وەرگێڕان و ئامادەکردنی/ سۆران محەمەد
...............................
١- دەقی شیعرەکەی ڕامبۆ:
(دیموکراسی)
"ئاڵا ڕێدەکا ڕووەو دیمەنی قێزەون،
زاراوەکانمان زاڵ دەبێت بەسەر لەرەی تەپڵەکان"
دەبوژێینەوە لە ناوەندەکان،
ڕابواردنی زیاتری سەگانە،
و سەرکوتی ڕاپەڕینە ڕەواکان
.
لە وڵاتە تەڕە بیبەراویەکان!
لە خزمەت دێوەزمەترین -
ژێربارخستنی پیشەسازی یان سەربازیی
" لێرە ماڵئاوا، یان لە هەر جێی دی
.
ئێمەی بەسەربازگیراوە ئیرادە باشەکان،
خودان فەلسەفەی شەڕەنگێزیی،
بێ گوێدانە زانست، پەرۆشی خۆشگوزەرانی،
با لەنێوچێ جیهانی پێشکەوتوو(١)،
ئەمەیە ڕەوتی ڕاستەقینە، بۆ پێشەوە، لە سەر ڕێ"
.............
٢- ڕاڤەیەکی کورت:
ئارتۆر رامبۆ خاوەن هزری پێشکەوتوو و دنیابینی مرۆڤدۆستانە، سەدەو نیوێك پێشترو هەر لەسەردەمی هەرزەکاریدا رەفزی دنیای کۆلۆنیالیزمی ئەوکاتی کردبووەو بەهارات و شفرەی فیلە بڕاوەکانی هیند و هێڵی ئیستوای باراناوی و بەردە ئاڵتونییە گرانبەهاو تاڵانکاراوەکانی ئەفریقا... بزەیان نەخستە سەر لێوەکانی، ئەو نەبووە یەکێك لە مەڕەکان کە ئەباعێنن بۆ شوان پێكڕا، تەنانەت کاتێك هەڵهات بۆ یەمەن و حەبەشە چەند ساڵێك دوای ئەو سوپاسی فرەنسی پەی بەو ناوچانە بردو ژێردەستی خستن. ئەوهەستە هیومانیزمەی ڕامبۆ ئەو سات هەیبو کە بۆ کۆمەڵگایەکی تازەی پیشەسازی و کراوە بە ڕووی داگیرکاریە جیهانییەکاندا شتێکی نامۆ بوو، بەڵێ سەدەو نیوێك پێشتر ئەو بیروڕای خۆی سەبارەت بە دیموکراتی چاوشینەکان خستە ڕوو، کە ئێستاشی لەگەڵدا بێت کەسانێك هەن شانازی بە دروشمی دیموکراتی ڕۆژئاواوە دەکەن بێ ئەوەی ڕۆبچن بە پێچوپەنا شاردراوەکانیدا!.
رامبۆ لە دەقی (دیموکراسی)دا بە وتەی سەربازە داگیرکارەکان دەست پێ دەکات، بەڵێ ئەوە وتەی سەربازەکانە نەك ڕامبۆ کە ئاڵایان لەدەستەو شێوەزارەکانیان زاڵ دەبێت بەسەر سەدای شمشاڵ و لەرەی تەپڵی خێڵە خاوەن نیشتمانەکاندا کە خاوەن کەلەپوورو زمانی خۆیانن،کاتێکیش گەلانی ژێردەست خەباتی ئازادیخوازی دەست پێ بکەن، ئەوا لەلایەن هەڵگرانی ئاڵای دیموکراسییەوە بە ئاگرو ئاسن وەڵام دەردێنەوەو ڕەوایەتییان پێ نابەخشرێت. ڕامبۆ دواتریش کە لە گەڵ سوپای دەریایی هۆڵەندیدا ساڵی ١٨٧٦ چوو بۆ (جاوە)ی ئەندەنوسیا یەکسەر هەڵهات، تەنانەت هەندێك وای لێکدەدەنەوە ڕامبۆ ئەو هەلەی تەنیا بۆ سەفەرکردن قۆستبوەوە. وەك شاعیر ئاماژەی پێدەدا بەم جۆرە مارش و سەداو شێوەزای سەربازەکان زاڵ دەبێت بەسەر سەدای تەپڵی خێڵە زەوییە داگیرکراوەکاندا، ئەو ئاڵایەی کەوا بە دەست سەربازەکانەوەیە، هەرچەندە هێشتا سەربازو کرێگرتەی هێزە ئیستیعماریەکان بەڕێوەن و نەگەیشتوونەتە شوێنی مەبەست و بەڵکو بەرەو ڕووی دەڕۆن، بەڵام رامبۆ بە وێنەی قێزەون وەسفی دەکات، چونکە دەزانێت چ کارەساتێکی لە دوو دێت.
ئەم وێنەیە وەکو ڕێژەی بیستودوو لەسەر حەوت شتێکی نەگۆڕە، جا چ ئەگەر لە کیشوەری هیندیە سوورەکان ڕووی دابێت و پاکتاوکرابن، یان لە دورگەکانی کوکی ماوریەکان لەوپەڕی ڕۆژهەڵاتی گۆی زەوی، کەواتە وەك لەم دەقەدا هاتووە؛ کاتێ سەربازەکان لە جێیەك ماڵئاوایی دەکەن و دەچن بۆ هەرجێیەك مەبەستەکە هەر داگیرکارییە، دابەشکردنی وڵاتەکان و بەتاڵانبردنی خێروبێریانە.. جا ئەگەر ئەوسای سەرەتا شێوەیەکی ڕاستەوخۆی وەرگرتبێت، ئەوا ئێستاش هەر لە ژێر هەمان ناودا شێوازێکی هاوچەرخی تری وەرگرتووەو بوون و ناسنامەی نەتەوەکان دەسڕێتەوەو لە ڕێی فشارو بەرژەوەدنییە جۆراوجۆرەکان و چەقی بڕیاری وڵاتان و دەنگی ناڕازیی مۆنۆپۆڵ دەکرێت.
ئایا دەکرێت ئەم شیعرەی ڕامبۆ بە شیعرێکی سیاسی ناوبەرین؟ یان شیعرێکە پێچەوانەی شیعرە پڕ جادوو و ئاڵۆزەکانی دواترین قۆناغی شیعر نووسینی لە (درەوشانەوەکان)،یان نەخێر ئەمە شتێك لە واقیعی و بگرە ڕیالیزمی شۆڕشگێڕی لە خۆ دەگرێت؟ ڕووبەرووبوونەوە بەرانبەر ئەو ئایدیا زاڵەی کە جیهانی ژێرباری خۆی خست بە نێوی دیموکراتییەوە، ئەو پێوانەیەی لە سەر هەر پارچە زەوییەك جۆرە کێشانێکی جیاوازی هەیە، لە جێیەك گەر بە هۆی کەمتەرخەمی پزیشکییەوە منداڵێك بمرێت وەزارەتی تەندروستی دەهەژێت و ئەگەر سەرۆك وەزیران دەست لەکارنەکێشێتەوە ئەوا وەزیری تەندروستی دەبێت ئەو بڕیارە بدات، کەچی هەمان پێکهاتەی فیسیۆلۆژی منداڵ لەسەر زەمینێکی تری ئەم جیهانەدا بە هەزاران نەك یەك منداڵ بە چەکی قەدەغەکراوی ئەو وڵاتە دیموکراتییانە قەتڵوعام بکرێن هیچ هەستێکی مرۆڤدۆستییان تیا ناجوڵێت و بسکەی سمێڵیان دێ. ئەمەیە ئەو پەتا کوشندەیەی ملیۆنان مرۆڤ لە سەر ڕووی زەوی دەکاتە قوربانی و رامبۆ زۆر زووترو زۆر قووڵتر –وەك شاعیرێکی هوشیارو هەستەوەرو داهێنەر- لێی تێگەیشتبوو و لە ژیانی ڕۆژانەیشیدا پێشچاوی دەکەوتن وئەزموونی کردبوو، ئەو هەمیشە یاخی و ڕەفزکەرەوەیەکی ئەو کۆمەڵگا ئۆرستوکراتییەی ئەو کاتەی پاریس بوو و لە میزکردن بە شیعری شاعیرە ملچرچەکانی ئەو ڕەوتە باوەدا هەڵوێست و شۆڕشی خۆی ڕاگەیاند.
فایەق بێکەسی لەمەڕ خۆشمان لە ساڵی ١٩٤٦ دا و لە سلێمانی لە هۆنراوەی (٢٧ ساڵە)دا دۆخی ژێر چەپۆکەی کۆلۆنیالیزم دەهۆنێتەوەو لە کۆپلەیەکیدا ئاوها دەربڕینی لێ دەکات:
بیست و حەوت ساڵە تاڵە ژیانم
لە ژێر دەستی تۆ زۆر پەشیمانم
لە ئینسان ناچم، عەینی حەیوانم
کەی ڕزگار ئەبم ماڵی وێرانم ؟
وا بە خۆت ئەڵێیت 'حامی' گەلانم
گوناهم چی بوو بەم دەردەت بردم؟!
بۆچی بە ناهەق وا سووکت کردم؟!
٣- دەقەکەی ڕامبۆ بە ئینگلیزی:
Democracy
"The flag goes with the foul landscape,
and our jargon muffles the drum."
In the great centers we'll nurture
the most cynical prostitution.
We'll massacre logical revolts.
In spicy and drenched lands!--
at the service of the most monstrous
exploitations, industrial or military.
"Farewell here, no matter where.
Conscripts of good will,
ours will be a ferocious philosophy;
ignorant as to science, rabid for comfort;
and let the rest of the world croak.
This is the real advance. Marching orders, let's go!"
...........................................................
٤-پەراوێز/
(١) لە دەقە ئینگلیزیەکەدا ئەم دێڕە بەم جۆرەیە:
با لە نێوچێ سەراپای جیهان.
بەڵام لە دەقە فەرەنسییەکەدا ئاوهایە:
با لەنێوچێ جیهانی پێشکەوتوو.
La crevaison le monde qui va
توێژەرانیش چەند ڕاڤەیەکیان بۆ زاراوەی پێشکەوتوو کردووە؛ لەوانە وای لێکدەدەنەوە کە ئەو سەربازە هاواری لەناوچوونی مرۆڤایەتی دەکات کە داوای پێشکەوتن دەکەن، هەندێکیش وای دادەنێن سەربازەکان داوای لەناو چوونی ئەو جیهانە دەکەن کە لەبەردەمیاندا دەڕوات، واتا جیهانی نەها.