له‌دوو حكومه‌ته‌كه‌ی‌ هه‌ولێرو به‌غدا ته‌نیا شەش ژنه‌ وه‌زیر هه‌ن

2024-12-25 945

ژن هێشتا لەناوەندی بڕیارداندا نییە هەم لەهەرێم‌و هەم لەبەغدا

ئا: مەزهەر کەریم

له‌هه‌ردو كابینه‌‌كه‌ی‌ حكومه‌تی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان‌و عێراق ته‌نیا شەش ژنە وه‌زیر هەن، ژنە چالاکوانێک دەڵێت "لەکۆی پانزە پارێزگار لەعێراقدا، هیچ یەکێکیان ژن نین، تەنھا یەک ژن بوە بەجێگری ئەنجوومەنی پارێزگا، بەمەرجێک لەھەموو پارێزگاکان دوو جێگری پارێزگا ھەیەو دەستەی کارگێڕی ھەیەو یەک ژن بۆ ئەم پۆستانە دیارینەکراوە".

نەرمین عوسمان، یەکێکە لەو ژنانەی کە زۆرترین ماوە لەپۆستی وەزیریدا لەعێراق ماوەتەوە، لەساڵی ٢٠٠٥ەوە تا ساڵی ٢٠١٠، وەزیری چەندین وەزارەت بووە لەعێراق، وەک وەزیری دەوڵەت بۆ کاروباری ژنان، وەزیری مافی مرۆڤ، وەزیری ژینگە، پێشتریش لەساڵی ١٩٩٢دا لەکابینەی یەکەمی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا وەزیری پەروەردەو فێرکردن بووە، ئەو کە ئەزمونێکی دوورودرێژی هەیە لەکاری سیاسی‌و ئیداریدا، هۆکارێکی سەرەکی بەشداری نەکردنی ژنان بەرێژەیەکی بەرچاو لەپۆستە گرنگ‌و باڵاکانی هەردوو حکومەتی هەرێم‌و عێراق‌و بەڕێوەبردنی وڵاتدا، دەگەڕێنێتەوە بۆ باڵادەستی‌ پیاو، نەرمین عوسمان بەئاوێنەی وت "ئێمە لەكۆمەڵگەیەكی پیاو سالاریداین، دەسەڵاتی پیاو بەسەر هەموو جومگە باڵاكانی حكومەت‌و دادوەری‌و پەرلەماندا زاڵە، هەموو ئەم پۆستانە بەدەست پیاوەوەن، ئەگەر یاسای کۆتا نەبوایە كە دەبێت لە٣٠٪ی پەرلەمانی هەرێم‌و لە٢٥٪ی پەرلەمانی عێراق، ئەوا ئەو ژمارە پەرلەمانتارەش بەدینەدەکرا کە ئێستا بەشدارن".

وتیشی "لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ژنان نەیانتوانیوە کێبڕكێی پیاوان بکەن بۆ بەدەستهێنانی پیشە هەستیارەکان لەڕووی زانست‌و زانیارییەوە، زۆرینەی ژنان دەچنە بواری پەروەردەو مامۆستایەتییەوە كە لە٧٠٪ی کەرتی پەروەردە پێكدەهێنن یان بوارەكانی دیكەی كۆمەڵایەتی، لەکاتێکدا ئەگەر سەیری ئەو خولانە بكەین کە تایبەتن بەبابەتی سیاسی‌و ڕامیاری كەمترین ژن بەشداری دەكەن، ژنان زیاتر دەچنە ئەو كۆلێژانەی دەتوانن بژێوی ژیانی ڕۆژانەیانی پێپەیدا بكەن".

نەرمین عوسمان پێیوایە لەكۆمەڵگەی کوردیدا ژنان بۆ داواكردنی مافەكانیان دابەش بوون بەسەر چەند بۆچونێكی جیاوازدا، بەشێکیان زیاد لەپێویست توندڕەون بۆ مافەكانی ژنان، لەکاتێکدا کە هێشتا كۆمەڵگە ئامادە نیە بۆ ئەو گۆڕنکارییە، بەڵام ئەوان هەنگاوی زۆر گەورە پێش كۆمەڵگە دەنێن كە ئەمەش هەڵەیە، هەندێكش لەژنان هەنگاو بەرەو توندڕەویی ئایینی دەنێن، زۆركەم لەو ژنانە بەلای مافی ژناندا چوون، كە دەڵین مافی ژن واتای مافی جل‌و بەرگ پۆشین نیە، بەڵکو ئەوەیە چۆن داكۆكی لەمافەكانی خۆی بكات‌و چۆن بژێوی ژیانی پەیدا بكات، چۆن بتوانێت کێبرکێ لەگەڵ پیاودا بكات لەكایەكانی زانست‌و سیاسەت‌و حكومەت‌و پەرلەمان".

نەرمین عوسمان جەغتی لەوەش کرد کە كەمی ڕۆڵی ژن پەیوەندی بەحكومەت‌و دەسەڵاتەوەیە، ئەو وتی "دەبێت حكومەت چۆن بۆ پەرلەمان رێژەیەکی کۆتای دیاریكردوە، دەبێت بۆ حكومەت‌و وەزارەتەكانیش بەهەمانشێوە ئەوە بكاتە یاسا كە دەبێت بەژمارەیەك ژنان بچنە پۆستە وەزاریەكانی حكومەت".

وتیشی "لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ژنان بۆ خۆشیان تواناو بەهرەیان هەبێت‌و هەوڵی خۆیان بدەن بچنە پێشەوە لەكایە سیاسیەكە، بەجۆرێک دوو بەرامبەری پیاوان هەوڵبدات‌و خۆی ماندوو بكات تا بچێتە پێشەوە ئەگەرنا ڕێگەی نادەن".

لەبارەی جیاوازی بەشداری ژنان لەپرۆسەی سیاسی‌و کایەکانی ژیاندا، لەهەریەک لەعێراق‌و لەهەرێمی کوردستان، نەرمین عوسمان وتی "ئەوەی من بەدیمكردوە لەبەشداری ژنان لەبازاڕو دوكانداری ژن لەهەرێمی كوردستان ئەمە بەدیدەكرێت، بەڵام لەعێراق ئەمە نیە، ژن لەهەرێم سەرۆكی پەرلەمان بوە یان بەشداری دانوستانی پێدەكرێت، بەڵام لەبڕیاری یەكلاكەرەو چارەنوسسازدا بەشداری پێناكرێت، واتا دەتوانین بڵێین ژن هێشتا لەسەرەوەی ناوەندی بڕیار نییە، هەم لەهەرێم‌و هەم لەبەغدا وەك یەك رێژەیەكی دیاریكراوە".

لەکابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمدا لەکۆی ٢١ وەزیر تەنها سێ ژنە وەزیر هەن

بەڵام ئەشواق جاف، ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، پێوایە پێگەی ژن لەپۆستە باڵاکاندا بەپێچەوانەی هەرێمی کوردستان، کابینە لەدوای کابینە لەپاشەکشەدایە، ئەو بەئاوینەی وت "لەم ساڵانەی پێشوودا کە ئەندامی پەرلەمانی عێراق بووم، ئاگاداری کابینەکانی پێشووی عێراق بووم، کابینە لەدوای کابینە رێژەی ژنان لەوەزارەتەکان کەمی دەکرد، بەنموونە لەکابینەیەکدا شەش ژن وەزیر بوون، پاشان بوو بەچوار ژن، ئێستا سێ ژن بەشدارن‌و لەلایەن کوتلەکانی پەرلەمان‌و حکومەتەوە رێگری دەکرێت تا ژنان بچنە پۆستە باڵاکان، بەڵام لەھەرێمی کوردستان سەرۆکی پەرلەمان‌و پۆستەکانی دیکە ژن تیایدا بەشدار بووە، ھەرچەندە لەھەرێمش ھێشتا بەشداری ژنان وەک پێویست نیە ".

ئەمە لەکاتێکدایە کە لەکابینەی حکومەتی عێراقدا، لەکۆی ٢١ وەزیر، تەنها سێ ژنە وەزیر هەن، تەیف سامی، وەزیری دارایی‌و ئیڤان فایەق یەعقوب، وەزیری کۆچ‌و کۆچبەران، هیام یاسری، وەزیری پەیوەندیەەکان. لەکابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمیشدا کە کات بەرێکەرە، لەکۆی ٢١ وەزیر تەنها سێ وەزیری ژن هەن: بێگه‌رد دڵشاد تاڵه‌بانی، وه‌زیری كشتوكاڵ‌و سه‌رچاوه‌كانی ئاو، کوێستان محەمەد، وەزیری کارو کاروباری کۆمەڵایەتی، د.ڤالا فه‌رید، وەزیری هەرێم بۆ کاروباری پەرلەمان.

دەنگدان بەکابینەکەی سودانی لەپەرلەمانی عێراق

ڕێزان شێخ دلێر، چالاکەوانی مافەکانی ژنان و پەرلەمانتاری پێشووی عێراق، لەبارەی کەمی بەشداری ژنان لەلایەن حیزبەکان‌و حکومەتەکانی هەرێم‌و عێراقەوە، بەئاوێنەی وت "بەپێی ڕێژەی دیاریکراو بێت بۆ بەشداری ژنان لەپەرلەمانی کوردستان دەبێت لە٣٠% ژنان بەشداری بکەن، بۆ ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقیش لە ٢٥% بێت، بەڵام بەداخەوە رێژەی بەشداری ژنان لەناو حکومەت دیارینەکراوە، دەبوو ئەم رێژەیە لەحکومەتدا لەپەرلەمان بەیاساو لەناو دەستووردا دیاریبکرایە، چونکە حکومەتی ھەرێمی کوردستان‌و عێراق، بەیاسای ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیەوە پابەندن لەسەر مافەکانی ژنان تا لەحکومەت و سیاسەتدا بەشداریان ھەبێت ئەمەیان بۆ پەرلەمان جێ بەجێ کردووە، دەبوو بۆ حکومەتیش ئەوە بکرایە، بەڵام نەکراوە، حیزبە سیاسیەکان ھەمیشە ھەوڵی ئەوە دەدەن پیاوەکانیان لەپێگە باڵاکاندا بن، چی لەحیزبدا بێت یان حکومەت".

ڕێزان شێخ دلێر ئاماژە بەوە دەکات کە کەمی رێژەی ژن هەر لەپۆستە وەزارییەکاندا نییە، بەڵکو لەزۆربەی پۆستە باڵاکاندا ژن بێبەش کراوە، ئەو وتی "لەعێراق لەکۆی پانزە پارێزگار تەنھا یەک ژن بووە بەجێگری ئەنجومەنی پارێزگا، لەھەموو پارێزگاکان دوو جێگری پارێزگا ھەیەو دەستەی کارگێڕی ھەیە، بەڵام یەک ژن بۆ ئەم پۆستانە دیارینەکراوە".

وتیشی "لەماوەکانی پێشوودا وەک ژنان بەھەوڵ‌و ماندووبوونی رێکخراوەکانی ژنان، رێژەیەک ژنیان هێناوەتە پێشەوە، بەڵام چ ژنێکیان هێناوەتە پێشەوە؟! ئەو ژنانەیان هێناوەو لەهەندێک پۆستدا دایانناوە کە بەدڵی خۆیان بووە، وەک ئەوەی لەجوێن فرۆشیدا رۆڵیان ھەبووە، یان لەۆسۆشیالمیدیادا رۆڵیان ھەبووە، پیاوانی ناو دەسەڵات ئەو ژنانەیان ھێناوەتە پێشەوە کە بەدڵی خۆیان بوون، تا لەپاشەڕۆژدا بەدڵی خۆیان خزمەتیان بکەن‌و ڕازی بن بەمەرجەکانیان".

بەشێکی دیکە لەژنان پێیانوایە ئه‌وه‌ی‌ له‌واقعی‌ حكومه‌تی‌ عێراق‌و هه‌رێمی‌ كوردستان روده‌دات، ره‌نگدانه‌وه‌ی‌ ئه‌و عه‌قڵیه‌ته‌ سیاسییه‌یه‌ كه‌ چه‌ندین ساڵه‌ ژنی‌ له‌ناوه‌ندی‌ سیاسی‌ فه‌رامۆشكردوه‌.

پەیمان عێزەدین، ئەندامی پێشووی پەرلەمانی کوردستان بەئاوێنەی وت "چەندین ھۆکار ھەیە ژن بەشداری باڵای پێناکرێت، یەکێک لەو ھۆکارانە تێڕوانینە لەپێگەو توانای ژنان لەھەموو سێکتەرەکاندا، لەگەڵ ئەوەشدا تێڕوانینی کۆمەڵایەتیش ھیچ گۆڕانکاریەکی بەخۆیەوە نەبینوە بەرامبەر ڕۆڵی ژن بەتایبەت لەکایە سیاسیەکەدا، پارتی سیاسیش کاری لەسەر ئەو ھێڵە خراپەی کلتور کردووە، بەتایبەت پارتە سیاسیەکانی عێراق‌و کوردستان زیاتر لەناو ئەو بازنەیەدا دەخولێنەوە کە ژن لای پیاوان بۆ خۆشکردنی ژیانە نەک کاری دیکە".

وتیشی "کە ژن لەپەرلەمان بووە کۆتا، ئەو ڕاستیەمان پێدەلێت کە دورخراوەتەوە لەبواری سیاسەت، دەبێت کۆتای ژن لەپارتە سیاسیەکانەوە دەستپێبکات. پاشان بۆ ناو پەرلەمان، ژن ھەیە ئەو کایە سیاسیەی نەبینیوە، یەکسەر چووەتە پەرلەمان، بەچوار ساڵی پەرلەمان ژن نابێتە ژنێکی سیاسی".

لەلایەکی دیکەوە، د. نەزاکەت حسێن مامۆستای زانکۆو نوسەرو ڕۆژنامەنووس لەبارەی کەمی بەشداری ژنان لەکایەی سیاسی لەعێراق‌و کوردستان بەئاوێنەی وت "کەمی بەشداری کردن لەکایەی سیاسیدا بابەتێکی جیھانیە، بەنموونە بەدرێژایی مێژوو ئەمەریکا سەرۆکێکی ژنی نەبووە، یان بەریتانیا لەھەموو مێژوودا دوو سەرۆک وەزیرانی ژنی ھەبووە، وڵاتانی ئەوروپا کە لەترۆپکی دیموکراسیدان کێشەی کەمی بەشداری ژن بوونی ھەیە، بەڵام بیرمان نەچێت لەکۆمەڵگەیەک بۆ کۆمەڵگەیەک دەگۆڕێت، کۆمەڵگەی ئێمە کە زیاتر کۆمەڵگەی دابونەریتەکانین، بەشێکی ئەمە دەگەرێتەوە بۆ کلتوری کۆمەڵگەو ئەمەش پەیوەندی بەمێنتاڵێتی کۆمەڵگەوە ھەیە".

وتیشی "هۆکارێکی دیکە لەکەمی بەشداری ژنان لەکایەی سیاسیدا بۆ درەنگ بەشداری ژنان دەگەڕێتەوە لەکایەی سیاسیدا، کە درەنگ چوویت ئاسان نیە جێگەی خۆت بکەیتەوە یان رێژەکەت ھاوتەریبی پیاوان بێت، دەبێت بیریشمان نەچێت کاری سیاسی بۆ ھەموو کەسێک قورسە، چی پیاوان بێت یان ژنان، بەتایبەت لەھەرێم‌و عێراق کە ململانێی زۆری تێدایە".