركەكانی پێش خۆی بوو، بەتایبەتی دەوڵەتی سەلجووقی.
سیستمی سیاسیی – ئابووریی دەوڵەتەكە، فیوداڵی بوو، كە لە هەر ویلایەت و دەڤەرێكی ئەم ئیمپراتۆرێتە پان و بەرینە، كۆمەڵێك سەرۆك خێڵ و خاوەن زەوی كشتوكاڵی؛ باج و خەراجێكی زۆریان كۆدەكردەوە لە شوانكارە و جووتیاری زەویبەند لە دێهاتدا و پیشەگەر و دوكاندار لە  شار و شارۆچكەكاندا، بەجۆرێك كە بەردەوام خەڵكی هەژاری ئەم دەوڵەتە رەنجیان دەدا و ئەوانیش زۆربەی بەری ئەم رەنجەیان دەبرد و بە هەماهەنگی لەگەڵ چینێكی باڵا و مامناوەندی خاوەن دەسەڵات لە كارمەندانی حکومەت، كە زۆربەی زۆریان گەندەڵ و بەرتیلخۆر بوون، باجەكانیان دابەش دەكرد و ئەوی كە دەمایەوە، دەگەیشتە سوڵتان و بابی عالی. بەشێكی زۆری لەسەر رابواردن و خۆشگوزەرانیی سوڵتان و دار و دەستەكەی خەرج دەكرا؛ باقیاتی بۆ  راییكردن و ئیدارەدانی لەشكر و سوپایەكی قەبە بوو، كە سوڵتان بەكاریدەهێنا بۆ سەركوتكردنی هەر ناڕەزایی و بزووتنەوەیەكی نەیاری لەناوخۆدا لەلایەك و لەولاشەوە بەڕێوەبردنی جەنگ و شەڕوشۆڕی بەردەوام لەگەڵ دەوڵەتەکانی هاوسنووری خۆیدا، چ لە بەرەی ئەوروپا و چ لە بەرەی رووسیای قەیسەری و دەوڵەتی ئێرانی سەفەوی و قاجاریدا. كەوا لەگەڵ ئەمیاندا، واتە؛ ئێران، بەرگێكی مەزهەبیی پۆشیبوو، كە عوسمانیی سوننە و ئێرانی شیعە، ململانێیەكی سەخت باڵی كێشابوو بەسەر شەڕ و داگیركاریی هەردوولادا بۆ خاك و قەڵەمڕەوی یەكتر. لە نێوانی شەڕوشۆڕی ئەم دوو زلهێزەی زەمانی خۆیدا؛ كورد و خاكەكەی، زیانمەندی یەكەم بوون، چ لەڕووی دابەشكردنی خاك و وڵاتیەوە و چ لە رووی زوڵم و ستەمی بێئامانەوە، كە خەڵكەكە لە هەردوو بەرەی داگیركەرەوە بەریدەكەوتن.
لە سەرێكی تریشەوە مێژووی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی، بەردەوام جەنگ و ناكۆكیی بووە لەگەڵ رووسیای قەیسەریدا، قەڵەمڕەوی عوسمانیی رۆیشتووە تا پشت وڵاتانی قەوقاز. لەم قۆڵەشەوە بەشێك لە كورد و ئەرمەن و چەركەس و لاز و چیچان و میللەتانی تری قەوقاز، بەردەوام دەبوون بە سووتەمەنی جەنگەكان و كاتێ‌ عوسمانیی داگیری كردوون، میللەت و كەمینە    ئەتنیكی و ئاینییە ناموسڵمانەكانی چەشنی؛ ئەرمەنی مەسیحی و كوردی ئێزیدی، بەر زەبروزەنگی چەوساندنەوە و كوشتن كەوتوون. هەركاتێكیش رووسیا داگیری كردوون، خەڵكە موسڵمانەكانی چەشنی؛ چەركەس و چیچان و ئەوانیتر، بەر چەوساندنەوە و راگواستن كەوتوون.
ئەرمەنیش كە مەبەستی ئەم باسەمانە، وڵاتەكەیان واتە؛ ئەرمینیا، چەشنی كوردستان، دابەش بووبوو بەسەر هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێراندا. پاشان لە ئەنجامی شەڕوشۆڕی نێوان  ئێران و رووسیا و شكستی ئێران لە جەنگدا، بەشەكەی ئەرمینیای بندەستی ئێران، بەر رووسیا كەوت، وەک پێشتر ئاماژەی بۆکراوە.
ئەرمەن، وەك پێشتر باسم كرد، مێژوویەكی زۆر كۆنیان لە ناوچەكەدا هەیە. سەردەمانێك قەڵەمڕەوی حوكمی دەوڵەتەكەیان لە پێش زایین و سەرەتای پەیدابوونی مەسیحییەتدا، تەواوی وڵاتی ئەنادۆڵ و كوردستانی باكووری گرتبووەوە و خاكی نێوان دەریای قەزوین تا دەریای سپی ناوەڕاستی لە بندەستدا بووە. پاشان كەوتووەتە بندەستی دەوڵەتی میدیا و دواتریش دەوڵەتی عەرەبیی ــ ئیسلامی تا دەگاتە دەوڵەتە تورك نەژادەكانی ئاق قۆینلوو و قەرەقۆینلوو و  سەلجووقی و دواجاریش دەوڵەتی عوسمانی. مامەڵەی عوسمانییەكان لەگەڵ كەمینە ناموسڵمانەكانی قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆرێتەكەیاندا؛ مامەڵەی ئیسلامیی سیستمی "ئەهلی زیممە" بوو. واتە؛ ئەوانە دەبوو باج، یان جزیەیەكی تایبەت بدەن، كە زۆر جار پێیدەوترا باجی كوفر.
ئەرمەن، كە لە ساڵی ٣٠١ی زاینییەوە ئاینی کریستیانی بە فەرمی كردبووە ئاینی دەوڵەت و كۆنترین میللەتانی ئاین مەسیحیی ناوچەكە بوون. بەپێی ئەو سیاسەتی جیاكاریی ئاینییە، بەر  زوڵم و ستەمێكی زۆری كاربەدەستانی عوسمانی دەكەوتن. هەرچەندە دانیشتوانی شارنشینیان بەزۆریی پیشەگەری دەستڕەنگین و خاوەنداریی دامودەزگای دارایی نێودەوڵەتيی عوسمانی بەزۆریی بە دەستی ئەوانەوە بوو؛ ئەمەش بووبووە مایەی ئەوەی كە خەڵكە رەشوڕووتەكەی رەعیەتی دەوڵەت هەست بە جۆرە دژایەتییەك بكەن بەرانبەریان، بەڵام لەسەرێكی ترەوە جووتیارە گوندنشینەكانی ئەرمەن، گیرۆدەی سیستەمە سیاسیی – ئابوورییە فیوداڵەكەی دەوڵەت ببن؛ وەك سەرجەمی جووتیار و زەحمەتێكیشى گیرخواردوو بە دەست ئاغا و دەرەبەگ و كاربەدەستە گەندەڵ و بەرتیلخۆرەكانی دەوڵەتەوە، بێجگە لەمە گرفتاری سیستمی ئەهلی زیممە و جیاكاریی ئاینییش دەبوونەوە.
لە ئەنجامی ستەمی دەوڵەت و كاریگەریی مژدەدەرە ئەوروپی و ئەمریكییەكان لەناو کۆمەڵگەی ئەرمەنیدا، كە لە چالاكیی فریاگوزاری و ئاینی و كردنەوەی قوتابخانەی تایبەت بۆ ئەرمەنەكان و دەستگرۆیی كردنیان بۆ تەواوكردنی خوێندن لە زانكۆكانی ناوخۆ و دەرەوەی دەوڵەتی عوسمانیدا بارودۆخێکی کولتووری و فەرهەنگی وای بۆڕەخسابوو كە ببێتە هۆکاری پەیدابوون و دەركەوتنی توێژێكی بەرچاو لە خوێندەوار و خاوەن بڕوانامە و پاشانیش بەو حوكمە هەل و دەرفەتی بەدەستهێنانی کار و فەرمانی باشیان دەستبکەوێت لە ناو دامودەزگاکانی کارگێڕیی دەوڵەتدا. لە سەرێكی تریشەوە دەستێوەردانی دەوڵەتە زلهێزەكانی ئەو سەردەمە لە كاروباری جۆراوجۆری دەوڵەتی عوسمانیدا. لە سەدەی هەژدە و نۆزدەدا، بەو ئاڕاستەیەی مافی سەربەخۆیی   بەدەستبێنن و دەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورە لە رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ و باكووری كوردستاندا درووست بكەن و شكۆی مێژووی دێرینیان بگێڕنەوە. داواكاریشیان زیاتر لەو شەش ویلایەتەی رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵدا بوو: دیاربەكر، وان، سیواس، بەدلیس، ئەرزڕووم، خەرپووت، كە لەپاڵ دانیشتووە ئەرمەنەكەیدا زۆربەی دانیشتوانی كوردبوون، بەتایبەتی لە دێهاتدا، كە زۆربەیان جووتیار و شوانكارەی كۆچەر بوون.
دەوڵەتی عوسمانی، لە ساڵی 1839، جاڕی سیاسەتی ریفۆرمخوازی دا، كە پێیدەوترا     "تەنزیمات" و بەپێی ئەو سیاسەتە، كە لە ئەنجامی فشار و دەستێوەردانی وڵاتانی ئەوروپا بەتایبەتی دەوڵەتە زلهێزەكانی بەریتانیا و فەرەنسا و ئەڵمانیا و ئیتاڵیاوە هاتە ئاراوە، ئەمەش مەسەلەی ئەرمەن و داواكارییەكانی زیاتر بردە پێشەوە، هەرچەندە ئەم سیاسەتە بە كەمی جێبەجێكرا و لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدا بەتەواوی پشتی تێكرا.
بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئەرمەن زیاتر بەوە شێلگیر بوون کە لە سەرەتای سەدەی نۆزدەوە تا ناوەڕاستی، زۆربەی وڵاتانی بەڵكان، بەتایبەتی بوڵگاریا و یۆنان، لەژێر دەستی دەوڵەتی عوسمانی رزگاریان بوو، بە پاڵپشتی و كاریگەریی دەوڵەتانی ئەوروپا و بەتایبەتی رووسیا، كە تەنها لە سەدەی نۆزدەدا چوار جەنگی گەورە لە نێوان ئەم و دەوڵەتی عوسمانیدا بەرپابوو.
لە جەنگی 182٨ – 1829دا، سوپای عوسمانی شكستی هێنا لە بەرانبەر رووسیادا و گەلێ‌ ناوچەی ئەرمەننشینی لەدەستدا و كەوتە سەر رووسیا. لە جەنگی 1876 – 1878یشدا، رووسیا زۆربەی ویلایەتەكانی رۆژهەڵاتی عوسمانیی داگیركرد، لەوانەی كە ئەرمەن و كورد تێیاندا نیشتەجێ بوون و لە ئەستەمبووڵی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی نزیكبووەوە.
لە پەیماننامەی سان ستێفانۆی 1878، رووسیا مەرجی خۆی بەسەر دەوڵەتی عوسمانیدا سەپاند كە بە چاودێریی رووسیا و دەوڵەتانی تر، دەبێت حکومەتی عوسمانی ریفۆرمەكان جێبەجێ     بكات و مافی سەربەخۆیی ئەرمەنیش لە شەش ویلایەتەكەدا، كە لە دیدی ئەرمەن و رۆژئاواوە بە ئەرمینیای رۆژئاوا ناودەبرا، جێبەجێ بكات، بێ‌ هیچ رەچاوكردنێك بۆ مافی كورد كە لەو ویلایەتانەدا زۆرینە بوون. پاشان دەوڵەتە زلهێزەكانی تر بەم هەژموونەی رووسیا بەسەر دەوڵەتی عوسمانیدا رازی نەبوون و لە هەمان ساڵدا، واتە 1878، رێككەوتننامەی بەرلین هاتە ئاراوە بە بەشداریی دەوڵەتە زلهێزەكانی ئەوروپا، هەندێك دەستی رووسیا كورتكرایەوە و بەریتانیا بوو بە چاودێر و وەسیی جێبەجێكردنی ریفۆرم و چاكسازی سەبارەت بە ئەرمەنەكان. لێرەوە مەسەلەی ئەرمەن زیاتر چووە پێشەوە و لە جوغزی كاروباری ناوخۆی حکومەتی عوسمانی چووە دەرەوە و رەهەندێكی نێودەوڵەتیی زیاتری وەرگرت. ئەمانیش تا دەهات زیاتر پشتیان بە گفت و بەڵێنی ئەو دەوڵەتانە دەبەست، بە حوكمی ئەوەی ئەوان دەوڵەتی مەسیحیی ئاینن و ئەمانیش كۆنترین میللەتی مەسیحین لە رۆژهەڵاتدا. تاڕادەیەكی زۆریش پەتریاركییەتی ئەرمەن لە ئەستەمبووڵ و رابەرە ئاینییەكانی تری ئەرمەن، رۆڵێكی باشیان بینی لەم رووەوە.
لە دوای رێككەوتننامەی بەرلین، لەمیانەی هەوڵ و كۆششی ئەرمەنەكان بۆ درووستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی ئەرمەن. لە ئەرمینیای بندەستی رووسیاوە، زەمینەیەك رەخسا بۆ ئەرمەنەكان كەوا بە هەر نرخێك بووە حکومەتی سوڵتان عەبدولحەمید ناچار بكەن سیاسەتی "تەنزیمات" جێبەجێ‌ بكات. لە دەرەوەی دەوڵەتی عوسمانی، لۆبییەكی بەرچاوی فشاریان درووستكرد و لە ناوخۆشدا پەیوەندییەکی باشیان دامەزراندبوو لەگەڵ باڵیۆزخانەکانی وڵاتانی ئەوروپا و هەروەها ئەمریکاشدا، کە لەم قۆناخەدا کاریگەرییەکی بەرچاویان هەبوو لە ئەستەمبووڵی پایتەختی حکومەتی عوسمانیدا. بێجگە لەوەش زۆربەی كونسوڵی ئەو وڵاتانە، لە تەواوی شارە گەورەكانی توركیای عوسمانیدا رۆڵێكی بەرچاویان دەگێڕا لە دەستێوەردانی كاروباری ناوخۆی دەوڵەتی عوسمانیدا. لەم دەمەدا حکومەتی سوڵتان عەبدولحەمید كە زیاتر ناوی بە "پیاوە نەخۆشەكە" رۆیشتبوو، گەلێ‌ جار ملكەچی فەرمان و دەستێوەردانی ئەم دەوڵەتانە دەبوو، بەڵام لە مەسەلەی ئەرمەندا بەردەوام خۆی دەدزییەوە و سیاسەتی فریودانی پەیڕەوی دەكرد.
شایانی وتنە کەوا لە هەموو جەنگەكانی رووسیا – عوسمانیی سەدەی نۆزدەدا، حکوومەتی عوسمانی بەردەوام ئەرمەنەكانی بەوە تۆمەتبار دەکرد کە پشتگیریی رووسیایان كردووە و میلیشیاكانیان پێش سوپای رووس كەوتوون دژ بە سوپای عوسمانی. هەڵبەت ئەگەر راستییەکیش لەم تۆمەتبار کردنەدا بووبێت ئەوە جۆرە نەخوێندنەوەیەکی ناواقیعیانە بووە لەلایەن بزووتنەوەی نەتەوەیی رزگاریخوازی ئەرمەنەوە، کە رووسیا هاوکاریان دەبێت لە دامەزراندنی دەوڵەتێکدا بۆیان لەسەر خاکی شەش ویلایەتەکەی رۆژهەڵاتی عوسمانی، لەکاتێکدا کە زۆرینەی دانیشتوانی کوردوون و پێشتر لەگەڵ ئەرمەندا وەک دوو دەراوسێی تێکەڵ بەیەکتر پێکەوە ژیاون. ئەم بارە، وای لە حکومەتی سوڵتان كرد بە چاوی بێگانەپەرست و دوژمن بڕوانێتە ئەرمەن و بەردەوام لە هەل و دەرفەت بگەڕێت بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێك كە وایان لێبكات شكستبێنن. ئەنجام، لەجیاتی ئەوەی بەردەوام بێت لە سیاسەتی چاكسازیی "تەنزیمات" و مافی میللەت و كەمینە ئاینی و ئەتنیكییەکانی ناو ئیمپراتۆرێتی عوسمانی دابین بكات؛ بەپێچەوانەوە رەفتاریان كرد و تا دەهات ستەم و سەركوتكردنی دامودەزگای داپڵۆسێنەری عوسمانی، لەسەر ئەو میللەتانە زیادی دەكرد. ئەنجام، چارەسەرەكە بە لەناوبردنی ئەرمەن شكایەوە، بەو پاساوەی بوون بە پێشقەرەوڵی لەشكری رووس و خۆپیشاندان دەكەن و ئاژاوە دەگێڕن، دەبێ خاكی دەوڵەتی عوسمانییان "لێ پاكبكرێتەوە". پاش ئەوەی لە سەروەختێكی مێژووی عوسمانیدا، كۆڵەكەی ئابووریی بنیاتنان و وەگەڕخستنی چەرخی پێشخستنی ئەم دەوڵەتە بوون و بە "میللەتی سادیقە" ناویان دەركردبوو، بەپێی تێرم و زاراوە عوسمانییەکە.
لەم سۆنگەیەوە حکومەتی سوڵتان عەبدولحەمید، سیاسەتێكی نەگریسی لەئاست میللەتانی ژێردەستی پەیڕەو دەكرد و بەگژ یەكتریدا دەکردن. وای لەقەڵەم دەدا كەوا ئەرمەن بە دەستی كوردەكان لەناودەبرێن، هەرواش لە دەوڵەتە زلهێزەكانی ئەودەمەی دەگەیاند و لە هەمان كاتیشدا "سوارەی حەمیدیی" لە عەشایەری كورد پێكدەهێنا بۆ لێدانی ئەرمەن و هانی جەردە و پیاوكوژی دەدا لە دژیان. لەسەرێكی تریشەوە ئەرمەنی دەكرد بەگژ كورددا و هانیدەدان پتر پەل رابكێشن بەو ئاڕاستەیەی دەوڵەتەكەیان خاكی كوردان هەموو بگرێتەوە. بە دیوێكی تریشدا لەژێر پەردەی "جیهادی پیرۆز" و لەناوبردنی كافران، بیری توندڕەویی ئاینی ئیسلامی جۆشدەدا، مەلای كوردی هەڵدەخەڵەتاند و دەمی چەور دەكردن بۆ هاندانی كوشتاری ئەرمەن و تاڵانكردنی ماڵ و  سامانیان و داگیركردنی موڵك و زەوی و زاریان لەلایەن سەرۆك خێڵ و ئاغاكانەوە.

٢ ــ رۆڵی حیزب و رێكخراوەكانی بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئەرمەن
وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا، بە حوكمی گەلێ‌ هۆكاری ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، بزووتنەوەی نەتەوایەتیی ئەرمەن پێش كورد پەیدابوو و گەشەی كرد. هەرچەندە هەردوو میللەت لەژێر دەستی دەوڵەتی عوسمانیدا بوون و گرفتاری دەستی یەك سیستمی سیاسیی – ئابووریی بوون و هەردوولاش لە ناوچەی جوگرافیی دراوسێ‌ و لە هەمان كاتدا تێكەڵ بەیەكیش دەژیان. خاكی هەردوولا لەنێوان عوسمانی و ئێراندا دابەشكرابوون. پاشتریش خاكی ئەرمینیای بندەستی ئێران، لە دوای جەنگی ئێران و رووسیا لە ساڵی 1828دا، بەر رووسیا كەوت، بەڵام هۆشیاریی نەتەوایەتیی لەنێو ئەرمەندا زیاتر گەشەی كرد. لەبەرئەوەی یەكەم؛ بەشەكەی ئەرمەن لە رووسیادا، وەك دكتۆر كەمال مەزهەر لە کتێبە مێژووییەکەیدا، کوردستان لە ساڵەکانی جەنگی جیهانیی یەکەمدا، بۆیدەچێت کەوا ئەم بەشەیان "زووتر تێكەڵی گەشەكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتیی سیستمی سەرمایەداری بوو. لە دیوی عوسمانیشەوە، ئەرمەنەكان زیاتر هەلیان بۆ رەخسا توێژی خوێندەوار و رۆشنبیریان تێدا دەربكەوێت بە حوكمی كاریگەریی دەوڵەتە ئەوروپاییەكان، كە لە ناوەڕاست و كۆتایی سەدەی هەژدەوە دەستیانكێشایە نێو كاروباری  سیاسی و ئابووريی دەوڵەتی عوسمانی بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆیان و لەمەدا ئەرمەن سوودمەند بوو وەك میللەتێكی كریستیانیی لایەنداری رووسیا و وڵاتانی ئەوروپا." دووەم؛ چالاكیی بەرفراوانی مژدەدەرە مەسیحییەكان لەنێو ئەرمەنەكانی شارنشین و دێهاتنشینی دەوڵەتی عوسمانیدا، بەتایبەتی لە بەشی رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵدا، كە بە ئەرمینیای رۆژئاوا ناویان دەبرد، بە توانایەكی ئابووری و رۆشنبیری و ئاینیی گەورەوە، كە لە دوادوایی سەدەی نۆزدەدا 675 قوتابخانەی تایبەت بە ئەرمەن هەبووە. لەهەمان كاتیشدا دامەزراوەی ئاینیی ئەرمەن و بەتایبەتی پەتریاركییەتی ئەرمەن، لە پایتەختی عوسمانیدا هێزێكی مادی و مەعنەویی گەورەی هەبووە، تەنانەت سوڵتان و دامودەزگای دەوڵەتیش حیسابی زۆریان بۆ كردووە و دەستەبژێری سیاسی – ئابووری – ئاینی – كۆمەڵایەتی – رۆشنبیریی ئەرمەنەكان، لە ئەستەمبووڵى پایتەختی عوسمانیدا پێگە و كاریگەرییەكی بەرچاویان هەبووە. بانكەكان و دامەزراوە داراییەكان زۆربەیان بەدەست ئەرمەنەوە بوون و بە حوكمی زۆریی خوێندەوار و خاوەن بڕوانامەیان، زۆرێك لە وەزیفەكانی دەوڵەتیان بەدەستەوە بووە، بە رادەیەك كە وتراوە و باوبووە لە كۆمەڵگەی ئەودەمی عوسمانیدا كەوا؛ قەڵەم بۆ   ئەرمەن و شمشێر بۆ ئەلبانییەكان.
ساڵی 1885، تاقمێك دەستەبژێری خوێندەواری ئەرمەن، حیزبێكی نەتەوەییان درووستكرد لە شاری وان، بە ناوی "ئەرمەنەكان"، بەڵام ئەم حیزبە زۆر كاریگەریی نەبوو لەناو ئەرمەنەكاندا. ساڵی 1887، كۆمەڵێك لاوی رۆشنبیری ئەرمەن، لە جنێڤ حیزبێكی سۆشیال – دیموكرات ناوەڕۆك نەتەوەییان دامەزراند بە ناوی "هونچاك"، كە دروشمی خەباتی چەكداریی ئەرمەنی هەڵكرد و ئیدیعای ماركسییەتی دەكرد و لە پایتەخت و شارەكانی تردا رابەرایەتی و رێكخەری خۆپیشاندانی ئەرمەنەكان بوو بۆ جێبەجێ‌ كردنی بەرنامەی چاكسازیی "تەنزیماتی" دەوڵەتی عوسمانی، كە لە ساڵی 1839دا جاڕی لێدرا و بەپێی ئەو بەرنامەیە؛ حوكمی ئۆتۆنۆمیی دەدرا بە ئەرمەن لە ئەرمینیای رۆژئاوادا. ئەم حیزبە، رۆژنامەیەكی دەردەكرد بەناوی "هونچاك"ەوە بە واتای؛ زەنگ لە زمانی ئەرمەنیدا و هەمان ناوی حیزبەکەیە، كاریگەریی لەنێو ئەرمەندا تا نزیكەی كۆتایی سەدەی خایاند. پاشان بەهۆی لەتبوونی ناوخۆییانەوە، زۆر لاوازبوو و كاریگەرییەكی ئەوتۆی نەما. بەهێزترین حیزبی نەتەوەیی ئەرمەن، ساڵی 1890 دیسان لە جنێڤ درووستبوو بەناوی "داشناك سوتیۆن"، كە بە كورتییەكەی بە "داشناك" ناوی دەركرد و رۆژنامەیەكی دەركرد بە ناوی "تروشاك" واتە؛ ئاڵا. ئەمیش بەرنامەی خەباتی چەكداریی ئەرمەنی جاڕدا، حیزبێكی نەتەوەپەرستی توندڕەو بوو، رابەرایەتیی بزووتنەوەی نەتەوایەتی و رزگاریخوازی ئەرمەنی لەئەستۆگرت، هەر لە خۆپیشاندانی شارەكان و رابەرایەتیی راپەڕینی چەكداری، كە بە "فیدایی" ناویان دەركردبوو. هەڵبەت راپەڕین و جموجووڵی ئەرمەنەكان لە ساڵی 1894 – 1896 لە ناوچەكانی زەیتوون و ساسۆن و شاری ئەستەمبووڵ و شوێنەكانی تریش لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەمدا، بە رابەرایەتیی سەرەكیی ئەم حیزبە بوو بە هەماهەنگی لەگەڵ حیزبی هونچاكدا، كە کۆمەڵکوژیی ئەرمەنەكانی لێكەوتەوە.
گومانی تێدا نییە كە بە دەستهێنانی مافی زەوتكراوی ئەرمەن و تەواوی گەلان و كەمینە نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبییەكانی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی، مافێكی تەواو رەوا بوو. لە سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەوە زۆرینەی گەلە مەسیحییەكانی بندەستی عوسمانی، لە ناوچەكانی بەڵكانی ئەوروپای رۆژهەڵاتدا شۆڕش و راپەڕینیان بەرپاكرد و یەك لەدوای یەك رزگاریان بوو. دەوڵەتی عوسمانی بە بەراورد لەگەڵ رووسیا و وڵاتانی ئەوروپای دراوسێی، زۆر دواكەوتوو بوو، هێشتا بە لۆژیكی فیوداڵیزمی دواكەوتووی سەدەكانی ناوەڕاست كاروباری دەوڵەتی بەڕێوەدەبرد و رەعییەتەكەی لە خراپترین باری گوزەراندا دەژیان و لەژێر باری گرانی باجی جۆراوجۆردا دەیناڵاند. مەسەلەكە سەبارەت بە میللەتانی غەیرە تورك زۆر خراپتر بوو، بەتەواوی گرفتار بووبوون بەدەست كاربەدەستانی گەندەڵ و دواكەوتووەوە. لەبەرئەوە كورد و ئەرمەن و یۆنانی و چەركەس و .. تاد، لە هەوڵدا بوون بۆ دەربازبوون لە ژێردەستەیی و ستەم، بەڵام دەوڵەتی عوسمانی لەجیاتی ئەوەی خۆی نوێ‌ بكاتەوە لە ئیدارەدان و سیستمی حکومەتدا، كەچی تا دەهات زەبروزەنگی زیادی دەكرد. بۆ نموونە؛ لە سەرەتای سەدەی نۆزدەوە كەوتە شەڕكردن لەگەڵ میرنشینە كوردەكاندا، كە چەندین سەدە بوو نیمچە سەربەخۆییەكیان هەبوو، بەڵام دەوڵەت لێنەگەڕا و لەجیاتی كاراكردنی بەرنامەی چاكسازیی "تەنزیماتی" ساڵی 1839، هەموو ئەم میرنشینانەی لەناوبرد و ئاستی زوڵم و ستەمی گەیاندبووە دۆخێك لەتوانا بەدەربێت.
هەڵبەت مامەڵەكردنی لەگەڵ ئەرمەن و گەلانی تری غەیرە تورك و غەیرە موسڵمان خراپتر بوو. لەو سەردەمەشدا كەوا كاریگەریی ناسیۆنالیستی و هەندێ‌ لایەنی ئیجابی سەرمایەداریی ئەوروپا سەبارەت بە دیموكراسی و مافی مرۆڤ، بەرەبەرە دەگەیشتە لای گەلانی غەیرە تورك و غەیرە موسڵمانی ناو ئەم دەوڵەتە دواكەوتووە، خۆیان ئامادە دەكرد كەوا بەشێك لە مافی زەوتكراویان بۆ بگەڕێتەوە. لەم پێناوەدا ناڕەزاییان دەردەبڕی و راپەڕینیان سازدەكرد، بەڵام لە ئاست دەسەڵاتی ملهوڕی عوسمانیدا بێجگە لە كوشتوبڕ و دەربەدەری و ماڵوێرانی، هیچ مافێكی تر بەدەستنەدەهات. لەم بارودۆخە ناهەموار و پڕ لە ستەمەی دەوڵەتی عوسمانیدا، بەتایبەتی لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەمدا، كە بە سوڵتانی سوور، یان سوڵتانی خوێنڕێژ ناوی دەركردبوو؛ حیزب و رێكخراوە سیاسییەكانی گەلی ئەرمەن ئاستی تێكۆشانی خۆیان هەڵكشاند بۆ راپەڕین و بزووتنەوەی چەكداری، بە ئامانجی ئەوەی لەم رێگەیەوە مافی خوراوی گەلی ئەرمەن بەدەستبێنن.
بە شێوەیەكی بەرچاو، حیزبی "داشناك" رۆڵی پەڕگیرانەی دەبینی، لەجیاتی كاربەدەستانی عوسمانی، زیاتر كورد، یان فیوداڵی كوردیان بە هۆكاری ستەمكردن لە ئەرمەن دەزانی بە حوكمی وەرگرتنی باج و سەرانەی زۆر لە جووتیارە ئەرمەنەكان، ئەگەرچی ئەمە سیاسەتی حوكم بوو لە دەوڵەتی عوسمانیدا و لە ئەنجامی لایەنگریی ئەرمەن بۆ رووسیا لە جەنگەكانی عوسمانی – رووسیادا و دەستێوەردانی وڵاتانی ئەوروپا بۆ كاروباری عوسمانی و پشتگیریی بەهێزیان بۆ ئەرمەنەكان لە رێگەی باڵیۆز و كونسوڵ و مژدەدەرە مەسیحییەكان و دامودەزگاكانی تریانەوە، كە بووبووە هۆی ئەوەی سوڵتان عەبدولحەمید و كاربەدەستانی باڵای عوسمانی رقیان لێهەڵگرن و بەدوای هەل و دەرفەتی لەباردا بگەڕێن بۆ لەناوبردنیان، لەجیاتی ئەوەی چارەسەری كێشەكە بكەن بە لابردن، یان كەمكردنەوەی زوڵم و ستەم لەسەریان.
لەلایەن ئەرمەنەكانیشەوە، باڵی توندڕەوی بزووتنەوە نەتەوەییەكەیان، كورتبینیی لە دید و بەرنامەیدا هەبوو، كە لەئاست حوكمێكی ملهوڕی وەك عوسمانیدا، بێئەوەی دەرفەتێکی بابەتی و گونجاو هەبێت لەو کات و سەردەمەدا و بێئەوەی هەوڵی جیددی بدات کە بزووتنەوە نەتەوەییە تازە خەمڵیوەکەی کورد بکاتە هاوپەمانی خۆی، خەڵكە ستەمدیدەكەی ئەرمەنی بە گورگانخواردوو دا و كردنی بە خۆراكی رق و تۆڵەی ئەم سوڵتانە خوێنمژە و دامودەزگا ستەمكارەكەی. لەسەرێکی تریشەوە بەڵێنی دەوڵەتە زلهێزەکان راستیی تێدا نەبوو و تەنها بۆ بەرژەوەندیی خۆیان ختووکەی هەستی نەتەوەیی ئەرمەنیان دەدا، کە لە ناوەرۆکدا هەستێک بوو بۆ مافێکی رەوا. ئەم مەسەلەیە درێژەی كێشا تا سەردەمی حوكمی توركە لاوەكان "ئیتیحاد و تەرەقی"، كە لەژێر پەردەی جەنگی جیهانیی یەكەمدا 1914 – 1918، بە بەرنامەیەكی چڕی راگواستن و كوشتن، قڕیان خستە زیاد لە ملیۆنێك خەڵكی ئەرمەن. پاشتریش لە سەردەمی دەسەڵاتی كەمالییەكاندا درێژەی پێدرا تا ساڵی 1923، کە بە فەرمی دەوڵەتی عوسمانی هەڵوەشایەوە و تورکیای کۆماری راگەیەندرا.
ئێمە نامانەوێ‌ ئەم تاوانە كەموێنەیەی كوشتن و سووتاندن و خنكاندن و برسی و تینوو    كردن و تاڵان كردن و راگواستنی خەڵكی سڤیلی ئەرمەن بخەینە ئەستۆی لایەنی قوربانی، كە زۆربەی زۆری ئەوانەی فەوتان بێ تاوان بوون، بەڵام نەخوێندنەوەی رەوشی ئەو سەردەمە لەلایەن باڵە ناسیۆنالیستە توندڕەوەكەی ئەرمەنەوە، بەتایبەتی داشناكییەكان، بیانووی دا بەدەست عوسمانی و پاشتریش توركە لاوەكانەوە كە ئەو قەسابخانە بێئامانەیان بۆ ساز بكەن.
هەڵەیەكی كوشندەی تری ئەم باڵە توندڕەوە؛ ئەوەبوو كەوا كوردی دراوسێ‌ و خاوەنی راستەقینەی بەشی زۆری خاكی وڵاتەكەی نەدەخوێندەوە، كە ئەوانیش وەك زۆرینەی دانیشتوانی هەر شەش ویلایەتەكەی: دیاربەكر، وان، بەدلیس، خەرپووت، ئەرزڕووم، سیواس، مافی ژیان و سەربەخۆییان هەیە. سووربوون لەسەر ئەوەی كە ئەو شوێنانە ئەرمینیای رۆژئاوایە و دەبێ‌ دەوڵەتێكی ئەرمەنیی سەربەخۆی تێدا درووست بكرێت و لەگەڵ ئەرمینیای رۆژهەڵاتی بندەستی رووسیادا یەكبگرێت؛ بەوپێیەی رۆژگارێك لە پێش زاییندا لەم شوێنەدا مەملەكەتێكی ئەرمەنی هەبوو کە قەڵەمڕەوی حوكمی لە رۆژئاواوە تا سەر رووباری فورات و حەڵەب رۆیشتووە و لە رۆژهەڵاتیشەوە تا سەر دەریای قەزوین (خەزەر) درێژبووەتەوە.
سیاسەتی حیزبە ئەرمەنییەكان ئەوەبوو كە بە هیچ شێوەیەك رازی نەدەبوون كورد ببێتە شەریكەبەشیان لەو دەوڵەتە ئەرمەنییەدا كە بەنیازبوون لە "ئەرمینیای رۆژئاوادا" درووستی بكەن، ئەگەرچی زۆرینەی دانیشتوانیشی كورد بوون و ئەو خاكەش لەلایەن كورد و دەوڵەتی عوسمانییەوە هەر بە كوردستان دەناسرا و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد و رابەرانی لەو دەمەدا كە هەوڵیان بۆ كوردستانێكی سەربەخۆ دەدا، قایل بوون بەوەی بەشی باكووری وڵاتەكەیان، بۆ نموونە؛ قارس و ئەرزڕووم، بدرێتە ئەرمەنستان و ببنە دوو دەوڵەتی دراوسێ‌ و دۆست لە ئایندەدا، بەڵام ئەوان هەمیشە كاریان بۆ ئەوە دەكرد دەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورەی لەسەر درووست بكەن و لەجیاتی ئەوەی پێكەوە لەگەڵ كورد بژین، پێیان باش بوو كوردی لێ دەرپەڕێنن، یان لەناویان ببەن.
ئەوان لە دوای پەیماننامەی بەرلینەوە (ساڵی 1878)، پاش ئەوەی دەوڵەتە گەورەكان بوون بە پشتیوانیان و لۆبییەكی گەورەیان لە رووسیا و ئەوروپا و ئەمریکادا درووستكردبوو بە چاوكردن لەوەی لە بەڵكاندا روویدەدا، پاشان لە ئەنجامی جەنگی بەردەوام و گەرمبوونی شەڕوشۆڕ تێیدا و دەستێوەردانی وڵاتانی ئەوروپا، زۆربەی ناوچەكانی بەڵكان رزگاری بوو. ئەمانیش دەیانویست سیاسەتی پەلاماردان و گەرمكردنی شەڕ لە شەش ویلایەتەكەی عوسمانیدا پەیڕەوی بكەن پاش جاڕدانی خەباتی چەكداری. بەمەش كورد كەوتە سڵكردنەوە لێیان و ترسی ئەوەیان لێنیشت سەرتاپا خاكیان، واتە؛ كوردستان، بخرێتە سەر دەوڵەتی ئەرمەنستان و جێگەی كوردی تێدا نەبێتەوە، بەتایبەتی لەم سەردەمەدا پڕوپاگەندەی ئەرمەن لەناوخۆ و ئەوروپادا وای لەقەڵەمدەدا، كە كورد دەیانكوژێت و ستەمیان لێ دەكات و تادەهات ناكۆكیی نێوانیان قووڵتر دەبووەوە.
هەڵبەت سیاسەتی دەوڵەتی عوسمانیش، بەتایبەتی لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدا، ئەم لایەنەی زیاتر پەرە پێدا و لەكاتێكدا كە سیاسەتی دەوڵەت ئەوەبوو كەوا ئەرمەن قڕبكات و بە هەموو شێوەیەك كاری بۆ دەكرد، بەڵام هەموو تاوانەكانی دەدایە پاڵ كورد و پتر ناكۆكیی دەخستە نێوانیان. ئەرمەنەكان كە وایان دانابوو لە پاش پەیماننامەی بەرلین، حکومەتی عوسمانی زوو بەرنامەی چاكسازیی جێبەجێ بكات و زەمینەسازی بكات بۆ ئەرمەنستانی سەربەخۆ، دەوڵەتە گەورەكانیش لەبەر بەرژەوەندیی خۆیان لە دەوڵەتی عوسمانیدا، كە وردە وردە بەرەو داڕووخان دەچوو، زیاتر پێیان لەسەر ئەم مەسەلەیە دادەگرت. لەسەرێكی تریشەوە پاڵپشتیی رەفتاری نێردە مسیۆنێرەكان و باڵیۆزخانە و كونسوڵییەتەكانی رۆژئاوا و دەستێوەردانیان لە هەموو كاروبارێكی ئەم دەوڵەتەدا و دەست لە پشتدانی بەردەوامیان بۆ ئەرمەنەكان، هێندەی تر شێلگیری كردبوون كە دامەزراندنی دەوڵەتەكەیان و رزگاربوونیان لە ستەمی عوسمانی و دامودەزگا رزیوەكانی زۆر نزیكبووەتەوە. پاش ئەوەی نائومێد بوون لە جێبەجێ‌ كردنی بەرنامەی چاكسازی لەلایەن سوڵتانەوە، ویستیان هەر شەش ویلایەتەكە بكەنە گۆمی خوێن و لێبڕاوانە شەڕی پارتیزانییان دەستپێكرد. بەهۆی كورتبینیی نەتەوەپەرستەكانیانەوە، زیاتر كوردیان كردە ئامانج، چ لە پەلاماردانی چەكدارانە و چ لە پڕوپاگەندەی بەدناوكردنیدا لای مسیۆنێرەکان و وڵاتانی ئەوروپا. بۆ ئەوەی وەك چۆن لە بەڵكاندا روویدا، رووسیا و وڵاتانی ئەوروپا ناچار بكەن لە رووی سەربازییەوە دەستوەربدەنە وڵاتەكە و لەئەنجامی گەرمبوونی شەڕ و داگیركاریدا ئەمان "ئەرمینیای رۆژئاوا" بپچڕن و دەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورەی تێدا دامەزرێنن. هەڵبەت لەم بەینەدا گەلی كورد بەگشتی و سەرۆك خێڵی شوانكارە و كۆچەری كورد و فیوداڵی كورد، كە باج و موڵكانەیان لە جووتیاری كورد و ئەرمەن وەردەگرت و سەرداری بێ‌ ركابەری وڵات بوون، زەرەمەندی یەكەم دەبوون. لە لایەكی تریشەوە بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد، كە خەباتی خۆی جۆشدابوو بۆ سەربەخۆیی كوردستان، گەورەترین شكستی دەهێنا. ئەم دۆخە، مەترسیی ناكۆكییەكی تەواوی درووستكردبوو لای هەردوولا، سیاسەتی دەوڵەتیش قووڵكردنەوە و تیژكردنی ئەم ناكۆكییە بوو.
لە كوودەتای ساڵی 1908ی توركە لاوەكانی "ئیتیحاد و تەرەقی"دا، بزووتنەوە نەتەوەییەكەی ئەرمەن بوو بە هاوپەیمانی تورك و بەتەواوی پشتی كردە كورد و هەر هەوڵێك بۆ      نزیكبوونەوە و هاوكاری لەگەڵ بزووتنەوەی نەتەوەیی كورددا، كە لە چەند لایەن و رابەرێكی كوردەوە هەوڵی بۆ دەدرا و لە ئەنجامی رەفتاری نەتەوەپەرستیی داخراوی ئەرمەنەكان، بەتایبەتی سەرانی حیزبی داشناكی باڵادەست لە بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئەرمەندا، بە ئاكام نەدەگەیشت. لەم رووەوە گەلێ‌ لە رابەرانی كوردی وەك شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری، مەلا سەلیمی بەدلیسی، حوسێن بەدرخان، عەبدولڕەحمان بەدرخان، هەوڵ و کۆششی خۆیان خستبووەگەڕ بەڵام بێئەنجام بوو. تەنانەت ئەمەی دواییان، لە رۆژنامەی "كوردستان"دا، لە ساڵانی 1900 – 1902، زۆر نووسین و بانگەوازی دۆستایەتیی نێوان كورد و ئەرمەنی بڵاوكردەوە، بەهەمان شێوە لە رۆژنامەی (تروشاك – ئاڵا)ی حیزبی داشناكیشدا، بانگەوازی بێپەروای دۆستایەتیی هەردوولای دەكرد، بەڵام بێ سوود بوو.
دواتر هاوپەیمانیی ئەرمەن و توركە لاوەكان ئەوەندەی نەخایاند و توركەكان، لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمید خراپتر كەوتنە گیانی ئەرمەن. هەر سێ‌ سەركردەكەیان، كە بە سێ‌ پاشاكە ناسرابوون؛ ئەنوەر و تەڵعەت و جەمال، بە ئاشكرا شاڵاوی لەناوبردنی ئەرمەنیان دەستپێكرد. هەڵبەت نكۆڵیی لەوە ناكرێت كەوا كورد وەك تاك و وەك خێڵ و وەك خاوەن موڵك (فیوداڵ – دەرەبەگ) و وەك جەندرمە و سەربازی دەوڵەتی عوسمانیش بەشداربوو پاش ئەو مەترسییەی لەسەری باسكرا و لەئەنجامی توندڕەویی ئاینیدا، كە لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدەوە بانگەشەی "جیهادی پیرۆز"ی بۆ راگەیەندرابوو.
هەڵبەت پاش ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی، بە بڕیاری ملهوڕانەی ئیتیحادییەكان چووە پاڵ ئەڵمانیا لە جەنگی جیهانی یەكەمدا، دژ بە رووسیا و بەریتانیا و فەرەنسا و وڵاتانی هاوپەیمانی. ئەرمەنەكان و بزووتنەوە چەكدارەكەیان، بە تەواوی قورسایی خۆیانەوە چوونە پاڵ هاوپەیمانان و هێزەكانیان كەوتنە پێش سوپای رووسیا لە قەوقازدا و بوون بەهۆی شكست و بەزینێكی قورسی سوپای سێی عوسمانی لە بەرەی جەنگ و شەڕی شاری قامیشدا و كەوتنە تۆڵەكردنەوەیەكی بێئامان لە كوردی ناوچەی وان و ئەو دەڤەرانەی سوپای رووس داگیری كردن، هەر كەسێكیان دەستكەوتایە لە ژن و پیاو و منداڵی كورد بەتایبەتی، دەیانكوشت. ئەمەش بوو بە هۆى دابڕان و ناكۆكی و دژایەتییەكی تەواو لەنێوان كورد و ئەرمەندا. دەوڵەتی عوسمانیش، بە رابەرایەتیی ئیتیحادییەكان و هەرسێ‌ سەركردەكەی، ئەمجارە بێ پەردە و بە ئاشكرا، کۆمەڵکوژیی ئەرمەنی جاڕدا و لە سەرەتای بەهاری ساڵی 1915وە، فەرمانی راگواستنی دەركردن بۆ پێدەشت و بیابانەكانی سووریا و زۆر بێ رەحمانە كاروانی ئەرمەنە راگوێزراوەكانی لەناودەبرد، تەنانەت هەرچی تاوانكار و بەندیی هەبوو ئازادی كردن و رێكخراوێكی لێ درووستكردن بە ناوی یەكەی تایبەت "تەشكیلاتی مەخسووسە" بۆ سەربڕین و تاڵانكردنیان. هەڵبەت ئەمە سیاسەتی راگەیەنراوی دەوڵەت بوو، بەڵام سیاسەتی بانگەشەی توندڕەویی ئاینی "جیهادی پیرۆز" و هۆكاری برسێتی و گرانی و تاڵانوبڕۆ و تەماحی زەویوزار و موڵك و ماڵی ئەرمەنەكان بوو، كە زۆرێكیان لە رووی ئابوورییەوە لە خەڵكە كورد و توركەكە دەوڵەمەندتر بوون، چاوچنۆكیی ئاغا و دەرەبەگەكان بۆ داگیركردنی موڵك و ماڵیان بە هاندانی دەوڵەت و قووڵبوونەوەی ناكۆكیی و دژایەتیی نێوان   كورد و ئەرمەن بە هۆی كورتبینی و سیاسەتی هەڵەی حیزب و رێكخراوە شۆڕشگێڕە نەتەوەییەكانی ئەرمەنەوە، بەتایبەتی داشناكەكان، بارێكی وای درووستكردبوو كە خەڵكە بێتاوان و بێدەرەتانەكەی ئەرمەن ببن بە قوربانی سیاسەتێكی چەوتی رابەرە نەتەوەییەكانیان و سیاسەتی لەمێژینەی دڕندانەی توركەكان، چ لایەنگرانی سوڵتان و چ لایەنگرانی توركە لاوەكان بۆ قڕكردن و لەناوبردنی خەڵكە بێتاوانەكەی ئەرمەن، كە لە یەك كاتدا بوون بە سووتەمەنیی هەڵەی    رابەرانیان و ستەم و ملهوڕیی توركە لاوەكان و گوێ‌ نەدانیان بە ناڕەزایی و پرۆتێستۆی وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریکا و تەواوی خێرخوازانی دونیا لە ناوخۆ و دەرەوەدا و كارەساتێك بەرپابوو كە تا ئەو دەمە لە جیهاندا وێنەی نەبوو و بوو بە یەكەم جینۆساید لە مێژووی نوێی مرۆڤایەتیدا.
لەم پەلامار و شاڵاوی قڕكردنەدا، سەرچاوە ئەرمەنییەكان باس لە فەتاوتان و لەناوچوونی نزیكەی ملیۆن و نیوێك ئەرمەن دەكەن. زۆربەی لێكۆڵەر و مێژوونووسانیش كۆكن لەسەر     600 – 800 هەزار كەس. توركیاش دەڵێ؛‌ ژمارەكە لە 300 هەزار كەس تێناپەڕێت و هەندێ‌ مێژوونووسیشیان زۆر لەوە كەمتری دەكەنەوە. ئەم قوربانییانە، هەرچی ماڵ و موڵك و بەرژەوەندییان هەبوو فەوتا و بەناو "لیژنەی راگوێزراوان" دەیخاتە لای خۆی و كاتێ‌ گەڕانەوە شوێن و رێی خۆیان، بۆیان دەگێڕێتەوە، بەڵام ئێستا و ئەوساش هەرچییان هەبوو فەوتا و تێداچوو، ئەوانەشیان كە بە هەر رەنگێك بووە لەو قەسابخانەیە رزگاریان بوو، دەوڵەتی توركیا نەیهێشت جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆ سەر ماڵ و حاڵیان و بوون بە پەڕاگەندەی وڵاتان.

٣ ــ رۆڵی دەوڵەتە گەورەكان و نێردە مسیۆنێرەكان لە مەسەلەی جینۆسایدی ئەرمەندا
وەك پێشتر باسمان كرد، دەوڵەتی عوسمانی، لە سەدەی نۆزدەوە لە هەموو روویەكەوە بەرەو لاوازی و داڕووخان دەڕۆیشت، بە كردەیی نەیدەتوانی خۆی نوێبكاتەوە و هاوشان لەگەڵ پێداویستییەكانی سەردەمدا بڕوات، تەنها سیستمێكی دواكەوتووی باج سەندن لە خەڵك و   جەندرمە و سوپایەكی قەبە و سەركوتكەر هێشتبوویەوە. سەرجەمی رەعییەت و میللەتانی بندەستی، بەدەست زوڵم و ناعەدالەتی و باری گرانی هەژاری و برسێتی و دواكەوتووییەوە دەیانناڵاند.
بەپێچەوانەشەوە رووسیا و دەوڵەتە ئەوروپییەكانی دراوسێی، دەمێك بوو چووبوونە قۆناغی سەرمایەدارییەوە، کە سەرباری لایەنی سەلبی، لایەنی ئیجابیی گەلێ‌ زۆربوو لە رووی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە؛ كۆمەڵگە پێشكەوتنی بەرچاوی بەخۆوەبینی، بەشێكی زۆر لە مافەكانی تاك فەراهەم و لە رووی سیاسیشەوە دیموكراسی و تاڕادەیەك دادپەروەریی كۆمەڵایەتی رەخسابوو. پێچكەی پیشەسازیی بەرەوپێش دەڕۆیشت و سەرمایە تا دەهات زیاتر لەم وڵاتانەدا كەڵەكە دەبوو، لەبەرئەوە سیاسەتێكی كۆڵۆنیاڵییان پەیڕەو دەكرد، كە هاوشانی پێویستییەكانی بەرەوپێشچوونی پێچکەی سەرمایەداری و نەشونماكردنی بوو، بۆیە پەلكوتان بەرەو داگیركردنی وڵاتانی دواكەوتوو، بەتایبەتی لە ئاسیا و ئەفریقادا، هاوزەمان بوو لەگەڵ سەرهەڵدان و پێشكەوتنی وڵاتە ئەوروپاییە سەرمایەدارەكاندا، بۆ دەستەبەركردنی كەرەستەی خاوی پیشەسازی و پاشانیش دابینكردنی بازاڕ بۆ ساغكردنەوەی كاڵاكان. بەم پێیە ئیمپراتۆرێتی عوسمانیی پان و بەرین، كەوتە بەر چاوتێبڕین و دەستێوەردانی دەوڵەتە سەرمایەدارییە گەورەكانی ئەوروپا و رووسیا و هەریەكەیان بۆ بەرژەوەندیی خۆی كنەی دەكرد و هەوڵی ئەوەی دەدا پاروویەكی چەوری بەربكەوێت و بەپێی سیاسەتی كۆڵۆنیاڵیی خۆیشی، لە پاشەڕۆژی داڕووخانی ئەو دەوڵەتە دواكەوتووەدا بەشێكی باشی بەربكەوێت. هەڵبەت ئەمان هەر لە سەرەتای سەدەی نۆزدەوە دڵنیابوون لەوەی چارەنووسی ئەم دەوڵەتە لەناوچوونە، لەبەر پێكهاتە و سروشتی سیاسیی دواكەوتووانەی. هەر لەو سۆنگەیەشەوە لەلایەن تساری رووسیاوە، نیكۆڵای یەكەم             1825 – 1855، ناونرابوو "پیاوە نەخۆشەكە". وڵاتە سەرمایەدارە كۆڵۆنیاڵییەكان، لە نێو خۆیاندا لە كێبەركێدا بوون كەوا كامیان بەشی شێر و بەرژەوەندیی باشتری دەستبكەوێت، لە سەروەت و سامان و پێگەی ستراتیژیی قەڵەمڕەوی ئەم ئیمپراتۆرێتە بەرفراوانە. كاتێكیش كە لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیست بۆیان دەركەوت نەوتێكی زۆر لەناو خاكی ئەم ئیمپراتۆرێتەدا هەیە و بایەخی بەرچاوی پەیداكرد بۆ پیشەسازی، هێندەی تر شێلگیر بوون و كەوتنە پیلانگێڕی و پەیڕەوكردنی دیپلۆماسیەتی نهێنی بۆ دابەشكردنی خاكی ئیمپراتۆرێتەكە و شانبەشانی جەنگە نەبڕاوەكانیان لەگەڵ عوسمانیدا، بەتایبەتی رووسیا، كێبەركێیان لەسەر گەیشتن بە ئاوە گەرمەكانی تەنگی بۆسفۆر و دەریای ناوەڕاست و كەنداوی فارس و سەرچاوەكانی    نەوت و كانزای جۆراوجۆر، لەژێریشەوە لە جەنگێكی نهێنیی گەرمدا بوون كەوا كامیان زۆرتری بەردەكەوێت و كاریگەریی زیاتر دەبێت لەسەر حکومەتی سوڵتانەكان و كێیان دەتوانێ‌ رێككەوتننامەی دووقۆڵیی لەگەڵ ئەم حکومەتەدا ببەستێت، یان چۆن ژێربەژێر لە ناوخۆیاندا رێكبكەون وەك لە رێككەوتننامەكەی سایكس - بیكۆ، لە جەنگی جیهانیی یەكەمدا ئاشكرابوو.
نموونەی بەرچاوی ئەم كێبەركێیە، ئەڵمانیا بوو، كە پردێكی پەیوەندیی گەورەی لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیدا درووستكردبوو و كاریگەرییەكی زۆری بەسەرەوە هەبوو، تەنانەت لە رێككەوتننامەی بەرلین لە ساڵی 1878دا، بسمارك سەرپەرشتیی كرد و رۆڵی رووسیای سنووردار كرد، كە پاش سەركەوتنی لە جەنگی رووس و عوسمانیدا و لە پەیماننامەی سان ستێفانۆی هەمان ساڵدا، كۆمەڵێك هەلومەرجی قورسی بەسەر دەوڵەتی عوسمانیدا سەپاند و تەنانەت لە ئەستەمبووڵیش نزیكبووبووەوە.
ئەڵمانیا كاریگەریی زۆری لەناو حکومەتی عوسمانیدا پەیداكردبوو و ئیمتیازاتی باشی بۆ بەرژەوەندییەكانی بەدەستهێنابوو، چەشنی ئیمتیازی هێڵی شەمەندەفەری بەغدا – بەرلین و بەستنەوەی دەوڵەتی عوسمانی بە ئەڵمانیا و وڵاتانی ئەوروپاوە. هەروەها كاریگەریی تەواوی هەبوو لەناو سوپای عوسمانیدا و حکومەتیش لە زۆربەی سیاسەتەكانیدا پابەندی بوو، تەنانەت گەلێ‌ سەرچاوە باس لەوە دەكەن كە سوڵتان عەبدولحەمید و پاش ئەویش توركە لاوەكان، بەپێی پلان و تەگبیری ئەڵمانی، کۆمەڵکوژیی ئەرمەنیان كردووە. بەو پێیەی ئەرمەنەكان و بزووتنەوە نەتەوەییەكەیان، بووبوونە دەستكەلای تەواوی رووسیا لە جەنگەكانیدا دژ بە عوسمانی، لە ئەنجامی زوڵم و ستەمی دەوڵەت، وەك هەوڵ و تێكۆشانیش بۆ  سەربەخۆییان و رزگاربوونیان لە دەست چەوساندنەوەی عوسمانی. رووسیا لەم كێبەركێیەدا لە هەوڵدابوو بۆ داگیركردنی   قەوقاز و ئەرمینیا و كوردستان و گەیشتن بە ناوچە گرنگەكانی ئەم ئیمپراتۆرێتە، بەرژەوەندی باڵای لەوەدابوو بگاتە ئاوە گەرمەكان و كۆنتڕۆڵی هێڵی ئازوگوێزی دەریایی بكات لە ئاوەكانی بۆسفۆر و دەردەنێڵ و دەریای ناوەڕاست و كەنداوی سوێس و دەریای سوور و كەنداوی فارس و ناوچە بایەخدارەكانی تر، بێجگە لە ململانێ و چاوبڕینە كەرەستەی خاو و پاشتریش نەوتی تازە دۆزراوەی خاكی ئەم ئیمپراتۆرێتە. لەم رووەوە لە ململانێدا بوو لەگەڵ بەریتانیا و فەرەنسا، كە دوو گەورەترین دەوڵەتی كۆڵۆنیاڵی بوون و كاریگەرییان بەسەر تەواوی جیهان و بەتایبەتیش گەلان و وڵاتانی بندەستی دەوڵەتی عوسمانییەوە بوو، لە هەر ململانێ‌ و كێبەركێیەكدا رەچاوی رۆڵی گەورەی ئەمان دەكرا.
لەم سەردەمەدا ئەمریکا كاریگەریی زۆری نەبوو، بەڵام وردە وردە لە كۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستدا كاریگەریی زیاتر دەبوو. لە رێگەی نێردە مسیۆنێرەكانەوە جێپێی خۆی لە نێو گەلان و كەمینە مەسیحییەكاندا، بەتایبەتی ئەرمەن، قایمتر دەكرد. نێردەكان لە هەموو شوێنێكی گەڕەك و ناوچە ئەرمەننشینەكان، دامودەزگای خێرخوازی و قوتابخانە و      نەخۆشخانە و دەزگای جۆراوجۆریان دادەمەزراند و هاوكاریی هەمەچەشنەی ئەرمەنەكانیان دەكرد. لەگەڵ باڵیۆزخانە و كونسوڵییەتەكانی ئەمریکا و وڵاتانی ئەوروپا هەماهەنگییان دەكرد و پشتیوانیی جموجووڵ و راپەڕینی ئەرمەنەكانیان دەكرد بۆ جێبەجێكردنی چاكسازییەكان، كە سوڵتان عەبدولحەمید لە بەندی 61ی پەیماننامەی بەرلینی ساڵی 1878دا بەڵێنی دابوو بە ئەنجامیان بگەیەنێت. هەڵبەت مسیۆنێرەكان لە ئەستەمبووڵی پایتەختدا كاریگەری و هەماهەنگییەكی گەورەیان هەبوو لەگەڵ پەتریاركییەت و دەستەبژێری دەسەڵاتدار و خاوەن قسەی ئەرمەندا و لەو شار و گوندانەش کە بوونێکی بەرچاوی ئەرمەن و کریستیەکانی تری تێدابوو، بەجۆرێك وایلێهاتبوو كە لەگەڵ كونسوڵ و نوێنەرانی دەوڵەتە گەورەكاندا شێوە دەوڵەتێكیان لەناو دەوڵەتی عوسمانیدا درووستكردبوو بە لووت ژەندنە ناو كاروباری دەوڵەتەوە، كە لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەوە و لەسەردەمی سوڵتان عەبدولحەمید، هێند فشەڵ و لاواز بووبوو لە ئاست دەوڵەتە زلهێزەكان و مسیۆنێرەكاندا، كە بۆ هەموو هەنگاوێك پرسی پێدەكردن و هەزار و یەك حیسابی بۆ دەكردن. هەرچەندە عوسمانییەكان فێڵ و تەڵەكەی خۆیان هەبوو؛ لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدا هەمیشە پاساویان بۆ کۆمەڵکوژیی ئەرمەن، نكۆڵیكردن و تاوانباركردنی كورد بووە. دواتریش لە سەردەمی ئیتیحادییەكاندا، بەهانە و پاساو؛ جەنگی جیهانی یەكەم و راگواستن بوو لە بەرەكانی جەنگی رووسیادا.
ئەرمەنەكان، كاریگەریی وڵاتە زلهێزەكان و مسیۆنێرەكانیان بە هەل زانی، تەواوی قورسایی خۆیان خستە سەر ئەم لایەنە و بڕوایان وابوو دەوڵەتە گەورەكان پارێزگارییان لێدەكەن و بەرپەرچی دەوڵەتی عوسمانی دەدەنەوە گەر زیاتر پێ رابكێشێت لە سیاسەتی كوشتن و لەناوبردنیاندا. كاریان گەیاندە ئەوەی لە رێگەی راپەڕین و شۆڕشی چەكدارانەوە، ئەو دەوڵەتانە ناچار دەكەن هێز بنێرنە رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ وەك چۆن رووسیا و دەوڵەتە ئەوروپاییەكان لە بولگاریادا كردیان. لەم رێگەیەوە دەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورە رادەگەیەنن و عوسمانی و دواتر توركە لاوەكان ناتوانن هیچیان لەگەڵ بكەن و كارەكەیان دەبێتە دیفاكتۆ. لەم رووەشەوە بزووتنەوە رزگاریخوازەكەیان هیچ حیسابێكیان بۆ كوردی دراوسێ‌ و تێكەڵیان نەدەكرد و بەردەوام لە چالاكی و پڕوپاگەندەی دیپلۆماسییاندا لە ئەمریکا و وڵاتانی رۆژئاوا، بە كۆمەڵە خێڵێكی بێ سەواد و دواكەوتوو لەقەڵەمیان دەدان و دژایەتییەكی ملهوڕانەیان دەكردن، بە هیچ شێوەیەك دانیان بە بوونی كوردستانێكدا نەدەنا و سەرجەمی شەش ویلایەتەكەی رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵیان بە ئەرمەنستانی گەورە دەزانی. لە هەندێ‌ رەفتاریشیاندا وایان پیشاندەدا كە ئەم وڵاتەیان بە بێ‌ كورد دەویست، هەرچەندە كورد رێژەی زۆر زیاتر بوو لەمان. بێگومان    حکومەت و كاربەدەستانی عوسمانی و ئیتیحادییەكان، زۆر كاریان لەسەر ئەم لایەنە دەكرد و بەردەوام هەوڵیان دەدا ناكۆكیی و دژایەتی نێوانیان قووڵ بكەنەوە. دەبێ‌ ئەو راستییەش بگوترێ؛‌ كەوا دەرەبەگی كورد كە چەندین سەدەبوو جووتیاری كورد و ئەرمەنی وەك یەك دەچەوساندەوە، پێی قورس بوو لە دەوڵەتێكی ئەرمەنیدا بژی كە تا دوێنێ‌ جووتیارەكانی ژێردەستەی خۆی بوون، دڵنیابوو لەوەی نەك زەوی و زارەكەشی لەدەستدەچێت، بەڵکو ژیانیشی دەكەوێتە مەترسییەوە. هەر ئەم هۆكارە بوو كە زەمینەی بۆ قبووڵكردن و درووستبوونی "سوارەی حەمیدی" سازكرد. كاریگەریی بزووتنەوە نەتەوەییەكەی ئەرمەنیش بوو، كە كوردی رەشۆكی ترساند و بە شێوەیەك لە شێوەكان كردنی بە دوژمنی خۆی و هەندێكیشیان دواتر بوون بە داردەستی عوسمانییەكان لە جێبەجێكردنی سیاسەتی قڕكردنی ئەرمەندا. بێگومان كورتبینیی عوسمانییەكانیش رۆڵێكی گەورەی هەبوو، چونكە ئەوان بێجگە لە سیاسەتی كوشتن و لەناوبردن، چارەسەرێكی تریان لانەبوو. حیزب و رێكخراوەكانی ئەرمەنیش، بەتایبەتی داشناكییەكان، هێندەیتر قوڕەكەیان خەستكردەوە و بە دەست لەپشتدانی دەوڵەتە كۆڵۆنیاڵییە بەرژەوەندخوازەكان، رەشوڕووتی گەلی ئەرمەنیان تووشی ئەو بەڵایە كرد كە كردیان، وەك لازاریڤ دەڵێ "لەو رۆژگارەدا داشناكییەكان خزمەتێكی خراپیان بە گەلی ئەرمەن كرد و بۆ راپەڕینێك هانیان دەدان كە كاتی نەهاتبوو، هەروەها لە ناو رۆڵەكانی گەلی خۆیاندا گیانی رق و كینەیان دەورووژاند دژ بە هەموو كورد و توركێك." هەروەها چەند مێژوونووسێكی ئەرمەنیش چوارچێوەی ئەم مەسەلەیان بە شێوەیەكی بابەتی شیكردووەتەوە و لەم رووەوە دكتۆر ئاروتونیان دەڵێ‌ "لەجیاتی راكێشانی هێزە دیموكراتەكانی گەلی كورد وەك هاوپەیمان و جۆشدانی خەباتی رزگاریخوازانەی هاوبەش لەگەڵیان دژ بە فیوداڵە كورد و توركەكان، حیزبە نەتەوەییە دیموكراتەكانی ئەرمەن، بە بانگەشەیان بۆ دژایەتی رەگەزپەرستانە و ئاینی، هەموو شتێكیان كرد لەپێناوی درووستكردنی دیوارێكدا لە نێوان هەردوو گەلی ئەرمەن و كورددا، لەبەرئەوە سیاسەتێكی نامیللی و خۆكوژیی لەم چەشنە دەبوو هەر خزمەتی چینی دەرەبەگی كورد و تورك بكات، كە بەڕاستیش كردی".
دەوڵەتە كۆڵۆنیاڵەكان، لەبەر ململانێی بەرژەوەندی خۆیان، هانی ئەرمەنیان دەدا و پشتیوانیی خۆیان بۆ رادەگەیاند. ئەمەش نەك هەر بەرپرسانی دەوڵەتی عوسمانی، بەڵکو كوردیشی ترساندبوو، چونكە وایان لە كوردەكان گەیاندبوو كەوا دەوڵەتێك بۆ ئەرمەن درووست دەكرێت بە یارمەتیی رووسیا و بەریتانیا و فەرەنسا، كوردە موسڵمانەكانیش دەكەونە ژێر دەستی ئەم دەوڵەتە مەسیحییە. بەرپرسە عوسمانییەكانیش دەستێكی باڵایان هەبوو لە بڵاوكردنەوەی ترس لە ناو كوردەكاندا و تێكدانی پەیوەندییان لەگەڵ ئەرمەنەكان. دەوڵەتە گەورەكان، ململانێی خۆیان بۆ بەرژەوەندییەكانیان لە دەوڵەتی عوسمانیدا زۆر جار بەوە پەردەپۆش دەكرد كە میللەت و كەمینە مەسیحییەكانی بندەستی دەپارێزن، بەتایبەتیش ئەرمەنیان كردبووە مەقاشی دەستیان، بەڵام لە ژێریشەوە چاوبەستیان لێدەكردن و بۆ بچووكترین بەرژەوەندیی ئابووری و سیاسیی خۆیان، دەیانفرۆشتن و پشتیان تێدەكردن. بۆ نموونە؛ بەریتانیا كە لەسەر شانۆی جیهان وەك دەوڵەتێكی كۆڵۆنیاڵی مەزن دەركەوت، یەكەمجار بەرهەڵستیی دەوڵەتە كۆڵۆنیاڵەكانی تری دەكرد كە دەیانویست دەوڵەتی عوسمانی لەناوبەرن و خاكەكەی دابەش بكەن، بەتایبەتی دژ بە رووسیا و فەرەنسا دەوەستایەوە، كە زانی كاریگەریی رووسیا لەسەر كورد و ئەرمەن زیاتر بووە و سیاسەتی وابوو كە ئەم دەوڵەتە بە لاوازی بمێنێتەوە و بەم پێیە زیاتر دەستێوەردان لە كاروباریدا دەكات و هەلومەرجی خۆی بەسەریدا دەسەپێنێت. بەم رەنگەش زنجیرەیەك رێككەوتننامەی نهێنی لەگەڵدا بەست بۆ جێبەجێكردنی بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسییەكانی و بوو بە توندترین داكۆكیكار لە سوڵتانی عوسمانی، بەتایبەتی لە پاش پەیماننامەی بەرلین. كاتێ‌ كە رێككەوتننامەیەكی نهێنی لەگەڵ سوڵتاندا ئیمزاكرد، كە دژ بە چاوتێبڕینی رووسیا و داخوازییەكانی ئەرمەن بوەستێتەوە لەبەرانبەر وازهێنانی سوڵتان لە دوورگەی قوبرس. بۆ بەهێزبوونی كاریگەریی بەریتانیا لە دەریای ناوەڕاستدا، بەڵام لە هەمان كاتدا بەڵێن و دروشمی دونیای دەدا لەبارەی مافی میللەتان، بەتایبەتی میللەتی ئەرمەن لە دەوڵەتی عوسمانیدا و خۆی بە پارێزەری ئەم گەلە دادەنا. لەولاشەوە چاوپۆشیی دەكرد لەو هەموو كوشتارەی دەرهەق بە ئەرمەنەكان و میللەتانی تر كە لە ژێر سایەی دەسەڵاتێكی ملهوڕدا ئەنجامدەدرا، چەندین جار پاڵپشتیی دەوڵەتی عوسمانی دەكرد لە شەڕوشۆڕیدا دژ بە گەلانی بندەستی. نموونەش بۆ ئەم سیاسەتەی؛ راستەوخۆ داوای لە سوڵتانی عوسمانی كرد؛ كەوا شۆڕشی میر بەدرخان (1847ز) لەناوبەرێت، بە ژمارەیەكیش لە پسپۆڕانی ئینگلیز بەشداری كرد لە دانانی پلانی جەنگ و هاوكاریكردنی سوپای عوسمانیدا.
فەرەنساش گەلێ‌ هەڵوێستی هاوشێوەی هەبوو و وای دەردەبڕی کە پشتیوانیی ئەرمەن دەكات، بەڵام لە شەڕێكدا لە شاری مەرەش بۆ گێڕانەوەی ئەرمەنە دەركراوەكانی ئەو شارە، پشتی كردە فیداییەكانی ئەرمەن بۆ ئەوەی بە تەنها بەرەنگاری سوپای كەمالییەكان ببنەوە، خۆیشی پاشەكشەی كرد و بە بەرچاویەوە تەواوی ئەرمەنەكانی شارەكەیان كوشت.
سەبارەت بە رووسیاش، هەر لەسەرەتای درووستبوونی دەوڵەتی عوسمانییەوە كەوتە دژایەتیكردنی، چونكە خۆی بە میراتگری ئیمپراتۆرێتی بێزەنتی دەزانی و بەردەوام داواكاری ئەوەبوو کە قوستەنتینییە بخرێتە سەر رووسیا و هەمیشە تەماحی لەوەدابوو بگاتە ئاوە   گەرمەكان و تەنگی بۆسفۆر، هەروەها خۆی بە پارێزەری مەسیحییە ئەرسۆدۆكس و هەموو مەسیحییەكانی دەوڵەتی عوسمانی دەزانی. لە پاش پەیماننامەی گوڵستان لەگەڵ ئێراندا و پچڕینی بەشێك لە ئەرمینیا بۆ سەر خاكی رووسیا، كاریگەریی راستەوخۆی پەیداكرد لەسەر مەسەلەی ئەرمەن و تاڕادەیەك كوردیش. بەپێی رێككەوتننامەی نهێنیی سایكس ــ پیكۆی 1916ش، لەگەڵ بەریتانیا و فەرەنسا رێككەوتبوو كە ئەرمینیای رۆژئاوا و بەشێكی گەورەی كوردستانیشی بەربكەوێت.
بەم پێیە لەگەڵ ئەوپەڕی دژایەتی و ناكۆكیی رووسیا و دەوڵەتی عوسمانی، بەڵام هەڵوێستێكی دووفاقیی هەبوو لەگەڵ ئەرمەن و هەروەها لەگەڵ كوردیشدا. زۆریش سڵی لەوە دەكردەوە كە هەردوو بەشی ئەرمینیای بندەستی رووسیا و عوسمانیی یەكبگرنەوە و دەوڵەتی ئەرمەنستان دامەزرێت. لە مەسەلەی كوشتاری ئەرمەنیشدا زۆر بەجیددی مەسەلەكەی وەرنەگرتبوو، چ لە كاتی سوڵتان عەبدولحەمید و چ لە سەردەمی جەنگی جیهانیی یەكەمدا.
بێگومان وەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد، هەڵوێستی ئەڵمانیش لەسەر مەسەلەی ئەرمەن؛ تاڕادەیەكی زۆر نزیك، یان هاوشێوەی هەڵوێستی تورك بوو، لەبەر بە دەستهێنانی كاریگەری و ئیمتیاز لە دەوڵەتی عوسمانیدا، چەشنی هێڵی ئاسنینی بەغدا و حیجاز و كاركردنی ژمارەیەكی زۆری پسپۆڕ و ئەفسەری ئەڵمانی بۆ نوێكردنەوە و بەهێزكردنی سوپای عوسمانی و بەهێزكردنی پێگەی لە بەرانبەر دەوڵەتە ركابەرەكانیدا، بەتایبەتی فەرەنسا و رووسیا و دواتریش بەریتانیا. تەنانەت بیرۆكەی راگواستنی ئەرمەن لە توركیادا، لەبنەڕەتدا بیرۆكەیەكی ئەڵمانی بووە و بە پلانی ئەوانیش كراوە. دەبینین دواتر بە ئاشكرا چاوی لەو هەموو كوشتوبڕەی ئەرمەن پۆشیوە، تەنانەت هانی دەوڵەتی عوسمانیشی داوە بۆ ئەو كارە. هاوار و پرۆتێستۆی بیرمەندی ئەڵمان          (هاری ستوبورمەر) باشترین شایەتییە بۆ هەڵوێستی پڕشوورەیی حکومەتی ئەڵمانی لە قڕكردنی بەكۆمەڵی ئەرمەندا، كاتێ‌ كە دەڵێ‌: "ئەمە شوورەییە بۆ مێژووی جیهان كەوا گەلێك بەتەواوی لەناوببرێت، كە زیاد لە ملیۆن و نیوێكن، بەشێوەیەكی دڕندانە و بە وردیی پلان بۆداڕێژراو، لە سەردەمێكدا كەوا ئەڵمانیا گەورەترین كاریگەریی هەیە لە توركیادا." ئەمە باشترین بەڵگەیە بۆ رۆڵی پیلانگێڕیی ئەڵمانیا لەم كوشتارەدا.
هەڵبەت رۆڵی دەوڵەتە كۆڵۆنیاڵەكانی دیكەش لە رۆڵی ئەڵمانیا كەمتر نەبوو لەم بوارەدا، لە رێگەی "نێردە مژدەدەرەكان و سیاسەتی پڕ لە پڕوپاگەندەی ئاینییەوە، كەوا ئەوروپاییەكان برەویان پێدەدا" و ئەم نێردانە، كە چووبوونە ناو هەموو جومگەی ژیانی کۆمەڵگەی عوسمانی، بەتایبەتی ئەرمەن و مەسیحییەكانی ترەوە، رۆڵێكی بەرچاویان هەبوو لە ورووژاندنی ناكۆكیی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئاینیدا، بەتایبەتی ناكۆكیی ئاینیی ئەرمەن و دراوسێ‌ كوردەكانیان کە هەر نەبوو، یان زۆر لاواز بوو، بەڵام دواتر و پاش جێپێ‌ قایمكردنی نێردەكان، ئەم ناكۆكییانە سەریهەڵدا و قووڵ بووەوە. بێگومان زۆرێك لەم نێردانە، نوێنەرایەتیی بەرژەوەندیی وڵاتەكانی خۆیانیان دەكرد، ناردبوونیان بۆ لێكۆڵینەوە لە گەلانی ناوچەكە و پاشان ئاسانكردنی داگیركردنیان، زۆربەی زۆریان سیخوڕی وڵاتەكانی خۆیان بوون و راپۆرتی بەردەوامیان دەنارد لەسەر بارودۆخی ئەو وڵاتانە و گەلانیان.
هەڵبەت وەك پێشتر باسمان كرد، دەوڵەتی عوسمانی، لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەوە لاواز بووبوو و بەرەو داڕووخان دەچوو. دەرگای خستبووە سەرپشت بۆ هەموو دەستێوەردانێكی دەرەكی، چالاكیی نێردە مسیۆنێرەكانیش بە ناوی ئاین و چاودێریكردنی كاروباری ئاینی مەسیحییەكان، لە هەموو ناوەندە فەرمییەکانى عوسمانیدا رێگەپێدراو بوو. یەكەمجار نێردە فەڕەنسییەكان هاتن و دوای ئەوانیش لە رووی قەبارەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریکا و ئەوجا وڵاتانی تر. بێگومان ئەمریکا لە رێگەی نێردەكانییەوە تەواو دەستی كێشابووە ناو وڵاتەوە، بۆ نموونە؛ تەنها ئەم 675 قوتابخانەی هەبوو كە نێردەكان سەرپەرشتییان دەكرد و رۆڵێكی گەورەیان هەبوو لە كێشە درووستكردندا لە نێوان میللەتانی ناوچەكەدا، بەتایبەتی لە نێوان كورد و ئەرمەن و ئاشوورییەكاندا. رۆڵێكی زۆر خراپیشیان دەبینی لە هاندان و پشتیوانیكردنی بزووتنەوەی ئەرمەنەكاندا دژ بە كورد و تێكدانی نێوانیان و گەورەكردنی كێشەی بچووك و گەیاندنی سكاڵای ئەرمەنەكان بۆ باڵیۆزخانە و كونسوڵی وڵاتان و بە لووتبەرزی رەفتاركردنیان لەگەڵ خەڵكی وڵاتەكەدا و بڵاوكردنەوەی پڕوپاگەندەی ئەوەی بەمزووانە ئەرمەن دەوڵەتی خۆی رادەگەیەنێت و پشتیوانیی دەوڵەتە گەورەكان مسۆگەر دەكات، خەڵكی كورد و توركی خستبووە مەترسییەكی گەورەوە. بەتایبەتی لە كاتی جێبەجێكردنی چەند خاڵێكی چاكسازیی دۆخی ئەرمەن و گرتن و دوورخستنەوەی ژمارەیەك لە فیوداڵ و سەرۆك خێڵ و دەستڕۆیشتوانی كورددا بۆ حەڵەب و شوێنانی تر. پاشانیش لە دوای ساڵی 1908 و كودەتای توركە ئیتیحادییەكان و هاوپەیمانی نێوان ئەرمەن و توركە لاوەكان دژ بە كورد بە پلەی یەكەم و رۆڵی مسیۆنێرەكان لە بەدناوكردنی كورددا و هەماهەنگی لەگەڵ باڵە توندڕەوەكەی بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئەرمەندا بۆ شێواندنی دۆخی ناوچەكە و پاڵپشتیكردنی ئەو هەڵوێستەی ئەرمەنەكان، كە تا زیاتر جەنگی پارتیزانی و راپەڕین توند بكرێتەوە و تا زیاتر دژایەتی كورد بكرێت و پشێویی بخرێتە دۆخەكە و ناوچەكەوە، لە بەرژەوەندیی مەسەلەی رزگاریی ئەرمەن دەشكێتەوە و دەوڵەتە زلهێزەكان بەهێزی سەربازییانەوە دەست دەكێشنە وڵاتەكە و چەشنی بوڵگاریا، ئەرمەن رزگاری دەبێت و دەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورە رادەگەیەنێت و كوردیش لەو خاكەی خۆی كە هەزاران ساڵە لەسەری ژیاوە دەریدەپەڕێنێت. لەم كورتبینییەی كردار و رەفتارەدا، نێردە مسیۆنێرەكان، لە سۆنگەی ئەوەی كە نوێنەری وڵاتە بەهێز و دەسەڵاتدارەكانیانن، لەگەڵ بزووتنەوەی ئەرمەنەكان یەكیانگرتەوە و هیچ حیسابێكیان بۆ ئەوە نەكرد كە دامودەزگای عوسمانی و پاشتریش ئیتیحادییەكان، لەوان كورتبینترن و بێجگە لە كوشتن و راگواستن، چارەسەرێكی لۆژیكییان پێ نییە و ئەنجام؛ بە پیلانگێڕیی هەردوولا و نەخوێندنەوەی هەلومەرجی ئەودەمە و ئەقڵییەتی ملهوڕانەی كاربەدەستانی دەوڵەتی عوسمانی و سڵنەكردنەوەیان لە ئەنجامدان و بەرپاكردنی هەر تاوانێك، ئەرمەنیان بەو دەردە گەیاند كە گەیاندیان. راستییەكیش هەیە دەبێ‌ بگوترێت؛ كەوا لە سەردەمی جەنگی جیهانیی یەكەم و دوای ئەوە هەرچەندە ئەمریکا لەو جەنگەدا بەشداریی سەرەكیی نەبوو، بەڵکو وەك دەوڵەتێكی زلهێز وردە وردە دەستی دەكێشایە وڵاتانی ناوچەكە بۆ "بەدیهێنان و چەسپاندنی" هەندێ‌ بەهای دیموكراسی لەم وڵاتانەدا. سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكان، جاڕنامەیەکی چواردە بەندیی بڵاوکردەوە، كە سەرجەمیان رێزگرتن بوو لە بەهاكانی مافی مرۆڤ و دیموكراسیی لە وڵاتان و میللەتانی ژێردەستی دەوڵەتی عوسمانی و چەسپاندنی مافەكانی چارەی خۆنووسین و سەربەخۆیی ئەو گەل و كەمینە ئاینی و ئەتنیكییانەی لە پاش جەنگ، لە ژێردەستیی دەوڵەتی عوسمانیی شكستخواردوو لە جەنگدا رزگاریان بووە.
ویڵسن، پشتگیری تەواوی خۆی و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریکای بۆ ئەرمەنەكان دەربڕی، تەنانەت خۆی نەخشەی ئەرمینیایەكی رزگاربووی كێشا، كە دواتر بیخاتە ژێر ماندێتی ئەمریکا و تا ئەو دەمەی كە وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ دەیخاتە سەرپێی خۆی، دەستی لێ‌ بەرنادات. بێگومان ئەرمەن بەم پشتیوانییەی ویڵسن و ئەمریکا تەواو دڵخۆشبوون، لەوە دڵنیاكرانەوە كە پاش ئەو كۆكوژی و كارەساتە قورسەی بەسەریاندا هات، ئەوانی كە لەدەست قڕكردن دەربازیان بووە دەگەنە ئاواتی خۆیان لە دەوڵەتێكی سەربەخۆی نەتەوەییدا و بەتەواوی توانای ئەمریکا و وڵاتانی زلهێز پشتگیریی دەكرێن و یارمەتی دەدرێن بۆ تیماری دەردی كوشندەی جینۆسایدكردنیان.
جاڕدانی پرنسیپەكانی ویڵسن، نەك ئەرمەن، بەڵکو تەواوی میللەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دڵخۆش كردبوو، لەوانە كوردیش، كە پاش تەكاندنی تۆزی كەڵەكەبووی چەندین سەدەی زوڵم و زۆری عوسمانی، ئیدی میللەتانی ژێردەستە لە سایەی هەڵكردنی بای دیموكراسی لە ئەمریکاوە، بە تەواوی مافی خۆیان دەگەن. ئەوەتا دەبینین رابەرێكی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردی وەك شێخ مەحموودی حەفید، لە بەرهەڵستیكردنیدا بۆ بەریتانییەكان، كاتێ‌ كە لە شەڕدا دەستبەسەری دەكەن و دەیبەنە بەردەمی دادگای سەربازییان، چەند بەندێك لە چواردە بەندەكەی ویڵسن لەسەر پەڕەی قورئان دەبەستێتە باڵییەوە و دەڵێ: " من بەپێی ئەم بەندانە بەرەنگاری ئێوە بوومەتەوە و پێدانی مافی میللەتان بانگەشەی خۆتانە." هەڵبەت شێخ و دەیان رابەری نەتەوەیی و نیشتمانیی میللەتانی تری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە سادەیی خۆیان و دڵپاكی و متمانەی تەواوەوە بەرەوڕووی بانگەوازەكەی ویڵسنی سەرۆكی ئەمریکا چوون، بەو نیازەی گەلەكانیان لە ستەمكاریی سەدان ساڵەی عوسمانی و ملهوڕان رزگاری ببێت و چەمك و ماناكانی دیموكراتییەت لە وڵاتانی ئەمانیشدا گەشە بكات، بەڵام نەیاندەزانی ئەمەش پەردەیەكی ترە بۆ نیاز و مەبەستی تەماحكاری و چاوتێبڕینە لە شێوەیەكی تری داگیركاری و بەتاڵانبردنی سامانی وڵاتان.
ئەرمەنیش یەكێك بوو لەو گەلانەی، چەشنی كورد، بوون بە قوربانیی سیاسەتی چاوبەست و پڕ پێچ و پەنای دەوڵەتە كۆڵۆنیاڵە زلهێزەكان. پاش ئەوەی هەموو هێلكەكانی خۆیان، بە كردەوە، خستە سەبەتەی بەڵێنی هاوكاری و پشتیوانیی دەوڵەتە زلهێزەكانەوە، بەتایبەتی ئەمریکا، بە رەچاوكردنی بەندوباوەكەی ویڵسن، گوایە لێرە ماناكانی دیموكراسی و مافی مرۆڤ و پشتیوانیكردنی گەلانی بندەست زیاتر بەرجەستەیە و ئەمریکایان بە مەسیحی رزگاركەر زانی. كەچی لە یەكەم پێچی بەرژەوەندیدا، هەموو ماناكانی پشتیوانی و دۆستایەتیی با بردی و بوون بە قوربانی سیاسەتی بەرژەوەندخوازیی دەستگرتن بەسەر ناوچە پڕنەوتەكانی ویلایەتی موسڵ و میزۆپۆتامیا و كار وا كەوتەوە؛ سیناتۆرێکی ئەمەریكیی ئەو سەردەمە، بە ناوی پات هاریسن، بەوپەڕی گوزارشی راستەقینە لەو سیاسەتە بەرژەوەندخوازەی ئەمریکا بڵێ:‌ "بیرە نەوتێك پیشانی ئەم ئیدارەیە بدە، ئەویش سیاسەتی دەرەكیی خۆیت بۆ دەستنیشان دەكات". هەر لەم سۆنگەیەشەوە لویس ئاینشتاین، لەبارەی پشتگیریی ئەرمەنەكانەوە لە گۆڤاری "ذی نەیشن The Nation"دا نووسی: "خۆمان دزییەوە لە راگەیاندنی شەڕ دژی توركیا و هەڵوێستمان لە بەرانبەر گەورەترین مەسەلەی ئەخلاقیی لە مێژوودا تەنها خۆتووڕەكردن و بۆڵەبۆڵ بوو، بیانووی ئەم شكستەشمان پاراستنی سەروماڵی ئەمریكییەكانی ناو توركیا بوو. هیواشمان وابوو مسیۆنێرەكان بتوانن خەڵكە مەسیحییەكەی ناوچەكە بپارێزن، بەڵام تەواو بەهەڵەداچوونی ئەم بۆچوونەی دواییان، رەشەكوژی و کۆمەڵکوژییەكان سەلماندیان."
لە پاش جەنگی جیهانیی یەكەم و دۆڕاندنی دەوڵەتی عوسمانی، بە ئاشكرا ئەوە روونبووەوە، كە چاوبڕینە كانزا و نەوتی وڵاتانی ژێردەستی عوسمانی، گەورەتر و پڕبەهاتر بوو لە بەهای مافی مرۆڤ و سەربەخۆیی گەلان. بۆ ئەرمەنەكانیش؛ "بە لای ئیدارەی ئەمریكییەوە، بەفیڕۆدانی سەرچاوە و سەرمایەی سیاسیی لەسەر وڵاتێكی ئەرمەنیی تازە درووستبوو، لەكاتێكدا كە فەرەنسا و بەریتانیا و هۆڵەندا دەستیان گرتووە بە سەر كێڵگە نەوتییەكانی میزۆپۆتامیادا، ئەگەر هەر هیچیش نەبێت شتێكی ترسناکە". هەڵبەت لەم سەروبەندەدا، ئەم ئیدارەیە خەریكی داڕشتنی سیاسەتێك بوون بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە دواتر بە سیاسەتی كرانەوە یان دەرگای واڵا و کراوە ناسرا "ئۆپن دۆر پۆلیسی open door policy". ئەو سیاسەتەی كە داڕێژرابوو بۆ برەودان بە بەرژەوەندییە بازرگانییەكانی ئەمریکا، بەتایبەتیش لە بواری نەوتدا.
هەڵبەت ئەرمەنەكانیش هەمان دەردی كوردیان بەسەرهات لە هەردوو پەیماننامەی سیڤەر لە ساڵی 1920 و لۆزان لە ساڵی 192٣دا، مەسەلە رەواكەی ئەمانیش بوون بە قوربانیی ململانێی بەرژەوەندیی دەوڵەتە گەورەكان و لەكاتێكدا لە پەیماننامەی سیڤەردا چەند بەندێکیان سەبارەت بە سەربەخۆیی بۆ تەرخانکرابوو، کەچی ئەمانیش وەك كورد، لە لۆزاندا و لەبەر داڕشتنەوەی نەزمێكی نوێی سیاسەتی كرانەوە بۆ دەستەبەركردنی بەرژەوەندیی نەوت لە بەرانبەر رژێمی نوێی توركیای كەمالیزم و ململانێ‌ لەگەڵ یەكێتیی سۆڤێتی تازە درووستبوودا، ناوی لەم پەیماننامە نوێیەدا سڕایەوە و وەك پیتەر باڵەكیانی نووسەری كتێبی دیجلەی گڕگرتوو دەڵێت: "رێككەوتننامەی لۆزان دەرگاكەی هێندە بەتوندی داخست بە رووی ئەرمینیادا، كە تەنانەت رێگە نەدرا وشەی 'ئەرمينیاش' لە دەقی رێككەوتننامەكەدا بەكاربهێنرێت." هەروەك لە گۆڤاری "کەرەنت هیستۆری Current History"ی شوباتى 1923دا هاتووە "كۆنفرانسەكە بە کردەوە ئەرمەنەكانی لە كەشتییەكەوە فڕێدایە خوارەوە."
لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی 1924ی ئەمریکاشدا، دیموكراتەكان بۆ بانگەشەی هەڵبژاردنی خۆیان و هیچی تر، لە پلاتفۆرمی خۆیاندا دەڵێن کەوا "ئێمە ئیدانەی رێككەوتننامەی لۆزان دەكەین لەبەرئەوەی خیانەت لە گەلی ئەرمینیا دەكات و مافە رەواكانی دەگۆڕێتەوە بە مافی دەرهێنانی نەوت". ئەمریكییەكان، لە سۆنگەی پەیڕەویكردنی سیاسەتی كرانەوە سەبارەت بە نەوتی میزۆپۆتامیا، كە بە سیاسەتی دۆلاریش دەناسرا، هەر لە سەرەتای بیستەكانەوە رای خۆیان سەبارەت بە جینۆسایدی ئەرمەنەكان گۆڕی. پەیماننامەی لۆزان بوو بە سەنگی مەحەك، هەر سەركردەی سیاسی و مسیۆنێر بوو پەیتا پەیتا هەڵوێستیان دەگۆڕی. ئەوەتا جۆرج پلیمتن، كە لە ساڵی 1915وە یەكێك بوو لە ئەندامە سەرەكییەكانی كۆمیتەی ئەمریكی بۆ نەهامەتییەكانی ئەرمەن، بایدایەوە بە لای كەمالیستەكاندا و دەڵێت: "ئێمە لە ئەمریکا دەڵێین ئەمریكا بۆ ئەمریكییەكانە، ئەی بۆچی توركیاش بۆ توركەكان نەبێت؟"
زیاد لەوەش، دیسان وەك پیتەر باڵەكیان لە كتێبە ناوازەكەیدا "دیجلەی گڕگرتوو" دەڵێت: "هەندێك ئەمریكی، بەشێوەیەك تووشی ئەو پەتای نەوتە بووبوون وەك ئەدمیراڵی خانەنشین كۆڵبی چێستەر، كە وایان لێهاتبوو زۆر بە پەرۆشەوە یارمەتیی حکومەتی توركیایان دەدا لە پەردەپۆشكردنی مەسەلەكاندا." ئەدمیراڵ چێستەر، كاتی خۆی دۆستایەتییەكی باشی لەگەڵ سوڵتان عەبدولحەمیدا بەستبوو، ئەوە بوو ساڵی 1897، چێستەر وەك نوێنەری بەرژەوەندیی مسیۆنێرە ئەمەریكییەكان نێردرا بۆ بابی عالی، بەڵام دوایی كە توركیای جێهێشت، رێككەوتننامەی بیرە نەوتێكی لەگەڵ سوڵتاندا بۆ خۆی مسۆگەر كردبوو. ساڵی 1922، چێستەر، بەو هیوایەی ئەو مافە نەوتییانەی كە بەڵێنی پێدرابوو هاتبێتە بەر، لە هەردوو گۆڤاری "نیویۆرك تایمز و كەرەنت هیستریدا" دەنووسێت "ئەرمەنەكان لە ناوچەیەكی شەڕاوی و پڕگۆبەندەوە، كە بەردەوام گێچەڵیان پێدەكرا و نەیاندەهێشت پێشكەوتن بەخۆیانەوە ببینن، گوێزرانەوە بۆ خۆشترین و بەپیتترین شوێنی سووریا، كە ئاووهەواكەی، لە خۆشی و سازگاریدا دەڵێی ئاو و هەوای كالیفۆرنیایە و بە پارە و پوول و هەوڵ و ماندووبوونێكی زۆر دەستەبەر بووە بۆیان".
بەم پێیە هەر لە سەرەتای ساڵانی 1920كانەوە، نكۆڵیكردن لە جینۆسایدی ئەرمەنەكان، توانی جێگەی خۆی لە نێو ئەو كەشوهەوا توركدۆستییەی ناو ئەمریكادا بە ئاسانی بكاتەوە.
جینۆسایدی ئەرمەن، لەبەر بەرژەوەندیی ئەمریکا و ئەو دەوڵەتە زلهێزانە لەگەڵ توركیای كەمالیزمدا، تا یادی پەنجا ساڵەی، كە لە ساڵی 1965 بوو، لە یادەوەریدا خەفە كرا و چەندین سەرچاوە بە جینۆسایدی لەبیركراو ناویان دەبرد، تەنانەت هیتلەر لە ساڵی 1939دا و بەنیازی ئەوەی قڕ بخاتە جوولەكەكانی ئەڵمانیا و ئەوروپا، لە كۆبوونەوەیەكیدا لەگەڵ سەرانی نازی، دەڵێ:‌ "كوا، كێ‌ هەیە ئێستا باسی كوشتار و قڕكردنی ئەرمەنەكان بكات؟" بەڵام لەو ساڵەدا، واتە 1965، شتێكی چاوەڕواننەكراو روویدا، لە یادی پەنجا ساڵەی ئەو جینۆسایدەدا لە 24ی نیسان، سەدان هەزار ئەرمەن و خەڵكی دۆستیان لە ئەمریکا و ئەوروپا و یەكێتی سۆڤیەت و ئەرمینیا، رژانە سەر شەقامەكان و لەوەبەدوا ئەو یادە هەموو ساڵێك دەكرێتەوە، تەنانەت لە ئەمریکا و زۆرێك لە وڵاتانی ئەوروپا و دونیاشدا، بەڵام تائێستاش لەبەر بەرژەوەندییان لەگەڵ توركیادا، خۆیان لە قەرەی ناوی ئەنجامدەری كوشتن و دەربەدەركردنی نزیكەی ملیۆن و نیوێك ئەرمەن نادەن و زۆریش ناوی جینۆساید نابەن، تائێستاش مەرایی و دووڕوویی و درۆ مۆركی رەفتاری ئەمریکا و دەوڵەتانی بەرژەوەندخوازە، كە پەیڕەوی دیپلۆماسییەتی دۆلار دەكەن. ئا ئێستاش، كە سی و یەک دەوڵەت لە جیهاندا و چل ویلایەتی ئەمریکا و چەندین رێكخراوی نێودەوڵەتیی مافی مرۆڤ دانیان بە ناساندنی جینۆسایدی ئەرمەندا ناوە، كەچی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریکا دانی پێدا نەناوە و مەسەلەكەش تەنها بەندە بە بەرژەوەندییە جۆراوجۆرەكانییەوە لەگەڵ دەوڵەتی توركیادا، هەرچەندە دەیان كەسایەتیی نووسەر و كۆنگرێسمان و خاوەن پێگەی سیاسی و رۆشنبیری و كۆمەڵایەتیی گەورە لە ئەمریکا خۆی و جیهاندا هەوڵی ئەو ناساندنە دەدەن، بەڵام حکومەتی ئەو وڵاتە ناچێتە ژێری. بۆ نموونە؛ كەسێكی وەك دێبۆرا لیپشتادت، نووسراوێك دەداتە لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوە و مافی مرۆڤی سەر بە كۆنگرێس و تێیدا دەڵێت: "نكووڵیكردن لە جینۆساید، جا تورك ئەنجامیدابێت بەرانبەر بە ئەرمەن، یاخود نازییەكان كردبێتیان بەرانبەر بە جوولەكە، مەبەست لێی خوێندنەوەیەكی تر نییە بۆ مێژوو، بەڵکو نكۆڵیكار دەیەوێت لەو رێگەیەوە تۆوی چەواشەكاری بچێنێت بەوەی گوایە لێكۆڵینەوەی جیددییان لە مەسەلەكەدا كردووە و نكۆڵیكاران دەیانەوێت بڕوا بە لایەنی سێهەمی بەستەزمان بكەن، كە گوایە "مەسەلەكان بەو شێوەیە نین كە باس دەكرێن". نكووڵیكارانی جینۆسایدەكان هەوڵ دەدەن مێژوو بەشێوەیەكی تر دابڕێژنەوە، بەشێوەیەك كە قوربانییەكان تاوانبار دەرچن و تاوانبارەكانیش بێتاوان. من داواتان لێدەكەم كە پشتگیری لەو بڕیارە بكەن، چونكە ئەمە ئەو رۆڵە دەسەلمێنێت كەوا كاتی خۆی و لەسەروبەندی جینۆسایدی ئەرمەنەكاندا، حکومەتی ئەمریکا دەیگێڕا لە بەرژەوەندیی گەلی ئەرمەن".

رۆڵی كورد لە جینۆسایدی ئەرمەندا .. وەك ئەنجامدەر و وەك رزگاركەر
وەك پێشتر لە گەلێ‌ شوێنی ئەم نووسینەمدا ئاماژەم پێ داوە؛ كەوا كورد كەم تا زۆرێك رۆڵی بووە لە كوشتاری ئەرمەندا، بەڵام نەك وەك میللەت، یان نەتەوە، بەڵکو وەك تاكەكەس و خێڵ و دەستە و تاقم لە ریزی سوپا و جەندرمە و سوارەی حەمیدی و تەشكیلاتی تری دەوڵەتی عوسمانیدا. دەبێ‌ پێش هەموو شتێك لەوە بگەین؛ كەوا بە حوكمی پێكەوەژیانی هەردووك (كورد و ئەرمەن) لە رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ، بەتایبەتی لە شەش ویلایەتەكەی: وان، بەدلیس، ئەرزڕووم، سیواس، خەرپووت، دیاربەكردا، كە بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئەرمەن بە ئەرمینیای رۆژئاوا، یان ئەرمەنستانی رۆژئاوا ناویبردووە و لە هەوڵی بەردەوامدا بووە كە دەوڵەتی گەورەی ئەرمەنستانی لەسەر دامەزرێنێ، ئەمە بووە هۆی بەریەككەوتنێكی سەخت لە نێوان هەردوولادا. لایەنی عوسمانییش، وەك پیشەی پێشتری لە ئیدارەدان و سیاسەتكردندا؛ رۆڵی گەورەی هەبووە لە توندكردنی ململانێی نێوانیان بەپێی سیاسەتی لە مێژینەی "پەرتكە و زاڵبە".
پێش ئەوەی بچینە هەندێك وردەكاریی رۆڵی كورد لەم مەسەلەیەدا، وا چاكە چاوێك بخشێنین بە پێكهاتەی دیمۆگرافی و شێوازی ژیانی هەردوولا لەم بەشەی وڵاتی عوسمانیدا، كە دواتر ململانێ‌ لەسەر ناسنامە تادەهات سەختتر و قووڵتر دەبووەوە. هەڵبەت لەو دەمەدا، لەوانە لە سەروەختی جینۆسایدی ئەرمەندا، دەوڵەتی عوسمانی لە ترۆپكی قۆناغی دەرەبەگایەتیی (فیوداڵیزم)دا بوو، سیستمی پەیوەندییەكانی خێڵ هێشتا هەروەكو دەیان و بگرە سەدان ساڵ پێشتریش بووە.
ئەودەمە كورد لە ئەنادۆڵی رۆژهەڵاتی توركیا، یان كوردستانی باكووردا، كە خۆی لە شەش ویلایەتەكەدا دەبینییەوە، زۆرینە بوو. ژیانی خێڵە كوردەكان لەسەر ئاژەڵداری بەندبوو، بۆ بەخێوكردن و لەوەڕاندنی ئاژەڵەكانیان، كۆچەر، یان نیمچە كۆچەر بوون. بەشێكی تری ئەم خێڵانەش، نیشتەجێ‌ بوون و بێجگە لە ئاژەڵداری، کاری جووتیاریشیان دەكرد. ئەودەمە تەواوی ناوچەكە دابەشبووبوو بەسەر سەرۆك خێڵەكاندا، كە لە هەمان كاتدا دەرەبەگ و خاوەن موڵكی ناوچەكانیان بوون، جووتیار و مەڕدارەكان دەبوو باج و سەرانەیان بدەنێ‌.
سەبارەت بە ئەرمەنیش، كە بێجگە لە نیشتەجێبوونیان لە شار و دێهاتی تری وڵاتی عوسمانیدا، بەتایبەتی ئەستەمبووڵی پایتەخت و شارە توركییەكانی تر، بەڵام زۆرینەیان لە كوردستانی باكوور یان شەش ویلایەتەكەی رۆژهەڵاتی عوسمانیدا نیشتەجێ‌ بوون، كە ئەمان یان رابەرە سیاسییەكانی بزووتنەوە نەتەوایەتییەكەیان، بە ئەرمینیای رۆژئاوایان دادەنا.
ئەرمەنەكان، لەم بەشەی دەوڵەتی عوسمانیدا، نزیكەی  بیست لە سەدی دانیشتوانیان پێكدەهێنا، کە بەشێكیان دانیشتووی دێهات بوون و خەریكی ئاژەڵداری و كشتوكاڵ بوون. ئەمانیش چەشنی جووتیاری كورد، دەبوو باج و موڵكانە بدەنە ئاغا كوردەكان، كەوا بە یارمەتی دەوڵەت و كاربەدەستە گەندەڵ و بەرتیلخۆرەكانی عوسمانی، دەستیان نابووە بینیان. بۆ جووتیاری ئەرمەن، مەسەلەی جیاكاریی ئاینییشی هاتبووەسەر، بەڵام دانیشتوانی شارنشینی ئەرمەن، بژێوییان لەسەر دوكانداری و پیشەگەریی بەندبوو، زۆربەی پیشەكانی بازرگانی و دارتاشی و ئاسنگەری و مسگەری و زێڕنگەری و... تاد، بەدەست ئەمانەوە بوو. ئاستی گوزەرانیان بەردەوام لە كوردی دانیشتووی ناوچەكە بە دێهات و شارەوە باشتربوو، چونكە هەمیشە جووتیارە كوردەكە رووی لەم كردووە بۆ سەلەمكردنی بەروبوومە كشتوكاڵی و ئاژەڵدارییەكەی، ئەمەش فرە جار بووەتە مایەی ئیرەیی و بەغیلی و درووستبوونی جۆرە ناحەزی و دژایەتییەك لە نێوان خاوەن قەرز و قەرزارەكەدا.
هەڵبەت جووتیارە ئەرمەنەكانیش هەمان دۆخی جووتیارە كوردەكانیان هەبوو، لە سەرێكەوە زۆربەی رەنجی ساڵیان بە باج و سەرانە دەدا بە دەوڵەت و ئاغا كوردەكان و بۆ ئەمان تەنها بەشی مەمرەومەژی دەمایەوە و بەردەوام هەژاری و نەداریی باڵی بەسەریاندا كێشابوو. لە سەرێكی تریشەوە ژێردەستەی خێڵە كۆچەرە كوردەكان بوون، بە هەردوو نیشتەجێبووانی    كورد و ئەرمەنەوە، بە حوكمی سروشتی رەوەندی و کۆچی گەرمیان و كوێستان (ئاران و زۆزان) كردنی ئەم خێڵانە و بە كەم تەماشاكردنی نیشتەجێبووان، بەردەوام زیانیان پێدەگەیاندن و ستەمیان لێدەكردن. هەڵبەت دەوڵەتیش لە رەفتاری خێڵە كۆچەرەكان بێدەنگ بوو، چونكە ئەوان سەرباز و جەندرمەیان دەدایە دەوڵەت، كە هەمیشە پێویستی بە جەنگاوەر بوو بۆ راییكردنی جەنگ و شەڕوشۆڕەكانی لە ناوخۆ و دەرەوەدا. بێگومان لەم سیستمەدا، جووتیاری ئەرمەن بە حوكمی جیاوازیی ئاینی و هەژموونی ئاینی ئیسلام و راڤە جۆراوجۆر و دژبەیەكەكانی هەندێک لە پیاوانی ئاین، بە پشتیوانی و دنەدانی دەزگاکانی دەوڵەت و لەڕووی بناژۆیی و توندڕەویی ئاینییەوە، کە لە چەندین بۆنەدا گەلی ئەرمەن و ئاشووری و كوردی ئێزیدی و هیتریشیان بە گاور ناودەبرد و ناكۆكی و ناحەزیی ئاینییان بەرپادەكرد لە نێو میللەت و ئاینە جیاوازەكانی چوارچێوەی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیدا و هەڵبەت لەم نێوەندەدا هەر كەمینە ئاینی و مەزهەبییەكان زیانیان دەكرد و بەناچاریی ستەمیان قبووڵ دەكرد.
ئەم دۆخە دەیان و بگرە سەدان ساڵیش لەناو دەوڵەتی عوسمانیدا بەمجۆرە بەڕێوەدەچوو، چەشنێك لە ئاڵوگۆڕی بەرژەوەندی لە نێوان پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی عوسمانیدا جێگیر بووبوو، هەر لایەك بە بەشی خۆی قایل و بە حوکمی نەریتی دەراوسێتی و ئاوان و رەوانی ساڵانی دوورودرێژی بەیەکەوەبوونیان یەکتریان قوبووڵ بوو. لەم رووەوە هەندێ‌ سەرچاوە دەگێڕێتەوە؛ كەوا خێڵە كوردەكان جۆرە دۆستایەتییەكیان لەگەڵ جووتیارە ئەرمەنەكاندا درووستكردبوو، هەر ماڵە كۆچەرێكی كورد ماڵە دۆستێكی ئەرمەنی هەبووە لە گوندەكاندا. ئەم ماڵە ئەرمەنە، لە زستاندا كاتێ‌ كە خێڵ لە زۆزانەوە بۆ ئاران یان لە كوێستانەوە بۆ گەرمیان داگەڕاوە، جێگەی بۆ دۆستە كوردەكەی دابینكردووە، هەروەها ئالیكی زستانیشی بۆ ئاژەڵەكانی دەستەبەر كردووە لە بەرانبەر كرێ‌ و مزێكدا كەوا كوردەكە داوێتێ، بەم دۆستایەتییەی ئاڵوگۆڕی بەرژەوەندییە وتراوە "كریڤ". لە بەرانبەریشدا كوردەكە، دۆستە ئەرمەنەكەی لە زوڵم و ستەمی خەڵكی تر و خێڵی تر پاراستووە. بەتایبەتیش ئاغا و دەرەبەگە كوردەكان لە بەرانبەر بڕێك سەرانە و خزمەتكردن بە ئاغا، ئەرمەنەكانیان لە ستەم و دەستدرێژیكردن پاراستووە لە ناوچەكانی خۆیاندا و داكۆكییان لێكردوون.
تێكڕا جووتیار و خێڵە كۆچەرە كوردەكان بەردەوام ئیشیان بە بازرگان و پیشەگەرە دەستڕەنگینە ئەرمەنەكان بووە لە شارەكاندا؛ بۆ درووستكردنی كەرەستە و پێداویستیی   كشتوكاڵی و ئاژەڵدارییان، کە ئەمە بۆ پیشەگەرەكان بازاڕێكی پڕبرەو بووە و هەر لەم سۆنگەیەشەوە بووە كەوا ئاستی بژێوی و گوزەرانیان لە هی رەشەخەڵكەكە باشتر بووە، بەڵکو گەلێ‌ لە ئەرمەنی ناو شارەكان لە ئاستی چینە دەوڵەمەند و ناوەڕاستەكاندا بوون. بەم پێیەش كاریگەرییان لەسەر دامودەزگا و كاربەدەستانی دەوڵەتی عوسمانی زۆر بەرچاو بووە، بەتایبەتی لە ئەستەمبووڵی پایتەخت و شارە گەورەکاندا، کە بۆ راییكردنی كاروباری  دەوڵەت، بەتایبەتی لە رووی ئابوورییەوە، گوێ‌ لە قسەیان گیراوە و گەلێكیشیان بەشداربوون لە جومگەكانی   حوكمڕانی و دەسەڵاتدا، ئەمەش وایكردووە كە بەردەوام كاربەدەستانی عوسمانی بە "میللەتی سادیقە" ناویان ببە، بەواتای راستگۆ و بێ غەل و غەش.
من لێرەدا نامەوێ‌ داكۆكیی لە پەرێزی كورد بكەم لە رەفتاریدا دەرهەق بە ئەرمەن، بەڵکو دەمەوێ‌ رەوشی سەردەمێك بخەمەڕوو كە تێیدا جووتیار و هەژاری كورد و ئەرمەن پێكەوە لەژێر ركێفی سیستمێكی فیوداڵیی عوسمانیدا ژیاون، كەوا مەكینەی وەگەڕخستنی ئیدارە و سوپاكەی، لەسەر شانی خەڵكە رەنجكێشەكەی ئیمپراتۆرێتەكە بووە بە هەموو نەتەوە و پێكهاتەكانییەوە و لە رێگەی ئاغا و دەرەبەگی كورد و توركەوە ئەم سیستمە بەڕێوەچووە. بێگومانیشم لەوەی سەرۆك خێڵ و ئاغا و دەرەبەگەكان، بۆ مسۆگەركردنی بەرژەوەندیی    خۆیان و بە پشتیوانیی كاربەدەستانی دەوڵەت، درێغییان نەكردووە لە ستەم و قورسكردنی باری سەرشانی خەڵكی رەشوڕووت. پشكی رەنجدەر و هەژاری ئەرمەنیش لەم بوارەدا زیاتر بووە و بێجگە لە رووە ئابوورییەكەی، جیاكاریی ئایینی بەكارهاتووە بۆ چەوساندنەوەی زیاتر و تەنها ناوهێنانیان بە "گاور" و جیاكردنەوەی گەڕەك و شوێنی نیشتەجێبوونیان لە شارەكاندا بەسە بۆ ئەوەی بزانرێت كە بارودۆخی ژیانی كۆمەڵایەتی و مەعنەوییان چۆن بووە. ئەگەرچی لای كورد بە كۆچەر و جووتیاری نیشتەجێشەوە، هەرگیز مەسەلەی توندڕەویی ئاینی ئەو كاریگەرییە قووڵەی نەبووە، كە ناحەزی و شەڕی لەسەر درووست ببێت و لەگەڵ ئاییەنەكانی تری غەیرە موسڵماندا، بەتایبەتی مەسیحییەكان، بە تەبایی ژیاون و هەرگیز وشەی "گاور" مانایەكی دزێوی نەگەیاندووە لای كورد، تەنانەت لەگەڵ ئەرمەنەكاندا سەردانی مزگەوت و كەنیسەی یەكتریان كردووە و لە بۆنە ئاینییەكانی یەكتردا بەشداربوون. لەو سەردەمەدا كورد وەك مەسەلەیەكی كۆمەڵایەتی و كولتووری مامەڵەی لەگەڵ ئاینی ئیسلامدا كردووە. هەڵبەت ئەوەی لە سەردەمی جینۆسایدی ئەرمەندا روویدا، كۆمەڵێك هۆكاری هەبوو، كە پێشتر هەندێ‌ بە وردی باسكراون و ئاڵۆزییەكی تەواوی خستە پەیوەندیی نێوان كورد و ئەرمەنەوە، كە پێشتر دەیان و بگرە سەدان ساڵ پێكەوە دەژیان. بەپێی ئەو سیستمە سیاسیی - ئابوورییەی لە دەوڵەتی عوسمانیدا باوبوو؛ هەر لایەك بە قەدەری خۆی رازی بوو لە ملكەچبوون بۆ دەوڵەت و باج و سەرانە دان بە ئاغا و سەرۆك خێڵەكان، ئەم بارە لە سەروەختی میرنشینە كوردەكانیشدا هەر بەو چەشنەی سەرەوە بووە.
لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەوە، وردە وردە كاریگەریی بیری نەتەوەیی، كە لە ئەوروپا سەریهەڵدا بوو، لای گەلانی ژێردەستی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی دەركەوت. لەملا و لەولا ناڕەزایی لە سیاسەتی دەوڵەت بەرپابوو، میللەتان دەیانویست كە چیتر لە ژێر چەپۆكی عوسمانیدا نەمێنن، بەتایبەتی دوای ئەوەی گەلانی بەڵكان دەستیان دایە شۆڕش، بەتایبەتتریش دوای ساڵی 1870، كاتێ‌ كە بولگاریا رزگاری بوو لەژێر دەستی عوسمانی.
هەڵبەت ئەرمەن پێش زۆربەی گەلانی بندەستی عوسمانی كەوتن لە داواكارییان بۆ مافی زەوتكراویان و چەوساندنەوەی چەندین سەدەیان. دەبێ‌ ئاماژە بەو راستییە بكەین، كە بزووتنەوەی رزگاریخوازی ئەرمەن، لە هی كورد و عەرەب و گەلانی تر گەڵاڵەتر و بەهێزتر بوو، وەك دەرەنجامێك بۆ كاریگەریی بزووتنەوە سیاسییەكانی ئەو دەمەی رووسیا لەسەر ئەو بەشەی ئەرمینیای رۆژهەڵات، كە لەبندەستیدا بوو، كە بووە هۆی بڵاوبوونەوەی بیری رزگاریی نەتەوەیی لە بەشەكەی تری بندەستی دەوڵەتی عوسمانی. هەروەها پشتیوانیی وڵاتانی ئەوروپا، بەتایبەتی دەوڵەتە زلهێزەكانی ئەو دەمە، چەشنی بەریتانیا و فەرەنسا و ئەڵمانیا. لە سەرێكی تریشەوە كاریگەریی بەرچاوی مسیۆنێرەكان و رەخساندنی هەلی خوێندنی بەرفراوان بۆیان لە هەموو قۆناغەكانی خوێندندا.
پێداگرتنی حیزب و رێكخراوە ناسیۆنالیستەكانی ئەرمەن لەسەر جێبەجێكردنی بەرنامەی چاكسازییەكان، كە لە ساڵی 1839دا حکومەتی عوسمانی دەریكرد بەناوی (تەنزیماتەوە)، بەڵام هەرگیز جیددی نەبوو لە جێبەجێكردنی و لەدوای جەنگی عوسمانی لەگەڵ رووسیادا و سەركەوتنی رووسیا و تێكشكانی سوپای عوسمانی ساڵی 1878، لە رێككەوتننامەی بەرلینی ساڵی 1878دا، دەوڵەتی عوسمانی پابەندكرا بە جێبەجێكردنی خاڵەكانی چاكسازی، كە تیایدا دەبوو نیمچە سەربەخۆییەك بۆ ئەرمەن دەستەبەر بكرێت لە شەش ویلایەتەكەی رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵدا، واتە؛ كوردستانی باکووری ئەمڕۆ، كە ئەرمەن دەیانویست دەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورەی لەسەر دامەزرێنن بێ‌ رەچاوكردنی ئەوەى کە زۆرینەی دانیشتوانی كوردن. هەڵبەت لەم قۆناغەدا، ئەرمەن بەتەواوی پشتیان بە رووسیا و دەوڵەتە زلهێزەكانی ئەوروپا بەستبوو. حیزبە ناسیۆنالیستەكانی ئەرمەن، بەتایبەت تاشناك، رۆڵێكی زۆر خراپیان دەگێڕا و جاڕی راپەڕینی چەكدارییان دا بێ‌ ئەوەی هەلومەرج لەباربێت. دەوڵەتە زلهێزەكانیش هەریەكە بۆ بەرژەوەندیی خۆی كاری دەكرد. حکومەتی سوڵتان عەبدولحەمیدیش هێندەی تر شێلگيربوو و بەوە تۆمەتباری دەكردن كە بوون بە دەستكەلای رووسیا و وڵاتانی ئەوروپا، راستییەكەشی هەروا بوو. رێكخراوەكانی ئەرمەن، دەیانویست بەهەر نرخێك بووە بارودۆخی "ئەرمینیای رۆژئاوا" بشێوێنن بەو هیوایەی وەك چۆن رووسیا دەستی كێشایە ناو بولگاریاوە و بوو بە هۆی رزگاربوونی، بەو چەشنە رووسیا و دەوڵەتە گەورەكانی ئەوروپا ناچار بكەن ناوچەكە داگیر بكەن و پاشان لە بەرژەوەندیی ئەرمەن بشكێتەوە.
ئەم كارەی ئەرمەنەكان، كە بۆ دەستەبەركردنی مافی خۆیان هەموو رەوایی و پاساوێكیان دەدایە، وەك ورووژاندنی شارە زەردەواڵە بوو. حکومەتی سوڵتان، لەجیاتی ئەوەی بە راستیی بەندەكانی چاكسازیی تەنزیمات جێبەجێبكات، بە جارێ‌ دەهری بوو و كەوتە قڕكردنی ئەرمەن لە پایتەخت و شارەكان و ناوچەكانی رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ. هەڵبەت بۆ ئامادەكاریش؛ ساڵی 1891، بەشێكی بەرچاوی خێڵە كوردەكانی چەكدار كرد لەژێر ناوی سوارەی حەمیدییەدا و كەوتە پیلانگێڕيی ئەوەی كوشتارەكە بە كورد بكات لەژێر پەردەی ئاین و هاندانی مەلا و شێخانی تەریقەت. گوایە مەسەلەكە لەپێناوی ئاینی ئیسلامدایە دژ بە كافران، كە پێشتر زەمینەسازيی بۆكردبوو و سەرجەمی ئەرمەنی بە "گاور" ناودەبرد. بۆ ئەم مەبەستەش، سوڵتان جاڕی "جیهادی پیرۆزی" دا و بەردەوام حکومەتەكەی لە هەوڵی ئەوەدا بوو كورد وەك خێڵ و وەك خاوەن موڵك، لە كوشتاری ئەرمەنەوە بگلێنێ‌ و تەماحی تاڵانیی ماڵ و سامان و زەویوزاریان بخاتە بەردەست. بێگومان بێجگە لە كورد میللەتانی تریشی تێوەگلاندبوو وەك؛ چەركەس و ئەلبانی، كەوا لە جەنگەكانی بەڵكان و جەنگی رووس و عوسمانیدا وەك میللەتانی موسڵمان لەو وڵاتانە دەركرابوون و لە توركیا لە ناوچەكانی ئەرمەن و كورددا نیشتەجێ‌ كرابوون. ئەمانە پێیاندەوتن "موهاجیر" و لە شوێن و زێدی خۆیان پێش كۆچكردنیان هەموو ماڵ و سامانیان تاڵانكرابوو. رقێكی ئەستووریان لە گەلانی مەسیحی دەبووەوە و بۆ هەل دەگەڕان تۆڵەی خۆیان بكەنەوە لە پای ئەو زوڵم و چەوساندنەوەی لە وڵاتی خۆیان تووشی هاتبوون و ئێستا لە مەسەلەی ئەرمەن لەبارتر نییە بۆ ئەوەی تۆڵەی خۆیان بكەنەوە.
لەسەری ئەرمەنیشەوە، رابەرانی بزووتنەوە نەتەوەییەكەی ئەرمەن، بەتایبەتی حیزبی تاشناك، هێند شێلگیری پشێوی نانەوە بوون، هێند بەتەنگ بەرنامەڕێژی و هاوخەباتییەوە نەبوون لەگەڵ كورد و رابەرانیدا، كە ئەمانیش بە هەمان چەشنی ئەرمەن چەوساوە و ژێردەستە بوون. سوودمەند لەم بەینەدا؛ سەرۆك خێڵ و ئاغا و دەرەبەگە كوردەكان بوون، كە زۆرێكیان وەك پیشەی ئەم چین و توێژە، لە هەموو كات و شوێنێكدا، بۆ بەرژەوەندیی چینایەتییان دەبنە داردەستی رژێمە سەركوتكەرەكان. دەنا جووتیار و خەڵكی هەژاری كورد، هیچ سوود و قازانجیان نەبوو لە دژایەتیكردنی خەڵكی ئەرمەندا، کە رەشەخەڵكەكەی ئەمانیش لە هەردوو سەری رابەرانی نەتەوەییان و حکومەتی عوسمانییەوە بە گورگانخواردوو چووون و بوون بە قوربانی و سووتەمەنی. حکومەت بەوە هانی كوردی دەدا لەدژی ئەرمەن؛ كەوا ئەمان "ئەرمەن"، دەیانەوێت تەواوی خاكی كوردان داگیر بكەن و دەوڵەتی خۆیانی لەسەر دامەزرێنن. لەڕاستیشدا رابەرانی نەتەوەیی ئەرمەن نكۆڵییان لەمە نەدەكرد و لەناو كۆمەڵگەی ئەرمەن و لە ناوەندەكانی دەرەوەدا كوردیان زۆر بەدناو كردبوو، بە چەتە و پیاوكوژ و شەڕەنگێز لە قەڵەمیان دەدا و وایان دەردەبڕی كە ئەوان گرفتاری دەستی كوردن نەك دەوڵەتی عوسمانی.
هەڵبەت بزووتنەوەی نەتەوایەتی ئەرمەن، لە سەردەمی جڵەوی دەسەڵات بەدەستەوە گرتنی تاقمی توركە لاوەكانەوە "ئیتیحاد و تەرەقی" لە ساڵی 1908 تا 1914، لەگەڵ ئەم حکومەتە تەواو تەبا و هەماهەنگ بوون و دژ بە كورد و رابەرانی هەڵوێستیان وەرگرتبوو، تەنانەت لە کۆمەڵکوژیی ساڵی 1909ی شاری ئەدەنەش بێدەنگ بوون، كە بە دەسیسەی ئیتیحادییەكان، هەزاران كەسی ئەرمەن كوژران.
كاتێك كە جەنگی جیهانیی یەكەم دەستیپێكرد؛ حکومەتی توركە لاوەكان، دایە پاڵ ئەڵمانیا لە جەنگدا. لە بەرەی جەنگی رووسیا و عوسمانی لە شەڕگەی ساری قامیشی نزیک شاری واندا ساڵی 1914، سوپای عوسمانی تووشی شكستێكی گەورە هات، رووسیا شاری وان و چەند ناوچەیەكی بەرفراوانی داگیركرد. ئەرمەنەكان بە تەواوی توانایانەوە دایانە پاڵ رووسیا و دژ بە دەوڵەتی عوسمانی وەستانەوە. لە شاری وان و دەوروبەری، کۆمەڵکوژییەكی زۆری كوردیان  كرد و هەڕەشەی دامەزراندنی دەوڵەتی ئەرمەن لە رۆژهەڵاتی ئەرمەندا، تەواو بەرجەستە بوو. مەكینەی پڕوپاگەندەی عوسمانی، زۆر سەركەوتوو بوو لە تەیار و ئامادەكردنی بەشێك لە كورد؛ تا بەشداربن لە كوشتاری ئەرمەندا، جا چ بەئاگایی بێت یان بێئاگایی، كە لە بەهاری ساڵی 1915دا بە چڕیی پەلامارێكی بەربڵاو دەستیپێكرد و سیاسەتی دەوڵەتیش، كە بە دروشمی "پەرتكە و زاڵبە" كاری دەكرد، ئەنجامی باشی بۆ حکومەتی ئیتیحاد و تەرەقی هەبوو.
گەلێک لێكۆڵەر و سەرچاوە كۆكن لەسەر ژمارەیەكی هێجگار قەبەی قوربانیانی ئەرمەن.       ڤ. تارلیە، پاش لێكۆڵینەوە و وردەكارییەكی تەواو، كۆتا ژمارەی زیانی ئەرمەن بەم شێوەیە دیاری دەكات: "كوژراوانی سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمید، 300 هەزار كەس. كوژراوانی سەردەمى ئیتیحادییەكان، ملیۆن و نیوێك. هەڵاتووان بۆ قەوقاز و وڵاتانی عەرەبی، 800 هەزار."
وەك نموونە لە بەشداریی كورد لە كوشتاری ئەرمەندا، دكتۆر كەمال مەزهەر، لە كتێبە مێژووییە ناوازەكەیدا "كوردستان لە ساڵانی جەنگی جیهانیی یەكەمدا" دەگێڕێتەوە: لە كوشتاری یەكەمدا ساڵی 1895، شێخێكی تەریقەت بەناوی مەلا سەعید ئەحمەد، لە شاری ئورفە، یەكەم دەستپێكی ئەوەبوو، كە ئەرمەنییەكی بێتاوانیان هێناوەتە بەردەستی و لەبەرچاوی خەڵك سەری لە لاشەی كردووەتەوە و فەرمانی کۆمەڵکوژیی كردووە؛ كەوا ئەرمەن "ملكەچی سوڵتان و خەلیفەی موسڵمانان نەبوون". هەروەها ناوی چەندین پیاوكوژ دێنێت،‌ كە هەریەكەیان سەد و دووسەد و سێسەدی كوشتووە و بە غەزا و جیهادیان لەقەڵەمداوە.
بەهەمان شێوە چەندین ئاغای كورد، كاروانی ئەرمەنەكانیان لە جەندرمەی تورك كڕیوەتەوە، پاش ئەوەی رووتیانكردوونەتەوە و چییان پێبووە لێیانسەندوون، كوشتوونیانن، کە ئەمە مەرجی جەندرمەكان بووە بۆ ئاغا كوردەكان. هەڵبەت پاش كوشتنیشیان، سكیان هەڵدڕیون و بۆ لیرەی ئاڵتوون گەڕاون. ڤ. گردلێڤسكی، لەم رووەوە دەڵێ‌: "بەچاوی خۆم لە هاوینی 1916دا دیومە؛ كەوا كوردەكان تاقم تاقم ئەرمەنیان وەبەرخۆیان داوە بۆ بەدلیس، بەو نیازەی لیژنەی پەنابەران پارەیان لەسەر بدەنێ.‌"
 لە گەلێ‌ شوێن كوردەكان لای خۆیان ئەرمەنەكانیان لە تورك دەشاردەوە و پاشان دەیانبردن بۆ بەدلیس و رادەستیان دەكردن. لە هەندێ‌ حاڵەتیشدا سەرۆكە كوردەكان تەواوكەری كاری خەڵكی تر بوون. بۆ نموونە؛ سمكۆی سەرۆكی شكاك، لە تەنگی قوتووردا بۆسەیەكی بۆ چەند دەستە و تاقمێكی ئەرمەن دانابوو كە لە مردن رزگاریان بووبوو، پیاوەكانی هێرشیان كردبوونە سەر و قەسابخانەیەكی نوێیان بۆ سازكردبوون. ئەمەش مشتێكە لە نموونەی خەروارێك.
راستییەكەی، سیاسەتی عوسمانییەكان تاڕادەیەك سەركەوتوو بوو، كە دەیانویست ئۆباڵی کۆمەڵکوژییەكانیان بخەنە ئەستۆی كورد. دەبێ‌ پێ‌ لەوەش بنێین؛ كەوا دەمارگرژیی كوێرانەی ئاینی، كە لە ئەنجامی هاندان و پڕوپاگەندەی عوسمانییەكانەوە هاتبووە ئاراوە، هەروەها دواكەوتوویی كورد لە رووی شارستانییەوە، دوو هۆكاری سەرەكی بوون كە پاڵیان بە زۆر كوردەوە دەنا بە دەم بانگەوازی "جیهادی پیرۆزی" سوڵتانەوە بڕۆن و لە كوشتار و غەزای "كافراندا" خێر و چاكەی خواوەندیان دەست بكەوێت. هەندێكیشیان لە كاتی سەربڕینی ئەرمەندا، سڵاواتیان لەسەر پێغەمبەر دەدا.
هەر لەم رووەوە، كەمال مەزهەر باس لە بەراوردێكی مێژوویی دەكات و دەڵێ:‌ "خۆ كورد و تورك و گەلانی دیكەی ناوچەكە، لە پێش ئەم كوشتارەدا دواكەوتووتر بوون و بێگومان پابەندی ئیسلام بوون، كەچی لە سەدان ساڵی رابردوودا كارەساتی خوێناویی وا لە نێوان كورد و ئەرمەن یان كورد و ئاشووریدا رووینەداوە". تەنانەت زۆرێك لە نووسەران و لێكۆڵەرەوانی بیانی، بەشێوەیەكی تایبەتی سەرنجی ئەم حاڵەتەیان داوە، كە پەیوەندیی نێوان كورد و مەسیحییەكانی كوردستان لە باشترین پەیوەندیی نێوان گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە، تەنانەت هێندە بە ئاسایی مامەڵەیان لەگەڵ یەكتر كردووە؛ كەوا ئەرمەنەكان چوون بۆ مزگەوتی موسڵمانان و ئەمانیش سەردانی كەنیسەكانی ئەوانیان كردووە و هیچ گرژییەكی ئاینی و مەزهەبیی لە نێوانیاندا نەبووە. كەوابوو هۆكارە نوێكانی دنەدان و هاندان، وەك باسمان كرد، پەردەیەكی رەشی دەمارگرژیی كوێرانەیان كێشا بە سەر هەست و بیری ئاینیی كورددا دەرهەق بە ئەرمەن، گەلێ‌ بەڵگەش هەن كە پشتیوانیی ئەم رایە دەكەن. لە زۆرێك لە ناوچە كوردییەكاندا، پیاوانی ئاین لە مەلا و موفتی و شێخانی تەریقەت، بەپێی فەرمانی حکومەت، هەست و سۆزی خەڵكیان دەورووژاند و بە ئاشكرا هانیاندەدان "كافران" بكوژن و كەنیسە و پەرستگاكانیان بڕووخێنن. بەم لۆژیكە، ئەوەی لە ئاینی مەسیحیی خۆی هەڵگەڕایەتەوە و بچوایەتە سەر ئاینی ئیسلام، زیانیان پێ نەدەگەیاند. بەم جۆرە، هەستی كوێرانەی ئاینی لای كوردە سادە و ساكارەكان، كە تا ئەو كاتە لەناخیاندا خەفەبوو، بەپێی نەخشە و پلانێكی داڕێژراو، لە متبوون خەبەریان كردەوە و بەزۆر كوردیان تێئاخنی.
گومانی تێدا نیە کەوا زۆربەی ئەو كوردانەی بەشداربوون لە كوشتاری ئەرمەندا، لە ریزەكانی "سوارەی حەمیدی"دا بوون، كە لەبنەڕەتدا بۆ ئەم كارە دامەزرابوو. ئەمانە بێجگە لە رۆڵی خۆیان، خەڵكی عەشایەریشیان هان دەدا بۆ كوشتاری ئەرمەن، بەتایبەتی لە كوشتاری دیاربەكر و ئەرزڕووم و شوێنانی تریشدا رۆڵێكی زۆر بەرچاویان بووە. هەڵبەت دەبێ‌ ئەوە بڵێین؛ كەوا بەشداریی هێزەكانی سوارەی حەمیدی لە كوشتاری ئەرمەندا وەك تەشكیلەیەكی حکومەت بووە، چەشنی بەشداریی سەرباز و جەندرمە، نەك وەك بەشداریی كورد، هەرچەندە دواكەوتوویی ژمارەیەك لە ئاغا و دەرەبەگەكانی كوردیش رۆڵی خۆیان بینی. لە سەرێكی تریشەوە سەركردەكانی سوارەی حەمیدی و ژمارەیەك لەو ئاغایانە، كوشتاری ئەرمەنیان بە هەل دەزانی بۆ ئەوەی گیرفانیان پڕ بكەن و موڵك و ماڵ و زەویوزاریان داگیر بكەن. لەمەشدا حکومەتی عوسمانی هانیدەدان و هاوكاریی دەكرد.
وەك پێشتریش ئاماژەمان بۆكردووە، لە رووی تێگەیشتن لە بارودۆخی ئەو سەردەمەوە،  حیزب و رێكخراوەكانی بزووتنەوەی نەتەوەیی ئەرمەن، بەتایبەتیش تاشناك وەك حیزبێكی باڵادەست، نەیانتوانی پەیوەندیی دراوسێتیی چەندین سەدەی كورد و ئەرمەن بە راستی هەڵبسەنگێنن و كار بۆ ئەوە بكەن هەست و سۆز و خەباتی هەردوو میللەت یەكبخەن. وەك لازاریف دەڵێ‌: "تاشناكییەكان خزمەتێكی خراپی گەلی ئەرمەنیان كرد، چونكە هانیاندان بۆ راپەڕینێك كە هێشتا كاتی نەهاتبوو و گیانی رق و كینەیان لایان دەورووژاند دژ بە هەموو    كورد و تورك."
هەروەها ئۆرۆتونیان دەڵێ‌: "لەجیاتی راكێشانی دیموكراتییەكانی گەلی كورد وەك هاوپەیمان و خەبات كردن پێكەوە دژ بە ئاغا و دەرەبەگی تورك، حیزبە نەتەوەییە دیموكراتەكانی ئەرمەن، لە رێگەی بانگەشەیانەوە بۆ رق و كینەی رەگەزپەرستی و ئاینی، توانییان دیوارێكی ئەستوور لە نێوان هەردوو گەلی ئەرمەن و كورددا درووست بكەن. هەڵبەت سیاسەتێكی لەم چەشنەی   نامیللی و خۆكوژی، پێش هەموو شتێك تەنها خزمەتی چینە فیوداڵەكەی كورد و توركی كرد و هیچی تر."
ئەم سیاسەتی پێداگرییەی نەتەوەپەرستانی ئەرمەن، كە بە تەنها خۆیان سوارچاكی مەیدان بن و هەموو ناوچە كوردنشینەكانی كوردستانی باكوور بخەنە ژێر ركێفی ئەو دەوڵەتەی بەتەمابوون درووستی بكەن و ئەرمینیای گەورەی ناوبنێن، بەو پێیەی لە رۆژگاری دێریندا لە ژێردەستی دەوڵەتەكانی ئەواندا بووە. ئەمە بە جارێك كوردی ترساند، بەتایبەتی وای هەست دەكرد كە دەوڵەتە گەورەكان هاوكار و یارمەتیدەری ئەرمەنن، كە هاوئاینیانن. بەم پێیە ئەگەر مەسەلەكەمان بە شێوەیەكی تر تەماشا كرد؛ ئەنجام وا دەكەوێتەوە، كە مونەوەری كورد دەترسا رۆڵی كەمبێتەوە، جووتیاری كورد دەترسا زەوییەكەی لەدەست بچێت، ئاغا و دەرەبەگەكانی كوردیش ئامانجیان ئەوەبوو پارێزگاریی لە دەسەڵاتی خۆیان بكەن. بێگومان كاربەدەستانی عوسمانییش دەستێكی باڵایان هەبوو لە بڵاوكردنەوەی ترس لە ناو كورددا بۆ تێكدانی پەیوەندیی كورد و ئەرمەن، بە هەموو شێوەیەك هەوڵیان دەدا ناکۆکیی نێوانیان قووڵ بكەنەوە و رێگەیان لە هەر هەوڵێكی نزیكبوونەوەی ئەو دوو لایەنە دەگرت. هەڵبەت كورتبینیی بزووتنەوەی نەتەوەیی لە هەردوو لای كورد و ئەرمەنەوە و دەستێوەردانی دەوڵەتە گەورەكان و هەوڵی بەردەوامی دەوڵەتی عوسمانی بۆ تێكدانی پەیوەندیی نێوان كورد و ئەرمەن و چەواشەكردنی كورد، رۆڵی خۆیان بینی بۆ هەڵچوون و ورووژاندنی بەشێك لە كورد دژ بە ئەرمەن. ئەنجام؛ دەگەینە ئەو راستییەی، كە گرژیی كوێرانەی ئاینی، تاقە هۆكار نەبوو بۆ كوشتاری ئەرمەن.
ئەگەرچی بەشێك لە كورد بوون بە ئامێر و دەسكەلای حکومەتی عوسمانی بۆ كوشتاری ئەرمەن و كاریگەری خراپی كردە سەر پەیوەندیی هەردوولا و ئاسەواری تا ئێستاش   بەدیدەكرێت و لەو سەردەمە و دواتریشدا كاریگەریی خراپی لە ناوەندی نێودەوڵەتیدا بەجێهێشتووە و هەمیشە كورد وەك پیاوكوژ وێناكراوە، بەڵام سەرباری ئەو هەموو بەدناوكردنە، كوردی سادە و ساكار، بە سروشتی خۆیان هەڵوێستی زۆر شەرەفمەندانەیان هەبووە لە ئاست قوربانیانی پلانی لەناوبردنی ئەرمەندا. هەرچەندە سیاسەتی حوكمڕانان بەری بەو مەسەلەیە دەگرت و نەیدەهێشت تەشەنە بكات. بێگومان زۆربەی خەڵكی كورد بەشدار نەبوون و تەنها وەك تەماشاكەر مانەوە، لەبەر هەڕەشەی كاربەدەستانی دەوڵەت بە سزادانی قورسی هەر كەسێك یارمەتی ئەو ئەرمەنە لێقەوماوانە بدات و ئەگەر هەر كەسێك ئەرمەن لە ماڵیدا بگیرێت، گەورە بێت یان منداڵ، ئەوە مامەڵەی ئەرمەنی لەگەڵ دەكرد.
لەگەڵ ئەو هەموو هەڕەشە و گوڕەشەیەشدا، كەچی زۆرێك لە خەڵك نیگەرانیی خۆیان دەردەبڕی لەو كوشتارە، لە گەلێ شوێن یارمەتیی ئەرمەنە لێقەوماوەكانیان دەدا و سەدان و هەزارانیان لە برسێتی و مردن رزگار كرد. لەم بارەیەوە گردلیڤسكی دەنووسێت "ئەرمەنەكان لە هەموو شوێنێك دۆستیان هەبوو لەناو كوردەكاندا و لە دەستی تورك رزگاریان دەكردن." بەڵگەی لەم چەشنە زۆرن، هەر ئەمەشە وایكردووە كەوا كوردێكی وەك عەبدولعەزیز یاموڵكی بڵێت:    "ئەو ئەرمەنانەی كە لە ئەنادۆڵدا ماونەتەوە، ئەوانەن كە لە شمشێری تورك رزگار بوون و بێ‌ هیچ زیادەڕۆییەك سێ‌ لەسەر چواری ئەوانە بە یارمەتیی كورد رزگاربوون".

دەكرێ‌ لێرەدا چەند نموونەیەكی کەم باس بكەین و وەک پەندە کوردییەکە دەڵێت "مشتێک نموونەی خەروارێکە":
ئیبراهیم پاشای میللی، بەوە ناسرابوو كە زۆر دڵسۆزی عەبدولحەمیدە لەناو هێزی سوارەی حەمیدیدا، لەگەڵ ئەوەشدا هەڵویستی زۆر ئیجابیی بوو بەرانبەر بە ئەرمەن، لە قۆناغی یەكەمی كوشتارەكەدا، توانی نزیكەی دە هەزار ئەرمەن رزگار بكات.
لە کۆمەڵکوژییەكەی ئورفەدا ساڵی 1894، 2500 ژن و منداڵ لە ترسا چووبوونە كەنیسەی ئەرمەنەوە، خەڵكی هەرچی و پەرچی نەوتیان پێداكردن و ئاگریان تێبەردان. سێ‌ كورد، كە مستەفا ئاغا و دوو برای بوون، پەنجا كەسیان لێ‌ دەربازكردن. هەر ئەم سیانە، توانییان تەواوی ئەرمەنی گەڕەكەكەی خۆیان لە مردن قوتار بكەن.
لە شوێنێكی تردا هاتووە كە "زۆرێك لە ئاغاكان ژمارەیەكی بەرچاویان لە ئەرمەن رزگاركردووە؛ مەحمودزادە بەیتوڵڵا بەگ، تەواوی ئەرمەنەكانی ناوچەی موكسی لە مردن دەرباز كردووە..."
مێژوو تائێستاش بە روونی هەڵوێستی كوردەكانی عەشیرەتی محەمەد ئاغا لە ساسۆن دەگێڕێتەوە، كە رۆڵێكی بەرچاویان هەبوو لە پاراستنی ئەرمەندا و وەك باس دەكرێت؛ نزیكەی دە هەزار ئەرمەنیان رزگار كردووە و رێگەیان بۆ ئاسان كردوون بگەنە رووسیا.

لە گەلێ‌ شوێنی تریش، كوردەكان هاوكاریی ئەرمەنیان دەكرد لە هەڵاتن و خۆشاردنەوەدا. لە چەند شوێنێكی تریش، كوردەكان هەر لەم ئاستەدا نەدەوەستان، گەلێكیان بە چەكی خۆیانەوە دەچوونە پاڵ ئەرمەنەكان و بەرهەڵستیی حکومەتیان دەكرد، كە سنوورێك بۆ كۆمەڵكوژیی دابنێت. لەم رووەوە رۆڵی كوردانی دەرسیم بەرچاوە؛ چەندین جار لەگەڵ ئەرمەن راپەڕینیانبەرپاكردووە و نزیكەی پێنج هەزار ئەرمەنیان داڵدەدا و نەیانهێشت بكوژرێن.
كوردە ئێزیدییەكانیش، كە وەك مەسیحییەكان، بەر زوڵم و ستەمێكی زۆری عوسمانی كەوتبوون، بەوپەڕی هەستی دۆستانەوە یارمەتی و هاوكاریی ئەرمەنیان دەكرد.
لە گەرمەی جەنگی جیهانیی یەكەمدا، كاتێک‌ كە هێزەكانی رووسیا دەگەیشتنە هەر شوێنێك لە ئەرمینیا و كوردستاندا، ژمارەیەكی زۆری پەنابەری ئەرمەنیان لای كوردەكان دەبینی، کە لە قاتوقڕی و گرانی و برسێتی ساڵانی جەنگدا، ئەمانە ئەو نانە كەمەی خۆیان دەكردە دوو لەتەوە و گیانی ئەرمەنیان پێ دەپاراست.
لە پاش كۆتایی جەنگ، خەڵكێكی زۆری ئەرمەن دۆزرانەوە كەوا كوردەكان داڵدەیان دابوون و دوای راگەیاندنی ئاگربەسی مۆدرس، چەند نوێنەرێكی كورد سەردانی نوێنەرایەتی دەسەڵاتی بەریتانیایان لە حەڵەب كرد و نامەیەكیان رادەستیان كرد كە تێیدا هاتبوو: "لە گوند و رەشماڵەكانماندا 650 ئەرمەنی هەن، كە زۆریان ژن و منداڵن. لای دراوسێكانیشمان زیاد لە 3800 كەس هەن. ئێمە ماوەی چوار ساڵە بەخێویان دەكەین و نامانەوێ‌ نانەكەمان بەخۆڕایی بڕوات. هەروەها لای خێڵەكانی دۆستمان، كە زۆرتر لێرەوە دوورن، 6800 ئەرمەنی داڵدە دراون ...". بەم شێوەیە، سەدان ئەرمەنی پەنایان بردبووە بەر گوند و رەشماڵی خێڵ و جووتیارە كوردەكان و لە كوشتن پارێزراو بوون، لە هەردوو كوردستانی بەری عێراق و ئێرانیشدا. ئەمە لەكاتێكدا بووە كە ئەگەر دەسەڵاتدارانی عوسمانی بە هەر كەس و خێڵێكیان بزانیبایە داڵدەی ئەرمەنیان داوە، گەورەترین سزایان دەدان.
بێجگە لە كورد، گەلێ‌ لە خەڵكی بیرمەند و رۆشنفكری توركیش لە دژی ئەم كۆمەڵكوژییە وەستابوونەوە. بۆ نموونە؛ لە هاوینی ساڵی 1915دا، هاوڵاتییانی شاری ئەرزڕووم كە تورك بوون، دژی دەسەڵاتداران وەستانەوە لە كوشتاری ئەرمەندا. لە تەرابزۆنیش، گەلێك لە خێزانە توركەكان، ئەرمەنیان دەشاردەوە لە ماڵەكانی خۆیاندا و بە هەمان شێوە لە شاری یۆزگاتی نزیك ئەنكەرەدا. تەنانەت ژمارەیەكی بەرچاویش لە كاربەدەستانی تورك وەك: والی و قایمقام و فەرماندەكانی سوپا و جەندرمە، دژ بەم كوشتارە بوون و لەو شوێنانەی بیانتوانیایە، هەوڵیان دەدا جێبەجێی نەكەن.
لە مەسەلەی بەشداریكردنی كورد لە كوشتاری ئەرمەندا، دكتۆر هۆگر تاهیر تۆفیق لە كتێبەكەیدا "الكرد والمسألة الأرمنیة 1897 ــ 1920" كە لێكۆڵینەوەیەكی قووڵ و ناوازەیە، باس لە دوو بەشی كورد دەكات سەبارەت بە رۆڵیان لە جینۆسایدی ئەرمەندا، یەكەمیان: كەمینەیەکن و زۆربەیان لە عەشیرەتە كۆچەرەكانن، ئەمەشیان زیاتر بۆ تاڵانوبڕۆ بووە، لەبەر باری ئابووریی سەختی ئەو دەمەی كوردستان و هەندێ‌ نەریتی خێڵەكیی ئەو دەمە، كە وەك نەریت تاڵانیی باوبووە لەناو خۆشیاندا. لەم حاڵەتەدا كەمتر كوشتار روویداوە. دووەمیان: كە زۆرینەی میللەتی كورد دەگرێتەوە لە باكووری كوردستاندا، كەوا هەڵگری رەوشت و خەسڵەتی كوردی رەسەنن و ئەوان لەو رووداوانەدا بەشدارییان نەكرد، بەڵکو گەلێ‌ ئەزموون و بەڵگە هەن كەوا تاقە دۆستی ئەرمەن، كورد بوون و هەر ئەمانیش بوون كە رۆڵی گەورەیان هەبووە لە رزگاركردنیاندا، تەنانەت بەشێكیش لە سوارەی حەمیدی رۆڵی رزگاركردنیان بینیوە. سەبارەت بە بەشی یەكەم لە كورد، سەرەكیترین پاڵنەریان بۆ بەشداربوون لەو كوشتوبڕەدا؛ هۆكاری تۆڵەكردنەوە بووە لەو كار و رەفتارە دزێوانەی كۆمیتە شۆڕشگێڕەكانی ئەرمەن بەرانبەریان دەیانكرد، لەبەرئەوە هەروەختێ‌ بۆیان بكرایە تۆڵەیان دەكردەوە. ئەم حاڵەتانەش زیاتر لە ناوچەی وان و ناوچە سنوورییەكانی تری عوسمانی لەگەڵ ئێراندا روویدەدا، كاتێک‌ كە رێكخراوە شۆڕشگێڕەكانی ئەرمەن لەوێوە دەهاتن بە دیوی عوسمانیدا، كوردەكانیان دەكوشت و ئەمانیش تۆڵەی خۆیان دەكردەوە.
بێینەوە سەر رۆڵی كورد لە رزگاركردنی ئەرمەندا لە سەروەختی كۆمەڵكوژییەكەیاندا؛ دیسانەوە لێكۆڵەر دكتۆر هۆگر تاهیر تۆفیق، وردەكارییەك لەم رووەوە باس دەكات، كە جەنەراڵ مایۆسكی، كەوا كونسوڵی گشتیی رووسیا بووە لە وان و ئەرزڕووم لە نەوەدەكانی سەدەی نۆزدەدا بۆ ماوەی حەوت ساڵ، لە راپۆرتێكی دوورودرێژیدا باس لە رۆڵی كورد دەكات لە هاوكاری و رزگاركردنی ئەرمەندا و ناوی چەند شێخ و ئاغایەكی كورد دێنێ،‌ كە رۆڵی بەرچاویان بینیوە لە پاراستنی ئەرمەنەكاندا، لەوانە: حوسێن پاشای حەیدەرانلی و سوڵتان بەگی برای و كەسێك بە ناوی حاجی ئاغا لە ویلایەتی موسڵ و چەندین ناو و هەڵوێستی ئیجابیی لەم رووەوە. تا ئەو رادەیەی كەوا مایۆسكی، لە چەندین شوێندا گاڵتە بەو بیروڕایانە دەكات، كە ئەرمەنیان بە كۆیلەی كورد لەقەڵەمدەدا و كوردەكان هەموو دز و جەردە بوون.
هەر هەمان نووسەر، لە جێگەیەكی تری كتێبەكەیدا، لەبارەی رۆڵی عەشیرەتە كوردەكانەوە بۆ رزگاركردنی ئەرمەن دەڵێ:‌ "سەبارەت بە عەشیرەتە كوردەكان لە رووداوەكانی ساڵی 1915ی کۆمەڵکوژیی ئەرمەنەكاندا، شایەتحاڵانی وەك: كارۆ ساسۆنی و عەبدولڕەزاق بەدرخان و كامل بەدرخان و شاخۆڤسكی و ئەفسەرانی تری رووس، كۆكن لەسەر ئەوەی عەشایرەكان لەو رووداوانەدا بەشدار نەبوون، بەڵکو رۆڵیشیان زۆر بووە لە رزگاركردنیاندا و لە ساڵانی 1915 – 1917، زۆرێك لە ئەرمەنیان خستووەتە ژێر چاودێریی خۆیانەوە و پۆشاكی كوردییان لەبەركردوون و شاردوونیانەوە، بەو هۆیەشەوە سەرۆكەكانیان دواتر تووشی سزای حکومەتی عوسمانی بوون". لەم رووەوە تەنها مووسا بەگ ناوێك لە ناوچەی مووش، رۆڵێكی خراپی بووە لە كوشتاری ئەرمەندا.
زۆرجار مسیۆنێر، یان مژدەدەرە ئەوروپاییەكان، رۆڵێكی خراپیان هەبووە لە بەدناوكردنی كورددا و زیادەڕۆییان لەو رووەوە كردووە. كەچی لە هەمان كاتدا، كە شایەتییان لە زاری ئەرمەنێكی دەربازبوو وەرگرتبێت پاش گێڕانەوەی بەسەرهاتی تاڵی خۆی، پێی لەوە ناوە كە خێزانێكی كورد، یان شێخ و ئاغایەكی كورد رزگاریان كردووە. حەسەن هۆشیار، كە كەسێكی لێكۆڵەری هاوچەرخی ئەو رووداوانە بووە، لەم بارەیەوە دەڵێ‌: "ئەوانەی کە بە گۆترە و بێبەڵگە وایدەردەبڕن كە كورد ئەرمەنیان كوشتووە، ئەی بۆ ئەوە ناڵێن كە چۆن لەو قەسابخانەیە رزگاربوون و نكۆڵی لەو چاكەیە دەكەن؟ لە كاتێكدا كە زۆرێك لە پیاوانی ئاین، كوشتنی ئەرمەنییان حەرام كردووە، بەتایبەتی شێخ سەعیدی پیران، کە فتوای داوە؛ هەر كەسێك ئەرمەنێك بكوژێت، وەك ئەوە وایە موسڵمانێكی كوشتبێت. زیاد لەوەش، هانی خەڵكی كوردی داوە داڵدەیان بدەن و لە تورك بیانشارنەوە." بۆ راستیی ئەم دۆخە، قەشەیەكی ئەرمەنی دەڵێ: "ئەگەر هەر كوردێك داكۆكیی لە دراوسێ‌ ئەرمەنەكەی بكردایە، ئەوا حکومەت جەندرمەی دەناردە سەری و دەیانكوشت." تەنانەت سۆگۆمۆن تەهلیریانی ئەرمەن، كە ساڵی 1921 تەڵعەت پاشای لە بەرلین كوشت، لە بەردەم دادگای ئەڵمانیدا راشكاوانە وتی: "لە كاتی كۆمەڵكوژیی كەسوكارەكەیدا، لەگەڵ هەزاران ئەرمەنیی شارەكەیدا (ئەرزنجان)، خێزانێكی كورد ئەمیان بۆ ماوەی زیاد لە بیست رۆژ شاردووەتەوە و جلی كوردییان لەبەركردووە، بۆ ئەوەی كەس نەیناسێتەوە و دەربازیان كردووە بۆ قەوقازی رووسیا."
زۆرێك لە سەرچاوە و شایەتحاڵەكانی ئەو سەردەمە، دەگێڕنەوە كەوا لە كاتی راگواستنی ئەرمەنەكاندا؛ دەیان ژن و منداڵ لەلایەن خەڵكی كوردی دراوسێیانەوە شاردراونەتەوە و سەرباری گرانی و قاتوقڕیی ئەو سەردەمە، نانی وشكی خۆیان لەگەڵیان بەشكردووە. وایلێهاتووە ئێستا لە كۆمەڵگەی توركیای ئەم سەردەمەدا، باس لە زیاد لە ملیۆنێك كەس دەكرێت، كە نەوەی ئەو ژن و منداڵە رزگاركراوانەن كەوا زۆرێكیان كورد رۆڵی سەرەكیی هەبووە لە شاردنەوە و دەربازكردنیاندا، بەڵام تا ئەمڕۆش نەوەی ئەرمەن و نووسەران و لێكۆڵەرانیان، هێشتا هەر لەژێر كاریگەریی ئەو بەندوباوە ناڕاست و چەواشانەدان كەوا كاتی خۆی باڵی چەوتی بزووتنەوەی نەتەوەپەرستی ئەرمەن كاری لەسەر دەكرد و خەڵكی ئەرمەنی پێ‌ فریو دەدا. هەروەها مژدەدەرە ئەوروپی و ئەمەریكییەكان و سیاسەتی بەرژەوەندخوازی وڵاتانی زلهێزی ئەوروپاش، کە ئاگری دووبەرەكی و رقیان جۆشدەدا بەو ئەقڵەی تا ئەم لایەنە قووڵ بكرێتەوە، ئەنجامی باشی بۆ دەوڵەتی سەربەخۆی ئەرمەنستان دەبێ لەسەر خاكێك كە كورد تێیدا زۆرینە بوو و دەیویست ئەو خاكە بۆ هەردوولایان بێت، بەڵام ئەرمەن کە تێیدا كەمینەش بوو، رابەرە نەتەوەپەرستە كورتبینەكانی، دەیانویست تەنها بۆ ئەرمەن بێت بەبێ‌ كورد. بێگومان حکومەتی عوسمانییش وریایانە كاری لەسەر دەكرد و گرەویشی تێدا بردەوە.
لەم بارەیەوە وا چاكە ئارام دیكرانی موزیكژەنی كوردی بە رەچەڵەك ئەرمەن باس بكەین، كاتێ‌ كە بۆ گۆڤاری ئۆزگور دەدوێت و لە وەڵامى ئەو پرسیارەدا كە "تۆ بە رەچەڵەك كورد نیت، بەڵام گۆرانیبێژ و موزیكژەنی كوردی، بۆچی بە كوردی گۆرانی دەڵێیت؟" دەڵێ: "باوكم خەڵكی ناوچەی ساسۆنە و دایكیشم سلێڤانییە، ساڵی 1923 خێزانەكەم لە توركیا هەڵاتوون بۆ سووریا و ساڵی 1966 گەڕاوینەتەوە بۆ ئەرمەنستان. باوكم دەیوت قەت خۆتان لە كورد جیامەكەنەوە و لێیان دوورمەكەونەوە، ئەوان زۆر یارمەتییان داین، ئێمە لە دێرزەمانەوە دراوسێین و هیچ دوژمنایەتییەك لە نێوانماندا نەبووە و لە خێر و چاكە بەولاوە هیچمان لێیان نەدیوە. لەبەر ئەوە باوكم بە كوردی هۆنراوەى دەنووسی و هەردەم چاكەی كوردی لەسەر زمان بوو. بە هۆی ئەم تێكەڵییەوە، من ئێستا بە هونەرمەندێكی كورد دەناسرێم، زمانم و ژێی عوودەكەم و ئاوازەكانم، خۆیان بۆ زمانی كوردی دەگەڕێن."
هەر لەسەر هەڵوێستی کورد لە مەسەلەی دەربازکردنی ئەرمەندا، کیلینگ کە نووسەرێکی ئینگلیزە و ساڵی ١٩٢٤، پاش گەشت و گەڕانێكی زۆر لە رووسیا و توركیادا، كتێبێك چاپدەكات و بەكورتی تێیدا دەڵێ "كورد هەزاران ئەرمەنیان رزگار كردووە".
بلەچ شێركۆ دەگێرێتەوە کەوا ئەو ژمارە ئەرمەنەی كورد رزگاری كردوون، دەگاتە پەنجا هەزار كەس. حەسەن هۆشیاریش، لە یاداشتەكانیدا باس لە 165 هەزار دەكات. ژمارەكە لای ك. چاچیانی زانای كوردناس، دەگاتە دوو سەد هەزار كەس و گەلێ سەرچاوە باس لەوە دەكەن كەوا "گەورەترین پرۆسەی رزگاركردنی گەلێك بووە لەسەردەستی گەلێكی تر لە چەرخی نوێدا".
هەر لەم رووەوە، نووسەر و مێژوونووسی ئەرمەن، گارۆ ساسۆنی، دەنووسێت: "سەبارەت بە کوشتارەکان، من بەشەخسی ئەزموونی ئەو راستییەم کردووە؛ کەوا لە ساڵانی 1915 – 1917 زۆرێک لە سەرۆک هۆزەکانی کورد، ئەرمەنەکانیان خستووەتە ژێر پارێزگاریی خۆیانەوە و جلوبەرگی کوردییان لەبەرکردوون و شاردوونیانەوە، لەبەرئەوە دواتر تووشی سزا بوون لەلایەن حکومەتی عوسمانییەوە".
لەڕاستیدا بەسەرهات و گێڕانەوەی ئەو ئەرمەنییانەی لەلایەن کوردەوە رزگارکراون، کۆتایی نایەت. ئەمەش وا دەگەیەنێت، کە رۆڵی کورد زیاتر رزگارکردنی ئەرمەن بووە، نەک پێچەوانەکەی. بێگومان لەسەر ئاستە میللییەکە، نەک داردەستەکانی دەوڵەت. لەبەرئەوە، وەک گەلێ لە سەرچاوە مێژووییەکان ئاماژەى پێدەدەن، لەو بارەیەوە دەکرێت وا دابنرێت کەوا "گەورەترین پرۆسەی رزگارکردنی میللەتێک بووە لەلایەن میللەتێکی ترەوە لەم چەرخەی ئێستاماندا."
گەلێ نموونە لەلایەن ریچارد هۆڤانیسیانی مێژوونووس و شارەزای کارامەی مەسەلەی ئەرمەن تۆمار کراوە سەبارەت بە پرۆسەکانی رزگارکردنی ئەرمەن لەلایەن کورد و تورک و خەڵکانی ترەوە لەو کات و سەردەمەدا. یەک لەم نموونانە؛ چیرۆکی هاروتیانە، ئەوە دەگێڕیتەوە کە خێزانێکی کورد بە منداڵی گرتوویانەتە خۆیان و داڵدەیان داوە و دەڵێ: "کاتێ کە کوشتارەکە دەستیپێکردووە، دایکی بردوویەتی بۆ ماڵی ئاغایەکی کورد و ئەمیش لەگەڵ قودرەت خانمی خێزانی چوار منداڵی ئەرمەنیان لەخۆگرتووە، کە یەکێکیان کیژۆڵەیەکی بچووک بووە." پاشان بەردەوام دەبێت لەسەر گێڕانەوەکەی و دەڵێ: "ئەو خانمە، هەر چوارمانی لە ماڵی خۆیدا بەخێو دەکرد و وەک منداڵەکانی خۆی مامەڵەی لەگەڵماندا دەکرد، تەنانەت هەستم بەوە نەدەکرد کە لە دایکم جیابوومەتەوە. لەبیرمە لە کاتی خواحافیزیدا قودرەت خانم بە دایکمی وت ئەمە کوڕی خۆمە و ئەگەر گەڕایتەوە هی خۆتە و ئەگەریش وانەکەوتەوە، ئەوە وەک کوڕی خۆم چاودێریی دەکەم..."
روبینا پێرومیانی، خانمە توێژەری ئەرمەنی، لە کتێبەکەیدا بەناوی:"ئەوانەی کە بەردەوامبوون لە ژیان لە تورکیادا لە پاش 1915"، ئاماژە بە چەندین نموونەی دەربازکردنی ژن و منداڵی ئەرمەن دەکات. یەک لەوانە؛ چیرۆکی حاجی ئیبراهیمە، کە ئێستا لە ئەڵمانیا دەژی. پێدەچێت نموونەی هەزاران ئەرمەن بێت، کە لە قەتڵوعامەکەدا دەرباز بوون و دواتر لە ناو کۆمەڵگەی عوسمانیدا تواونەتەوە، کە بە زۆریی کورد، یان تورک بوون. ئەو ئێستا و لە پاش نزیکەی سەدەیەک لە کوشتارەکە، بەم شێوەیە باس لە شوناسی خۆی دەکات: "من زمانی دایکم کوردییە و بە هەست کوردم، بەڵام بە بنەچە ئەرمەنم و باوک و دایکم ئەرمەنی رەسەن و تەواون. من لە گوندێکی کوردیدا گەورەبووم و یەک وشە زمانی ئەرمەنی نازانم، کاتێکیش ئەڵمانەکان پرسیاری ناسنامە و نەتەوەم لێدەکەن، لە وەڵامدا دەڵێم من خەڵکی تورکیام و زمانی دایکم کوردییە و شوناسم ئەرمەنییە و ئاینیشم ئیسلامە".
کەمال یاڵچین، تورکێکی بە رەگەز ئەرمەنە و نووسەری کتێبێکە بە ناونیشانی "ئێوە دڵی منتان خۆشکرد – Seninler Gular Yoreghim"، لەبارەی ئەو کەسانەوە کە رەگ و بنەچەیان ئەرمەنە، وا باسی حاجی برایم دەکات، کە کوڕی باوک و دایکێکی ئەرمەنی بەئیسلامبوون، بەڵام "موسڵمانێکی" پەراوێزکەوتوو. یاڵچین، لە بەدواداگەڕانیدا، راستیی ئەم کوردە بە بنەچە ئەرمەنەی لە شاری کۆڵنی ئەڵمانیا بۆ دەرکەوەتووە، کە حاجی برایمی تێدا نیشتەجێ بووە. ئەو بیستبووی کەوا لە ناوخۆی تورکیادا ژمارەیەکی زۆر لەو حاڵەتانە هەن و بەدوایاندا دەگەڕا، بەڵام ئەنجامێکی وای دەستنەدەکەوت و لە دەرەوەی تورکیا زیاتر سەرکەوتوو بوو، بەتایبەتى لە ئەڵمانیا و تاڕادەیەکیش لە ئەستەمبووڵدا. ئەم پیاوە (حاجی برایم)، تا تەمەنی هەشت نۆ ساڵان هیچ شتێکی لەبارەیرەگ و بنەچەی خۆیەوە نەزانیوە، لەو تەمەندا لە شەڕێکی منداڵانەی گەڕەکدا لەگەڵ منداڵێکی دراوسێیاندا، جنێوی پێداوە و پێی وتووە تۆ گاوریت. بەمە باوکی پێی لەو راستییە ناوە کە "گاورن"، چونکە بە بنەچە ئەرمەنن. پاش ئەوەی ئیبراهیم بەم راستییەی زانی و باوکیشی وردە وردە متمانەی پێکرد و کەوتە گێڕانەوەی چیرۆک و بەسەرهاتەکانی رابردوو بۆی. ئەمیش لەژێر کاریگەریی ئەم گێڕانەوە پڕ لە ترس و تۆقینەی باوکیدا، لەگەڵ گەورەبوونیدا پیاوێکی سڵۆک و شەرمنی لێدەرچوو، هەمیشە دەترسا راستییەکانی خۆی دەربخات. وا ئێستا لە ئەڵمانیا ئەم بەسەرهاتە سامناکانەی باوکی بە ترس و دڵەڕاوکێوە بۆ یاچین دەگێڕێتەوە.
نشیماڤۆری باوکی ئیبراهیم منداڵ بووە کاتێ کە کوشتارەکەی ساڵی 1915 دەستیپێکردووە. لە خێزانەکەیدا، کە لە شەش برا و خوشک، باوک و دایک، نەنک و باپیر، مام و خاڵ و پوور پێکهاتبوون، تاقە کەس بووە کە لەو مەینەتییە دەرباز بووە و دواتر کەس نەیوێراوە باسی بکات. دواجار، خێزانێکی کورد ئەم منداڵەیان لەخۆگرتووە، بەڵام لەبەر ئەو شۆک و حاڵەتە دەروونییەی بەسەریهاتووە، نەیتوانیوە لایان هەڵبکات و پاشماوەیەک لێیان هەڵدێت و پەنا دەباتە بەر خێزانێکی ئەرمەن. ئەوجا شیماڤۆر گەورە دەبێت و پشت بە خۆی دەبەستێت و کچێکی ئەرمەنی مارە دەکات، کە ئەویش هەر دەربازبووی جینۆسایدەکە دەبێت. پاشان و بەهۆی هەراسانکردنی بەردەوامەوە، خۆی و خێزانەکەی دەبن بە موسڵمان و ناوی خۆی دەگۆڕێت بۆ عەلی، بەڵام ئەمە لە باجی داهات (وارلیگ وێرگەسی)  "varlig vergisi" نەیبەخشین، کە لە ساڵی 1942 و بەدواوە بەسەر غەیرە موسڵمانەکاندا سەپێندرابوو. ئیبراهیم، ساڵی 1943 لەم دایک و باوکە لەدایکبووە. پاشان لەگەڵ خێزانەکەی کۆچیان کردووە بۆ ئەڵمانیا و لەوێش هێشتا هەر شوناسی خۆی بەنهێنیی هێشتبووەوە و پاش ماوەیەکی دوورودرێژ ئەوجا کەوتە باسکردنی بنەچەی ئەرمەنیی خۆی. راستییەکەی؛ لەم مەسەلەیەدا پیاوێکی ئاینیی کورد بە ناوی مەلا چەلەبی، زاتی وەبەرنا بۆ ئاشکراکردنی شوناسی راستەقینەی خۆی. بەهەرحاڵ، مەلا چەلەبی، تێگەیشتنێکی جیاوازی هەبوو بۆ ناسنامەی حاجی ئیبراهیم و بە لای ئەم مەلایەوە؛ ئەو کوردە و ئاینی ئیسلامە و بنەچەشی ئەرمەنە، پێویست بە شاردنەوە ناکات. ئاخۆ چەند کورد و تورک هەبن، کە بنەچەیان ئەرمەن بێت و بەئاگابن لەوە و بیانەوێت پێی لێبنێن و ئاشکرای بکەن.
سوڵتان، نموونەیەکی تری لەو جۆرەیە، ئەم خانمە ئێستا لە ئەڵمانیا بەم رەنگە باس لە خۆی و مێردەکەی دەکات "ئێمە لە ماڵەوە بە کوردی قسە دەکەین، چونکە زمانی دایکمانە و بە رەگەز ئەرمەنین و زمانی ئەرمەنی نازانین." سوڵتان، سەر بەو گرووپە ئەرمەنە شاردراوانەیە کە وازیان لە ئیسلام هێناوە و گەڕاونەتەوە سەر ئاینی باوباپیرانیان.
لە ئێستای تورکیادا، جۆرە مەیل و ئاڕاستەیەک هەیە لەلایەن ئەو کەسانەوە کە باوانیان ئەرمەن بوون، بۆ ئاشکراکردنی نهێنیی زیاد لە سەدەیەک. وەک حاڵەتی سەحەر/ هێرانووش کاتێ کە راستیی خۆی بۆ فەتحیە چەتینی کوڕەزای ئاشکراکرد لەبارەی بنەچەی ئەرمەنییەوە، پاش ئەوەی ماوەی حەفتا ساڵ ئەم نهێنییەی نەدرکاندبوو. ئەم مەسەلەیە، پاڵی بە چەتینەوە نا کە ببێتە یەکێک لە چالاکترینی ئەم بوارە و نووسینی کتێبە بەناوبانگەکەی "نەنکم لە دایکەوەGrandmother My Maternal".
هرانت دینک، سەرنووسەری رۆژنامەی "ئاگۆس"، کە بە هەردوو زمانی تورکی و ئەرمەنی دەردەچوو، لە ساڵی 2007دا تیرۆر کرا، بەهۆی دەستدانە کەمپەینێکەوە، کە هانی تورک و (غەیرە تورکی) دەدا کەوا رەگ و بنەچەی ئەرمەنییان ئاشکرا بکەن. ئەو وای بۆ دەچوو؛ کەوا لەکاتێکدا حەفتا هەزار هاوڵاتیی تورک خۆیان بە ئەرمەن دادەنێن، بەڵام زیاتر لە ملیۆنێکی تر رەگوڕیشەی ئەرمەنییان هەیە، کە نەنک و پاپیریان، یان باپیرە گەورەیان ئەرمەن بوون. ئەمەش تەحەدایەک بوو بۆ گریمانەی یەکچەشنیی کۆمەڵگەی تورکی.
ئەمە و دەیان و بگرە سەدان نموونەی تۆمارکراوی هاوکاری و یارمەتیی کورد و تەنانەت تورک و میللەتانی تری دەوڵەتی عوسمانیش، لەپێناوی رزگارکردنی ئەرمەنە لێقەوماوەکان،راستی و نکووڵی لێنەکراوە، سەرەڕای ئەوەى کە ئەم تاوانی جینۆسایدە، لە رووینەخشە و جێبەجێکردنەوە دامودەزگاکانی دەوڵەت راییاندەکرد و هەڕەشەی گەورەیان لە هەر کەس و لایەک دەکرد، تا ئاستی کوشتنیان و وەک ئەرمەن مامەڵەکردنیان، ئەگەر داڵدەیان بدانایە. هەر لەم رووەوە، پێرومیان، لەو کتێبەیدا کە لەسەرەوە باسمانکرد، ئاماژە بەوە دەکات؛ کەوا چ راڤە و لێکدانەوەیەکی بەجێ بکەین بۆ ئەو منداڵە لەئەژمارنەهاتووانەی کە "سپێردراون بەو دراوسێکورد و تورکانە" بۆ رزگارکردنیان، لە گەرماوگەرم و تراومای ترس و نائومێدیی خێزانە راگوێزراوە ئەرمەنەکاندا، لەوەی رەنگە بکوژرێن و نەگەنە شوێنی مەبەست لە بیابانەکانی سووریادا. لەکاتێکدا کە ئەو خێزانە "کورد و تورکانە" خۆیان لەژێر باری هەژاری و برسێتیدا دەژیان بەهۆی جەنگی جیهانیی یەکەمەوە.

ئەنجام و پەند
جینۆسایدی ئەرمەن، یەكەم ئۆپراسیۆنی كۆمەڵكوژیی مرۆڤە بەم ئاستە دڕندانە و ترسناكە لە مێژووی نوێدا، دەرهەق بە گەلێكی غەیرە موسڵمانی ژێردەستی حکومەتی عوسمانی، كەوا گوناهی ئەوە بوو داوای مافی رەوای خۆی دەكرد و دەیویست لە دەست ستەمكاریی سەدان ساڵەی ئەم رژێمە ملهوڕە رزگاری بێت، بەڵام ئەم وەك پیشەی خۆی لەگەڵ تەواوی رەعییەتەكەی، بەتایبەتی لەگەڵ میللەتانی بندەستی، هەمیشە بە ئاگر و ئاسن مامەڵەی كردووە. كام تاوان سەختە، درێغیی نەكردووە لە ئەنجامدانی بەرانبەریان و ئەوەی كە لەگەڵ میرنشینە كوردەكان كردی لە     كوشتوبڕ و كۆتایی پێهێنانیان، ئەویش هەر جینۆساید بوو.
ئەرمەن و كورد، لە شەش ویلایەتی رۆژهەڵاتی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیدا پێكەوە دەژیان. بۆ سەدان و دەكرێ‌ بڵێین چەند هەزار ساڵیش، هەمان جەور و ستەمی داگیركەرانی خاك و وڵاتی تێكهەڵكێشی هەردوولایان چەشتووە و چەوساوەكانی هەردوو گەل هەمان دەردیان چەشتووە بە دەست كاربەدەستانی دەوڵەت و ئاغا و خاوەن موڵكی كورد و تورك و سەرۆك خێڵی كۆچەر و لە هەمان كاتیشدا بازرگانی ئەرمەنی قۆرخكاری بازاڕەوە. ئەم مێژووی پێكەوەژیانە سەرەڕاى جیاوازیی ئاینیی هەردوو میللەت، هێند ئاوێتەی یەكتر بووبوون لە رووی نەریت و كولتوورەوە، كە لێكتر جیاكردنەوەیان ئەستەم بوو. هەموو بەڵگەنامەكانی مێژوو گەواهیی ئەوە دەدەن، كە تا دەركەوتنی مەسەلەی ئەرمەن لە حەفتاكانی سەدەی نۆزدە بەدواوە، هیچ ناحەزی و ناكۆكییەك لە نێوان ئەمان و كورددا نەبووە، بەڵکو پەیوەندییەكی باش و جێگیریشیان هەبووە، بەڵام دەركەوتنی ناسیۆنالیزمی ئەرمەن، پەیوەندییەكانی هەڵگێڕایەوە. بە رووكەش داوای پارێزگاریی دەكرد لە ستەمی كورد و چەركەس، ئەرمەنی بە قوربانیی ستەم و تاڵانوبڕۆی كوردی "نەزان و دڕندە" لەقەڵەمدەدا، بەڵام راستییەكەی لەپشت ئەم ئیدیعایەوە، ئامانج درووستكردنی دەوڵەتی ئەرمەنستانی گەورە و دەرپەڕاندنی كورد بوو لەسەر خاكەكەی. لە رووی نێودەوڵەتیشەوە، مەسەلەی ئەرمەن بەكارهێنرا بۆ ململانێی نێوان دەوڵەتە زلهێزەكان و بەرژەوەندییەكانیان لە دەوڵەتی عوسمانیدا. بزووتنەوە نەتەوەییەكەی ئەرمەنیش، هەموو هێلكەكانی خۆی خستە سەبەتەی ململانێی زلهێزەكانەوە و لەجیاتی هاوپەیمانیكردن لەگەڵ بزووتنەوە نەتەوەییە تازە گەشەكردووەكەی كورددا، كە هەمان داخوازیی رەوای ئەرمەنی هەبوو، كەچی پشتی تێكرد و بە كردەوە بوو بە دوژمنی و سواری سەری خۆی بوو. هێند كورتبینانە مامەڵەی لەگەڵ كورد دەكرد، بۆ ماوەیەكی زۆر بوو بە هاوپەیمانی حوكمڕانانی ئیتیحاد و تەرەقی لە دوای ساڵی 1908وە. جیاوازیی بنەڕەتیی نێوان ئەم دوو بزووتنەوە نەتەوەییە، كە هەردووك دەیانویست لە چەپۆكی سەركوتكارانەی مێژوویی عوسمانلی دەربچن و بە مافی رەوای نەتەوەیی خۆیان بگەن، ئەوەبوو كەوا كورد هەمیشە گەرەكیان بوو ئەرمەن هەمیشە برایان بن لە دەوڵەتی داهاتووی كوردستانی سەربەخۆدا، تەنانەت واز لەو ناوچانەش بێنن كە ئەرمەن زۆرینەن تێیاندا، بەڵام بە پێچەوانەوە ئەمان دەیانویست لەسەر هەمان خاك كە كورد تێیدا زۆرینە بوو، دەوڵەتی ئەرمەنستان رابگەیەنن و تەنها ئەرمەنی تێدابێت. لەم پێناوەشدا حیزبە ناسیۆنالیستەكانی ئەرمەن، درێغییان نەكرد لە هاندان و واتەواتی بێ‌ بنەما دژ بە كورد، لەكاتێكدا دوژمنی سەرەكیی ئەوان و كوردیش و تەواوی گەلانی بندەست، دامودەزگای سوڵتانی عوسمانی و دواتریش توركە لاوەكان (ئیتیحادییەكان) بوون، کە بێجگە لە ئەرمەن لە سیاسەتی پەیڕەوكردنی كۆمەڵكوژیدا كەمیشیان بە كورد نەكرد.
بێگومان دەزگا و دامەزراوەی ئەو دەوڵەتە پۆلیسییە، سەرباری دواكەوتوویی، بەڵام میراتی ستەم و ملهوڕی، هێندەی بۆ هێشتبووەوە، كە بتوانێت یاریی قێزەونی خۆی بكات و سیاسەتێكی زیرەكی "پەرتكە و زاڵبە" بەكاربێنێت و ناكۆكیی نێوانی هەردوولا زیاتر قووڵ بكاتەوە و سوارەی حەمیدی لە كورد پێكبێنێت و خەڵاتکردنی ئاغا و سەرۆك خێڵی كورد لە موڵك و ماڵ و سامانی ئەرمەن درێغی نەکات و لە قاتوقڕی و گرانی و برسێتیی سەردەمی جەنگدا هانی خەڵك بدات بۆ تاڵانی و كوشتن و بەرپاکردنی گیانی گرژی و تۆڵە و تۆڵەکاری. هەروەها توندوتیژیی ئاینیی بورووژێنێت و بە "جیهادی پیرۆز"ی دابنێت و كوشتنی منداڵ و ئەتكی ژن بە ئەركی پیرۆزی  كورد و توركی موسڵمان لەقەڵەم بدات و دواتر لەشكر و جەندرمەكەی و "تەشكیلاتی مەخسووسە"ی هەرچی تاوانی كۆمەڵكوژییە ئەنجامی  بدەن و پاشان بیخاتە ئەستۆی كورد. ئەوە سەركەوتنی سیاسەتی قێزەونی ئەو رژێمە و ئەنجامی بیر و رەفتاری كورتبینی هەردوولا، بەتایبەتی حیزبی تاشناكی نەتەوەپەرستی توندڕەوی ئەرمەن بوو. هەڵبەت ئەو بەشەی كوردی بە هیچ شێوەیەك لێ بەدەر ناكەین و پاكانە بۆ تاوانە سامناكەكانیان ناكەین، هەرچەندە وەك میللەتی كوردیش بەشدار نەبووبێتن و وەك تاكەكەس و جەردە و تاڵانكەر و خێڵ و سوارەی حەمیدیی تاوانیان ئەنجام دابێت.
لێرەدا جەخت لەوە دەكەینەوە، كە پلانداڕێژی تاوانی كۆمەڵكوژییەكە و ئەنجامدەری، حکومەتی عوسمانی و دەزگا سەركوتكەرەكەی بوو، بەڵام ئەمە ئەستۆی ئەو بەشە بەشداربووەی كورد و حیزب و رێكخراوەكانی ئەرمەن و دەوڵەتە زلهێزە بەژەوەندخوازەكان و مژدەدەرە مەسیحییە هاندەرەكان و پەتریاكییەت و رابەرە ئاینییەكانی ئەرمەن لە لایەك و دامودەزگای ئەڵمانیای قەیسەریی ئەو دەمە، كە دەسەڵاتی رەهای هەبوو لە ناو دەوڵەتی عوسمانیدا، پاك ناكاتەوە، كە بە هەموو لایەكیان دۆخێكی ئاڵۆزی وایان درووستكرد؛ كەوا شارە زەردەواڵەی ملهوڕیی توركی عوسمانی و پاشتریش توركی نەتەوەپەرستی تۆرانیزم بورووژێت و ئەو سەدان هەزار خەڵكە بێگوناهەی ئەرمەن بەو دەردە ببەن كە بردیان.
هەرچۆنێك بێت ئەو كوردانەی لەو قەسابخانەیەدا بەشداربوون، تەنها كەرەستە و ئامێری دەستی دەوڵەت بوون و هیچ وەختێ‌ كورد وەك میللەت بەشداریی نەكردووە، بەڵکو لە گەلێ‌ رووەوە یارمەتیی برایانەیان پێشكەشی ئەرمەنە ئاوارە و لێقەوماوەكان كردووە و دەیان هەزاریشیان لە كوشتن و برسێتیی رزگار كردووە، بەڵام تائێستا، كە زیاد لە سەد ساڵ تێدەپەڕێت بە سەریدا، كاریگەریی ئەو برینە قووڵە هەر ماوە، بەتایبەتی لای میللەتی ئەرمەن. بێگومان پێویستە‌ بانگەشەی "زاڵبوون بە سەر كینەدا" كەوا لێكۆڵەری كورد، سیامەند زەید عوسمان و فیلمسازی سینەمایی كوردی كۆچكردوو، یەڵماز گوینەی و سیاسەتمەدار و رۆشنبیری ئەرمەن، جیرارد لیباردیان دەریانكردووە، جێگەی خۆی لە پەیوەندیی نێوان كورد و ئەرمەندا بگرێتەوە لەبری یەكتر تۆمەتباركردن بە بەرپرسیاریی لەم رووداو یان ئەویتر.
ئێستا گرنگ ئەوەیە ئێمە پەند لەو رووداوانەی رابردوو وەربگرین و زۆر یەكتر تۆمەتباركردن، بەتایبەتی لەلایەن ئەرمەنەوە و لەئەستۆخستنی كوشتاری ئەرمەن بە گەردنی هەر كوردێك كە تازە لەدایك دەبێت، وەك لە ئاینی مەسیحییەتدا هەیە و دەڵێت "مرۆڤ كە لەدایك دەبێت گوناهەكانی باوكە ئادەمی لەئەستۆیە" لە بەرژەوەندیی هیچ لایەك نییە و ئاشكرا بووە كەوا پەردەكانی شانۆیی مەسەلەی ئەرمەن تەنها لایەنێكی ململانێی زلهێزەكانی جیهان بوو، ئاشكراشە كە ئەو تۆمەتانەی بەرەوڕووی ئەرمەن دەكرێتەوە لەو تۆمەتانە كەمتر نین كە بە ناوچاوانی كورددا دەدرێن.
بێگومان ئەوە کێشەیەکی گەورەیە کە ئەمڕۆ ژمارەیەکی بەرچاو لە گەلی ئەرمەن، بەتایبەتی ناسیۆنالیستە توندڕەوەکانیان، لەنێویشیاندا زۆرێک لە توێژەرەکانیان، مەسەلەی بەشداریی کورد لە ئەنجامدانی ئەو جینۆسایدەدا دەخەنە ئەستۆی گشت کورد و تەنانەت تورک و میللەتە موسڵمانەکانی تری عوسمانی و تێکەڵیان دەکەن لەگەڵ ئەنجامدەرانی سەر بە دەزگا و دامەزراوەکانی دەوڵەتی عوسمانیی پلاندانەر و جێبەجێکاری ئەم تاوانە قێزەونە. لێرەدا روبینا پێرومیان، کە هەرچەندە لە گەلێ توێژەری تری ئەرمەن بەویژدانترە و لە زۆر سەرەوە پێ لە راستییەکانی مێژوو دەنێت، بەتایبەتی لە بەرانبەر بەشداریی کورددا و من بە شەخسیی دەیناسم و گفتوگۆی زۆریشم لەگەڵ کردووە، کەچی لە کتێبەکەیدا، کە پێشتر ئاماژەم داوەتێ، رای وایە کەوا "مێژووی جینۆسایدی ئەرمەن ئەوەی دۆکیۆمێنت کردووە، کە رەشەخەڵکەکە، بە تورک و کوردەوە، بەشداربوون لە کوشتارەکەدا. هەروەها باس لەوەش دەکرێت کە چەتە، تاوانباران، تاوانبارانی لە زیندان بەردراو، کوشتن و قڕکردنی راگوێزراوە ئەرمەنەکانیان جێبەجێ کردووە و ئەمە لە یادەوەریی تورک و کوردی ئەمڕۆدا هەر ماوە و نەوەی نوێ پرسیاری لە بارەوە دەکەن. باشە ئەو تورکانەی کە شانازی بەخۆیانەوە دەکەن کەوا نەوەی قارەمانەکانی جەنگی سەربەخۆیین، ئاخۆ شانازیی بەوەشەوە دەکەن کە نەوەی تاوانبارێک، مرۆڤکوژێک، ئەتککەرێکی نامووس، یان تاڵانکارێک بن. لەم حاڵەتەدا رەنگە نکۆڵیکردنی رەهای هەر تاوان و هەڵەیەکی رابردوو زیاتر سوودبەخش بێت." ئەگەرچی ئەم توێژەرە لێرەدا زیاتر مەبەستی تورکە، بێگومان وەک میللەت و رەشەخەڵک، کە لە هەموو کات و سەردەمێکدا ناکرێت گشتاندن بۆ کاری باش و خراپیشی بکەیت، ئەوە مەسەلەیەکی تەواو سەیرووسەمەرە و نامۆیە توێژەرێک بەو جۆرە لە مێژوو بگات.
کەواتە ئەوە خەتا و گوناهى رەشەخەڵکی ئەرمەن و کورد و تورک و هی تر نییە، کە چەواشە لە مێژوو تێبگەن ئەگەر توێژەر و مێژوونووس و رووناکبیرەکانیان وا لێی تێبگەن. ئەمەش پاکانە نییە بۆ تاوانکاران و ئەنجامدەرانی جینۆسایدی ئەرمەن، کە دەبێت نەوەکانیان، ئەگەرچی ناکرێت خەتا و گوناهی باوباپیرانیان بەئەستۆوە بێت وەک بۆچوونێکی مەسیحیی ئاماژەی پێدەکات، دەیان جار داوای لێبووردن لە نەوەی ئەرمەنەکانی بەناهەق کوژراو بکەن بە هەموو رەهەند و لێکەوتەکانى کۆمەڵایەتی و یاسایی و ئابووری و تادواییەوە. ئەمە بۆ کورد و میللەتانی تری جینۆسایدکراویش راستە، نکۆڵیکردن هیچ کاتێک حوکمڕانان ناگەیەنێتە ئەنجام، بەتایبەتی کە یاسا نیودەوڵەتییەکانی جینۆساید کۆن نابن چەند کاتیشیان بەسەردا تێبپەڕێت.
ئەو هەڵوێست و رەفتارەی ئەمڕۆ رژێمی ناسیۆنالیستیی تورکیا لە ئاست جینۆسایدی ئەرمەندا پەیڕەویی دەکات و نکۆڵی لێ دەکات، زادەی بیری نەتەوەپەرستیی توندڕەویی کەمالیزمە، کە خەریکە سەردەمی بەسەردەچێت. ئەمڕۆ بێت یان سبەی، دەبێت دان بەو راستییەدا بنێت بە هەموو لێکەوتەکانییەوە. هەر لەم رووەوە دیسان پێرومیان لە کتێبەکەیدا دەڵێت: "بەهەرحاڵ، گەلی تورک فێرکراون کەوا نکۆڵی لە هەر هەڵەیەکی رابردوو بکەن و بە رەهاییش نکۆڵی لە جینۆسایدی ئەرمەن دەکەن. شوناسی نەتەوەیی و راستتر بڵێین ناسیۆنالیستییان، لەسەر رەتکردنەوەی جینۆسایدی ئەرمەن بنیاتنراوە. بەمەش ئەو نکۆڵیکردنەی کە دەوڵەتی لەپشتەوەیە، کۆمەڵگەی تورکیی زیاتر و زیاتر بەرەو رێگەیەک پاڵدەنێت کە گەڕانەوەی نەبێت."
ئێمە وایدەبینین کە سیاسەتمەدار و رۆشنبیرانی ئەرمەن، لە مامەڵەکردنیاندا لەگەڵ کەیسی جینۆساید و مێژووەکەیدا، پێویستە وردتربن و خۆ بپارێزن لە تۆمەتبارکردنی هەموو کورد و هەموو تورک بە بەشداربوونیان لە جینۆسایدی ئەرمەندا، چونکە ئەوان پێویستیان بە پەیداکردنی دۆست و پشتیوانە لەناو کورد و تورکدا. وا باشترە لە چاوی تێڕوانین بۆ هەڵوێستەکانی نازم حیکمەت و ئۆرهان پاموک و یەشار کەمال و تانەر ئەکچەم و ئەلیف شەفەق و ئیسماعیل   بێشکچی و جەنگیز چاندار و هەزاران خەڵکی باشی تورکەوە، کە وەک رژێمی ئەو وڵاتە و نەتەوەپەرستە توندڕەوەکان بیرناکەنەوە، مامەڵە لەگەڵ مەسەلەی جینۆسایدی ئەرمەندا بکرێت.
سەبارەت بە ئەرمەن و کوردیش، ئەوا هەردوولا قوربانیی جینۆسایدن، بە دەستی عوسمانییەکان و دواتر تورکە لاوەکان و پاشتریش کورد لەسەر دەستی حکومەتەکانی تورکیای کۆماری. هەردوولا گرفتاری لەناوبردن و راگواستنی زۆرەملێی بەکۆمەڵ بوونەتەوە. سەبارەت بە کورد، جینۆساید هەر بەردەوامە و نەبووە بە رابردوو. نکووڵیکردن لە هەردوو جینۆسایدەکە هێشتا هەر بەرکارە و تاقە رێگە بۆ هەردوولا؛ داهاتوویەکی هاوبەشە وەک دوو دراوسێی لەمێژینەی سەردەمانێکی دوور، زۆر گرنگە پەیوەندییە مێژووییەکانیان نوێبکەنەوە و کۆششیان یەکبخەن لەسەر بنەمایەکی ئەقڵانی و بەجێ و دەبێ لە هەڵەکانی رابردوویانەوە فێر ببن. ئەوان بە هیچ کلۆجێک دوژمنی تورک و عەرەب و هیچ گەلێکی تر نین لەم ناوچەیەدا، بەپێچەوانەوە، بەرژەوەندیی هەموویان لە هاوکاریکردنی یەکتردایە و دەستبەرداربوونە لە رق و کینە و دوژمنایەتی لەسەر بناغەی دانپێدانان بە ماف و بەرژەوەندیی یەکتردا، بە دانپێدانان بە جینۆسایدی ئەرمەن و کوردیشدا بە هەموو لێكەوتە و دەرەنجامە جۆراوجۆرەکانیانەوە.
بێگومان وەک پێرومیان دەڵێت: "گۆڕانکاری لە تورکیادا پێویستە لەناو خودی کۆمەڵگەی تورکی خۆیەوە بێت، وەک بزووتنەوە ئۆپۆزسیۆنەکانی ئێستای ئیسلامی و میانڕەو و مۆدێرنە و ئەوانی تر. بە هەمان شێوەش بووژانەوەی مەسەلەی کورد وەک ئیلهامبەخشی ئەگەرەکان، هەروەها تورکەکان خۆشیان هەست بەوە دەکەن کە رۆبچنە خوارەوە بە رابردوویاندا و بگەڕێنەوە بۆ پشت چەرخ و سەردەمی کۆماری لە تورکیادا."
جێی خۆیەتی لێرەدا راوبۆچوونی تورکێکی بوێر بهێنینەوە، کە لە یادی هەشتا و یەک ساڵەی ئەو جینۆسایدەدا نووسیوێتی: "مێژوو چاوەڕێی سەرکردەیەکی بەڕێزی تورک دەکات، کە رۆژێک بێت دان بەو تاوانە سامناکانەدا بنێت کە سەرکردەکانی پێش خۆی بەرپایان کردووە، بەو پێیەش ئەو پێویستی بە لێبووردنی گەلی ئەرمەن دەبێت و تا بتوانێت هەوڵ بدات لەبەردەمی تەواوی جیهاندا قەرەبووی مادی و مەعنەوییان بۆ دەستەبەر بکات." بێگومان ئەمە دەقاودەق بۆ کوردیش راستە، لە پاش زیاد لە سەد ساڵی ستەم و کوشتوبڕ، چاوەڕێی رژێمێکە لە خەڵکەوە سەرچاوە بگرێت و بیری رەگەزپەرستی و فاشیزمی نەتەوەپەرستیی توندڕەو تووڕ بدات و ئاشتییانە هەڵبکات لەگەڵ کورد و ئەرمەن و تەواوی گەلانی ناوچەکەدا و قەرەبووی مافی خوراوی چەندین سەدەیان بداتەوە و ئەودەمە لەجێی رق و دوژمنکاری، دۆستایەتی و خۆشەویستی بێتەکایەوە.
دواجار ئێمە وەک کورد، هاوسۆزین لەگەڵ شاعیری ئەرمەنی، ڤارتەر قەرەگوێزیان، کە لە هۆنراوەیەکیدا بە ناوی "نەنک" کە سەرەتای 1960کان بڵاوکراوەتەوە، باس لە دەرد و مەینەتیی چوار نەوەی خەڵکی ئەرمەن دەکات، لەوانەی وەک لە دەستەواژەیەک باوە لە تورکیادا کە "لە دەمی شمشێر دەربازبوون"، بە خۆشاردنەوە یان موسڵمانبوونیان و شاردنەوەی شوناسی خۆیان، بەردەوام مۆتەکە و نۆستاڵجیا، یان پەرۆشیی بۆ رابردوو، بەرۆکی پێگرتبوون و نەیاندەتوانی لێی رزگارببن، یان ئەوانەیان کە هەرچۆنێک بووە دەربازبوون و وەک خەڵکی پەڕەوازە و دیاسپۆرا diaspora لێرە و لەوێ پەرت و بڵاوبوونەوە لە هەر چوار لای دونیادا.
دوا قسە لە دەرد و ژانی نەبڕاوەی جینۆسایدی ئەم گەلەدا، کە هەرگیز دوایی نایەت، لە کۆپلە هۆنراوەیەکی شاعیری ئەرمەنی ڤارتەر قەرەگوێزیان دەگوێزمەوە بە ناونیشانی "مێتز مەیریگ"، واتە (نەنک یان داپیرە بە زمانی ئەرمەنی) و لە ساڵانی ١٩٦٠کاندا بڵاوکراوەتەوە کە باری دەروونیی چوار نەوەی ئەرمەن بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ باس دەکات بەڵام ئازار و پەرۆشی و نائومێدیی ئەو کەسانە دەخاتەڕوو کە بە هەر شێوەیک بووە لە کوشتوبڕی جینۆسایدەکە دەربازبوون و لە تورکیای دواتر و لە دید و تێڕوانینی حوکمڕانانی تورکەوە بەوە لەقەڵەمدەدران کە "لە دەمی شمشێر دەربازبوون sword leftover" و لە تورکیادا مانەوە. ئەوانە و بەتایبەتی منداڵەکانیان یان لەلایەن خەڵکی مرۆدۆست و بەویژدانی کورد و تورکەوە شاردرانەوە و وەک منداڵی خۆیان بەخێویان کردن، یان ئەوەیە کە موسڵمان بوون و نەکوژران و پاشان ناو و ناسنامەیان گۆڕا و نەوە دوای نەوەیان بە دەرد و ئازاری سەختی دەروونی و نۆستاڵجیاوە دەتلانەوە و لێیان بووبوو بە مۆتەکەی شەو و رۆژی ژیانیان. ئەمەش لەلایەن محەمەد ئوزوونی نووسەری کوردی دوورەوڵاتەوە بە جوانی وەسفکراوە لە رۆمانێکیدا بەناوی "گوڵە هەنار"ەوە. ئەرمەن لەپاش ئەم مەینەتیی قڕکردنە، ئەوانەیان کە مانەوە بە هەرچوارلای وڵاتانی دنیادا بڵاوبوونەوە و هاوشان چەشنی جوولەکە و کورد، بە قەولی پەندە کوردییەکە بوون بە "ئاردی ناو دڕک" و تا ئەمڕۆش، سەرباری ئەوەی کە ئەرمەن و جوو دەوڵەتیشیان هەیە، بەڵام زۆرینەیەکیان هەر خۆیان نەگرتەوە و کە باس لە زاراوە جیهانییەکەی "دیاسپۆرا" دەگرێتەوە دەسبەجێ ئاماژە بەمان دەکرێت و ئێستا کوردیش بووە بە هاودەردیان.

ئەو کیژۆڵەیەک بوو، هێشتا خونچەگوڵ
ئەوان هاتن و باوکیان برد
ئەمیش هیچی بۆ نەکرا لە گریان زیاتر
–
کچە بوو بە بووک، بووکێکی گەنج و جوان
ئەوان هاتن و مێردەکەیان برد
ئەمیش لەگەڵ کوڕەکەی پیشەی هەر گریان بوو
– 
ژنە دانیشت بەدیار بەخێوکردنی کوڕە هەتیوەکەیەوە
ئەوان هاتن و کوڕەکەشیان برد

ژنە لەگەڵ بووکەکەیدا پیشەی هەر گریان بوو

–
ئێستا نە ترس هەیە،
نە کوشتار و نە جەنگ
بەڵام ئەوان هاتن و کوڕەزاکەشیان برد
خودایە ئەی ئەمەیان بۆ؟  هیچی بۆ نەمایەوە لە گریان زیاتر

سـەرچاوەكان: 
–الدكتور كمال مظهر أحمد، "كردستان فی سنوات الحرب العالمیة الأولی"، ترجمة: محمد الملا عبدالكریم، الطبعة الثانیة، بغداد ــ 1984.
–هوگر طاهر توفیق، "الكرد والمسألة الأرمنیة 1877 ــ 1920"، دار الفارابی ــ بیروت، دار آ‌راس ــ أربیل، 2014.
–"مسألة إبادة الأرمن أمام المحكمة"، ترجمة: غسان نعسان، مراجعة: ماموستا جعفر، ط2، مؤسسة حمدی للطباعة والنشر، السلیمانیة ــ 2008.
–فارس عثمان، "الكرد والأرمن .. العلاقات التاریخیة"، ط2، من منشورات مؤسسة ماركریت، السلیمانیة ــ 2008.
–أرشاك سافراستیان، "الكرد و كردستان"، ترجمة: د. أحمد محمود الخلیل، مؤسسة سردم للطباعە والنشر،
  الطبعة الثانیة، السلیمانیة ــ 2008.
–جلیلي جلیل، م. أ. حسرتیان، شاكرو محویان، م. س. لازاریف، أولغا جیغالینا، "الحركة الكردیة فی العصر الحدیث"، ترجمە: د. عبدی حاجی، دار الفارابی ــ بیروت، دار آ‌راس ــ أربیل، 2013.
–پیتەر باڵەكیان، "دیجلەی گڕگرتوو .. مێژووی جینۆسایدی ئەرمەن"، وەرگێڕانی: رزگار عومەر عەلی، خانەی وەرگێڕان ــ 2011.
–ئەرنۆڵد توێنبی، "جینۆسایدی ئەرمەنییان"، وەرگێڕانی: ئەبوبەكر خۆشناو، خانەی وەرگێڕان، سلێمانی ــ 2008.
–رۆبەرت فیسك، "یەكەمین هۆڵۆكۆست .. دەربارەی كۆمەڵكوژیی ئەرمەنەكان"، وەرگێڕانی: نەجمەدینی فەقێ‌ عەبدوڵڵا، دەزگای خەندان بۆ پەخش و وەشاندن، سلێمانی ــ 2012.
–جەستن مەكارثی، ئەسعەد ئەرسەلان، جەمالەدین تاشكیران، عومەر توران، "یاخیبوونی ئەرمەنەكان لە ڤان"، وەرگێڕانی: ئەحمەد سەید عەلی بەرزنجی، خانەی وەرگێڕان، سلێمانی ــ 2013.
–"گەشتی ئەولیا چەلەبی بۆ کوردستان لە ساڵی 1655دا"، وەرگێڕانی بۆ عەرەبی: رەشید فەندی، دهۆک، 2008.
–جەلیلی جەلیل، "بووژانەوەی نەتەوەیی و کولتووریی کوردەکان لە کۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستدا"، وەرگێڕانی بۆ عەرەبی: باڤی نازی، بەیروت، 1986.
Rubina Peroomian, And Those Who Continued Living in Turkey after 1915, Yerevan, 2012, 2nd edition.
Arnold J. Toynbee, "Armenian Atrocities: the Murder of a Nation",
    With a speech delivered by Lord Bryce, London  –  New York, 1915.
M. S. Lazarev, "Kurdistan and the Kurdish Problem 1891 – 1917", Moscow, 1964.
A visit to: Armenian Genocide Museum – Institute.Armenia: Yerevan, 2015.
Armenian Genocide – Wikipedia. (Internet).
A century After Armenian Genocide – 2015. (Internet).