(قەبوڵ کردنی واقع)
شاخ و بەرزایی و تەپۆڵکەکان هێمای زیندوو بوونی زەوین. شاخەکان بێ رەگ و ریشە و ناوو نیشان و شوناس نین. رەگ و ریشەی شاخەکان تا قووڵایی ناخ و دڵی زەوی رۆچووەو تا ئەو رۆژەیشی خوای گەورە فەرمانی لەناوچوونی نەداون، هەر وا بە بەرزی و سەقامگیری و قایمی دەمێننەوە.
شاخەکان لە چەشنی هێمای هەناسەدانی زەوی و سەرلەبەری پێکهێنەرەکانی ناویەوە، بەشێکی سەرەکی ئەو دونیایەن، مرۆڤەکان تیایدا ژیان دەکەن. شاخەکان ئەم دونیایەیان وەک واقعێکی گەورەی ئافریدەگار قەبوڵ کردووەو لە ناو ماهیەتی فەزای ئەو تێگەیشتنەشدا ماونەتەوەو هیچ هەوڵێک بە ئاڕاستەی گۆڕینی ئەم واقعە نادەن.
قەبوڵ کردنی واقع و توانەوە لە نێو ماهیەتی ئەم واقعە حەقیقەتێکی نەگۆڕو جێگیرە. نە باوو بۆران و زریان و نە بوومەلەرزەو کارەساتە سرووشتیەکان و نە کنەو هەڵکەندن و هەڵدڕین، توانای گۆڕینی ئەم واقعەیان نیە. ئەشێ ئەم حاڵەتە ناو بنێین “ هۆشیاری”.
خودی هۆشیاری، فەزاو حاڵەتێکە لە هەموو شتە نامۆو ناعەقڵانی و نامەنتیقیەکان پاک کراوەتەوە. شوێنێکی مەجازی خەیاڵە تیایدا هەموو شتە عەقڵانی و لۆژیکیەکان بە رێکوپێکی و لەسەر ریتم و ئاهەنگێکی دڵخوازەوە بارگاوی کراون و لە ناویەکەیەکی سەرووی خەیاڵ تواونەتەوە و لە باشترین حاڵەتدا بوونەتە باوەڕو یەقین.
هۆشیاری دیوەکەی تری نەزانین و نائاگاییە. دەرەنجامی ناهۆشیاری ئاکارە خراپە کۆمەڵایەتی و رەفتارە ناعەقڵانی و فکرە چەقبەستوو دەست لێنەدراوە کڵۆم دراوەکانە. عەقڵ و هۆش و هزری کڵۆم دراو هەمیشە لە خراپترین حاڵەت و ئاکاریدا سەرلەبەری “ جیاوازیەکان” ڕەت دەکاتەوەو تاسەر ئێسقان دژایەتیان دەکات.
دژ بە شەپۆلی هۆشیاری و داناییەو هەر کاتێ بیهەوێ لەگەڵ واقع بکەوێتە گفتوگۆوە، لەیەکەم هەنگاوو جووڵەیدا پەنا بۆ زمانێکی زبرو بازاڕی و ئاست نزمەوە دەبات و وێنای واقع بە جۆرێک دەکات دڵخوازی دونیابینیە بەرتەسک و دیدگا رادیکاڵی و لە قاڵب دراوە بەرژەوەندیخوازەکانی ئەو بێت.
(چارەنووس)
سەردەمانێکی زۆر دوور پرسی “ چارەنووس” لە چەشنی کەرەستەیەکی فکری و مەعنەوی و ناسیۆنالیزم، سەرلەبەری پانتای فکروخەیاڵی و زیهنی تاکی داپۆشیبوو. چارەنووس وەک هێزێکی ناوەکی و سیحری یەکگرتوویی نەتەوە هێمای بۆ دەکرا و لە دروشم و رێبازە سیاسی و تێکۆشانە نەتەوەیی و پەیرەوپرۆگرامەکانی حزب و رەوت و بزووتنەوە شۆڕشگێڕی و کۆمەڵایەتیەکاندا رەنگی دەدایەوە.
چارەنووس وەک چەکێکی مەعنەوی و بەهێزی خەیاڵی نەتەوە، لە چەشنی هێزێکی سیحراوی و مەجازی بەهێز بۆ گواستنەوەی دۆخی نەتەوەو نیشتیمان لە قۆناغێکی سەخت و خراپ و پڕلەتراژێدیاو مەینەتی بۆ قۆناغێکی باشتر و ئاسودەیی و رزگاری و ئازافی وێنا دەکرا.
هاوکات لە گەڵ گۆڕانکاریە خێراکانی ژیان و تەوژمی تێکنۆلۆجیاو گەیاندن و مەکینە گەورە بەرهەمهێنەرەکانی زانیاری و شۆڕشی زانست و گەشەی خێرای پیشەسازی و سۆشیال مێدیا، چەمکی چارەنووس گۆڕانکاری ریشەیی بەسەرداهاتو کەوتە ژێر هەژمونی بێ بەزەییانەی دونیای نوێ و ئەو کاراکتەرانەی یاری بە چەمک و وشەو ئەدەب و شکۆی نەتەوەو ڕاڤەکردنەکانەوە دەکەن.
چیتر چارەنووسی هاوبەش ئەو ئایکۆنە ناسیۆنالیستی و نیشتیمانی و سایکۆجیە نیە، تاکەکانی کورد کە دەور پەیام و ئامانجە ستراتیژیەکانی خۆیدا، کۆبکاتەوەو لە چەشنی کەرەستەیەکی مەعنەوی و نامەلموس و رۆحی و هێمای کۆڵنەدان، یەکگرتوویی نەتەوەیی بەرهەم بهێنێت. ئەم چەمکە لەمرۆدا بە پێی دیدگا حزبیەکان و دونیای بەرژەوەندیەکانەوە ڕاڤەی بۆ دەکرێ و دەخرێتە خانەی دونیای فکرو هزری تاکەکان و رووبەری کۆمەڵگاوە.
دونیای تازە بەراورد بە دونیای سەردەمانی پێشوو چ لە رووی پێکهاتە و تێگەیشتن و جۆری پەیوەندی و بیرکردنەوەکان، دونیایەکی فرە رەهەندو نامۆیە بە دونیای پێشوو.
دونیای تازە هەڵگری شوناسێکی مەجازی و پێناسێکی تەکنۆلۆجی و سنووربڕو فرە رەهەندە و فرە جەمسەرە کۆمەڵایەتی و سیاسی و روناکبیریە. هۆشیاریە رێژەییەکەی تاکەکانی گرێدراوی کۆمەڵێک تایبەتمەندی و بەرژەوەندی و خۆبەستنەوەی تاکەکانە بە کۆمەڵێک جەمسەری ئابوری و تەماحی سیاسی و بەهاو پێوەرەوە، جاران لە کایەی سیاسی و رووبەری کۆمەڵگادا ئامادەییان نەبوو و گەر هەشیان بووبێ، زۆر بە کرچ و کاڵیەوە دەردەکەوتن و لە ۆەراوێزی بچووکدا دەمانەوە.
لە دونیای تازەی تاکی کوردا هەستی ناسیۆنالیزم و قەومگەرایی بە هۆی شۆڕشی تەکنۆجیاو وەرچەرخانە گەورەکانی دونیای زانیاری و گەشەی خێرای ژیان و گیروگرفت و ململانێ و ناکۆیە سیاسیە نەبڕاوە حزبیەکان ، گۆڕانکاری خێراو زۆر خراپ و گەورەیان بەسەرداهاتووەو واقعێکی ناوازەیان بەرهەم هێناوە، ئەستەمە بەم زووانە هیوای گۆڕانکاریکردن لە ستراکتۆر و بونیادیان و دیدگاکانی لەسەر هەڵبچنین.
لە ئێستاماندا تاکی کۆمەڵگای کوردی بەهۆی کەڵەکەبوونی سەتان کێشەو ئاڵنگاری و پرسی چارەسەرنەکراویەوە رووبەرووی دۆخێکی پڕ لە دڕدۆنگی و نائارامی و تووڕەیی و سەغڵەت بوونی وا بۆتەوە، لە رابردوودا وێنەی نەبووە. فەردگەرایی و بەرژەوەندیخوازی و دابڕانی کۆمەڵایەتی و بێ شوناس بوون و دەروونێکی ڕقاویی و نائومێدی، درەنجامی ئەو دۆخەن لە پانتای کۆمەڵگای کوردیدا حاڵی حازر زۆر بە زەقی ئامادەیی هەیە و رەنگە تا ماوەیەکی زۆریش بەچارەسەرنەکراوی بمێنێتەوەو کۆمەڵگاو تاک لە پەلوپۆ و گەشەو پەڕینەوە بۆ قۆناغەکانی باشتر بخات.
(ئەدەبی نووسین)
زمانی قسەکردن و ئەدەبی نووسین و دوان و گفتوگۆکردن و پەیوەندی کردن لەم دونیا تازەیەدا، زمان و ئەدەبێکی رووت و کورت و کەم ناوەرۆک و کرچ و کاڵە. زمانێکە هەموو جوانیەکی لێ سەندراوەتەوەو لە جوانترین دەربڕینە ئەدەبیەکان و وشەو ڕستەو دارشتنە ئێستاتیکیەکان دابڕاوەو کەوتۆتە دەرەوەی ئەو ئەدەبەی، لە سەدەکانی پێشوو گەورەترین شاکارە ئەدەبیەکانی پێ دەنووسرایەوەو دەبوون بە رووداوی مێژوویی و ئەدەبی لەبیرنەکراوەوە.
لە دونیای ئێستاماندا دەستەواژەو دەربڕین و دارشتنەکان بە ئاڕاستەی بەرهەم هێنانەوەی خود و واقعێکی ناحەقیقی و رووت یا زەق کردنەوەی ناکۆکی و دروست کردنی کەلێنە گەورەکان، لەهەموو جوانیە ئەدەبیەکان کەوتوون.
ئەم زمانە هەڵگری جۆرێکە لە شێوان و ئاڵۆزی و دڕدۆنگی ناوەکی و زمانەوانیەوە. پڕیەتی لە ماناکانی حەماسێکی گڕگرتووی درۆیینەی ناسیۆنالیستی و کەرت کەر و پەرتکەر و وێرانکەری سایکۆجیای کۆمەڵگا.
تەنانەت ئەم زمانە لە وێناکردنی جوانیەکانی ژیان و رەهەندە رۆحیەکانی کەوتووەو توانای وەسف کردنی لێ سەندراوەتەوە.
هەربۆیەش دەرخستنی چەوتی و ناڕێکی و جیاوازیە فکری و ناوچەگەرێتی و ڕق و قینە سیاسیەکان وەک وەزیفەو ئەرکێکی ئەخلاقی و کۆمەڵایەتی تەماشا دەکات و لە وێناکردنی ناکۆکیەکان، لە زۆر حاڵەتدا داهێنانی گەورە و شوێن هەڵوەستە لەسەرکردن، فڕی ئەداتە سەر رووبەری کۆمەڵگاوە.
زمان و ئەدەبی نووسین و ئاخاوتن لەم رۆژگارەدا و لە خراپترین حاڵەتدا وەک چەکێکی وێرانکەرو بڵاوکردنەوەی نەخۆشی و هێماکردنی بۆ نەخۆشیە کۆمەڵایەتی و ناکۆکی و جیاوازیە سیاسی و چینایەتیەکان، ئەرکە دروست و حەقیقیەکەی لێ سەندراوەتەوەو بووە بە چەکێک بە دەست کەسانێکەوە، تێکدانی شیرازەی ژیان و خێزان و کۆمەڵگاو کایەی سیاسی و گرفتەکانی ناخی جڤاک، بە وەزیفەو ئەرکێکی ئەخلاقی وێنا دەکەن و سڵ لە دەرەنجامە ترسناک و درێژخایەن و خەمبارەکان ناکەنەوە.
تا دەشهێت بەهۆی گەشەی تێکنۆلۆجیاو لەشکەرێک لە بکەرو شیکەرەوەو رێکخەرو پشتیوانیکارو سپۆنسەرو کاراکتەرەکانی دونیای ماس مێدیای بێ سانسۆرەوە پەرەی پێ دەدرێت و لە گەشەو پەلوپۆهاویشتن و هەڵکشانێکی خێراو سەرسووڕهێنەرو ترسناک دایە.