ئەرکی مێدیا بە گشت لق و فۆڕم و پێکهاتەکانیەوە گواستنەوەی هەواڵی ڕاست و حەقیقەتی دۆخی کۆمەڵگاو مکیاج نەکردنی هەڵەو چەوتی و تەنگژەکان و هێنانە کایەی ئاشتی و ئارامی و بەرچاوروونی و دروست کردنی کۆمەڵگایەکی هوشیارو ئەرکناس و ماف پەروەرە.
مێدیا وەک یەکێک لە بەهێزترین دامەزراوەکانی دونیای گەیاندن و راگەیاندن و ستراکتۆری کۆمەڵگاو سیستەمێکی بەهێزی هەڵگری زانیاری و سەرچاوەی هەواڵ و بەدواداچوون و گەیاندن و گواستنەوەی هەواڵ، هەڵگری ئەرکێکی ناوەکی گەورەی ئەخلاقی و کۆمەڵایەتیە.
مێدیا لە کۆمەڵگا پێشکەوتووەکان بەر لەوەی مێدیا بێت، دامودەزگایەکی گەورەو خاوەن هێزو دەسەڵاتی ناو خودی سیستەمی ئیدارەدان و بەڕێوەبردنی وڵاتە. دەزگایەکی گەورەی ئەکادێمی و بەشێکی سەرەکی کۆی ئەو سیستەمە بە دامەزراوەیی کراوە ناوەکیەی دونیای سیاسەت و حوکومڕانی و شەفافیەتە.
ئەرکی مێدیا لەم جۆرە کۆمەڵگایانەدا تیشک خستنەسەری کۆی ئەو پرس و کێشەو گرفتانەیە کۆمەڵگا رۆژانە لە کارلێکی بەردەوامدا مامەڵەی دەکات و پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە ژیان و گوزەران و دۆخی کۆمەڵگاو وڵاتەوە هەیە.
ئامادەیی مێدیا لە کۆمەڵگا پێشکەوتووەکان و بەتایبەت ئەوانەی دەمێکە قۆناغەکانی مۆدێڕنیتەو پۆست مۆدێڕنیتەیان بڕیوە, کەرەستەیەکی بەهێزی گەڵاڵە کردنی شوناس و دیوە هۆشیارەکەی کۆمەڵگایەو لە چەشنی یەکەیەکی سەربەخۆی بەرپرسیارەوە مامەڵەی رووداوەکان دەکات.
هەر ئەم ئامادەییە رۆڵێکی بەرچاوی لە چاودێریکردن و کۆنترۆڵی دەسەڵاتەوە هەیەو وەک هێزی چوارەم توانای ئەوەی هەیە حکومەت و کۆمەڵگا بخاتە بەردەم بەرپرسیارەتی چەوتی، هەڵەو بریارە ناڕاستەکانەوە. بەڵام هەرگیز ئەو دەسەڵاتەی نیە پێشوەختە حوکمی رەواو نارەوا بەسەر کۆمەڵگاو بکەرانیەوە بدات و ئەم ئەرکە بە پێی دەستوورو یاساوە بۆ دادگاکان و دەسەڵاتی دادوەری جێ هێڵدراوە.
لە کۆمەڵگا پێشکەوتوو و پێگەیشتووەکان هەر لە رێگەی مێدیای بینراوو بیسراوو گوێزراوەوە تاک لەگەڵ ئەم بابەت و مەفاهیم و پویوەندی نێوانیانەود ئاشنا دەبیت:
- شارەزایی لە جۆری سیستەمی سیاسی
- شارەزایی لە ژمارە و چۆنیەتی پارتە سیاسیەکان
- مێژووی ئایدیۆلۆژیە کۆن و باوەکان
- بارودۆخی نێودەوڵەتی
- هاوکێشە سیاسیە نێودەوڵەتیەکان
- دۆخی کۆمەڵگەکانی تر لە ڕووی سیاسی، ئابوری، دیپلۆماسی و کۆمەڵاتیەوە.
- پەیوەندی نێوان سیاسەت، ئابوری و ڕەهەندە کۆمەڵاتیەکان.
- جۆرەکانی ھەڵبژاردن و ڕاپرسی
- ستراکتۆری کۆمەڵایەتی و سیاسی
- ڕۆڵ و پێگەی سەندیکاکان و رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی.
- ئارگۆمێنت هێنانەوە بۆ ڕاو بۆ چوونە جێگرەکان.
- توانستی قەناعەت پێ هێنانی بەرامبەر بە هۆی ناکۆکیەکانەوە.
- ڕێزگرتن لە ڕاوبۆچوونی جیاواز.
- تێگەیشتن لە چۆنیەتی کاراکردنی چەمک و پڕەنسیپەکانی دیموکراسی و پیادەکردنیان لە کۆمەڵگە بە ئاراستەی پاراستنی بەرژەوەندیە گشتیەکان.
- توانای بیر کردنەوە لە ئەلتەرناتیڤەکان و گۆڕینی واقعێکی چەقبەستووی نەخوازراوی دواکەوتووانەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری ماڵوێرانکەر.
- پاراستنی بەرژەوەندیە گشتیە نیشتیمانیەکان.
- ڕێزگرتن لە جیاوازیە سیاسیەکان و هەوڵ نەدان بۆ مل شکاندنی یەکتر.
- تواناو بەهەرەی پێشخستنی کۆمەڵگا لە هەموو ڕووێکەوە بە ئاراستەی دابین کردنی خۆشگوزەرانی گشتی نەک تایبەتی.
- بەرز کردنەوەی ئاستی هۆشیاری سیاسی تاکەکان و ئاشنا کردنیان بە مافە مەدەنیەکانیانەوە.
- سەروەرکردنی سیستەمی دادوەری و پاراستنی سەربەخۆیی.
- خۆش کردنی زەمینە و ڕەخساندنی هەلی کاری گونجاو بۆ تاکەکانی کۆمەڵگە و ڕێگە گرتن لە مۆنۆپۆلی ( قورخ کردن) ی دەرفەتەکان لە لایەن کەرتی تایبەت یا لایەنی سێهەم.
- ژینگەپارێزی
- دابین کردنی لانی کەمی بنەماکانی دادی کۆمەڵایەتی
- پلان دانانی درێژ خایەن بۆ داھاتوو
- پێکھێنان و بەرھەڤکردنی پەوەردەیەکی تۆکمەو ھاوچەرخ و شارستانی
- پاراستنی مافەکانی مرۆڤ
- پاراستنی مافی گشتی
- پاراستنی بنەما یاساییەکانی سیستەمی داد
- بەھێزکردنی برواو متمانە بە پارتەسیاسیەکان
- دیاری کردنی ئەرکە گشتیەکان
- پاراستنی مافی کەمینە ئایینی و ئایینزا و نەتەوەکان
- پاراستنی مافی دامەزراندنی کۆمەڵەو دەستە و گرووپگەلی چالاکی کۆمەڵگەی مەدەنی
- خستنە خزمەتی داھات لە پێناو بەھێز کردنی کەرتی خزمەتگوزاری گشتی، لەوانە تەندروستی و پەروەردەو ئاوو کارەبا.
- نەھێشتنی جیاکاری
- نەھێشتنی خزم خزمێنە
- رووبەرووبوونەوەی گەندەڵی و تاوانی ئابوری و دارایی لە رێگەی یاسا.
دۆخی مێدیا لە کۆمەڵگا دواکەوتووەکان
مێدیا لە کۆمەڵگا دواکەوتووەکان خۆی بەشێکە لەو کێشەو گرفتە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوریانەی تەنگی بە کۆمەڵگاکان هەڵچنیوەو دەستی خستوەتە بینە قاقایەوە. ئەم مێدیایە نەهەڵگری دونیابینیەکی دیاریکراوە، نەسەر بە چەپە و نە سەر بە ڕاستە، نە هەڵگری شوناسێکی رون و ئایدیۆلۆژیایەکی دیاریکراوە و نەش سەر بە قوتابخانەیەکی فکری دیاریکراوەو خاوەنی روئیایەکی مەنتیقی و لۆژیکیە بۆ داهاتوو.
ئامادەیی ئەم تایپە لە مێدیا لە کۆمەڵگا، لە غیابی هۆشیاری تاک، دۆخێکی پڕ لە بەریەک کەوتن و مقۆمقۆو ڕقاوی بەرهەم دەهێنێ.
مێدیای داون ( پەک کەوتوو و بێ داهێنان)، بە رووکەش لە پێناو چاکەی گشتی و کۆمەڵگا ئیش دەکات. بەشێک لەم مێدیایە یا سەر بە ئەشخاس و حزب و دەستە گرووپێکی دیاریکراوە یا لە لایەن دامەزراوەیەکی دیاریکراوەوە پاڵپشتی و ئاڕاستە دەکرێت. مێدیای ( داون )ئەرکە سەرەکیەکەی خۆی لە بیر خۆی بردۆتەوە. لە بری چاودێری و کۆنترۆڵی سیستەمی حوکومڕانی و کۆمەڵگاو دروست کردنی گوتارێکی کۆمەڵایەتی، مێدیایی یا رامیاری دیاریکراو و دروست کردنی هوشیاری و چاودێریکردنی جڤاک، سەرقاڵی بەرهەم هێنانەوەی ئێستاو رابردوو و جۆرێک لە پاشاگەردانی و دروست کردنی دۆخی چەقبەستوو و درێژەپێدانی گرژی و ئاڵۆزی و گێژەنگە سیاسیەکان و دڕدۆنگیە.
مێدیای داون بەوە دەناسرێتەوە بەدەرە لەهەر جۆرە هەڵگرتنی بەرپرسیارەتیەک بەرامبەر بە کۆمەڵگاو شکۆو پاراستنی ژیانی تاک و سنوورە ئەخلاقیەکانەوەو داماڵدراوە لەهەر هێزێکی داهێنان و تازەگەری لە پێناو پێشکەوتنی جڤاک و ئاشتی کۆمەڵایەتیدا.
هیچ جۆرە هەوڵێک لە لایەن ئەم جۆرە مێدیایەوە بۆ گواستنەوەی کۆمەڵگا لە قۆناغی چەقبەستوویی و قەیرانەوە بۆ رۆشنگەری و هۆشیاری و گەشەو مەعریفە و گۆڕانکاری لە ئارادانیە. ئەم ميدیایە تەنانەت هیچ وەڵامێکی بۆ پرسیارە سادەکانەوە پێ نیە. یەکسانە بە مەکینەیەکی گەورەی ئیعلامی بەلارێدابردن و دروست کردنی تەنگژەو بەریەک کەوتن و نانەوەی دووبەرەکی و فڕێدانی درۆو درۆسازی و بەشینەوەی تۆمەت و بوختان و بڵاوکردنەوەی چەواشەکاری و لە خشتەبردن و دروست کردنی گێژەنگێکی ناکۆتاوە. زیاد لەمەش مێدیای لەمجۆرە رۆڵێکی یەجگار ترسناک لە دابەشکاریە سیاسی و کۆمەڵایەتی و بەگژیەکدا کردنەوەی چینوتوێژەکانی کۆمەڵگا دەگێڕێت. یا بە شێوەیەکی شاراوە و لە ژێر دەمامکێکی خەڵەتێنەرەوە سەربە پارت و ئاڕاستەیەکی سیاسیە یا بە ئاشکرا کار بۆ کەس و لایەن و تەوژمێکی سیاسیەوە دەکات و باکی بە لێکەوتە خراپەکانەوە نیە.
بەشێک لە مێدیاکارانی ئەم سیستەمە لە مێدیا، وەک کەسانێکی پەراوێزخراوی کۆمەڵگای پڕلە قەیران، پڕن لە تووڕەیی و دڕدۆنگیەوەو هەستی تۆڵەکردنەوە لە وانیتر لە ناخی ئەمان پەنگ دەخواتەوەو هەردەم بەدوای دەرفەتێکەوەن تۆڵەی خۆیان لەوانیتر بسەننەوەو داهێنانی نوێ لە جوێن و ناوزڕاندن بخەنە سەر رووبەری کۆمەڵگاوە. ئەم جۆرە لە مێدیاکارانە هەرگیز بەلای چارەسەرەوە ناچن و پارووی چەورو دەمی چەورکراویان لە لا لە هەر پرۆژەیەکی فکری و چارەسەر، پێ گرینگترەو هەر بەم ئاڕاستەیەشەوە کار دەکەن. ئاکاری کۆمەڵایەتی لائ ئەمان دیوە مادیەکەی ژیان و مسۆگەر کردنی ئێستاو زامن کردنی ئاییندەیە.
ئەم جۆرە لە مێدیایە بەردەوام بەدوای دروست کردنی گرژی و تۆخ کردنەوەی هێڵەکانی ناکۆکی و جیاوازیەکانەوەیە. ئەم مێدیایەو کاراکتەرو بکەرانی ناویەوە هەڵگری خەمەکانی کۆمەڵگا نین.
مێدیای لەمجۆرە لەو پانتایەی ئیشی تێدادەکا هەموو مافێک بە خۆی رەوا دەبینێ و سڵ لە هیچ کردارێک و دروست کردنی کەشی ناجۆرو دڵەراوکێ و بڵاوکردنەوەی ترس و نیگەرانی ناکاتەوە. بەڵکو بەهۆی دۆخی ئاڵۆزی کۆمەڵگاو قەیران و جەمسەر بەندیەکانەوە بەدوای دابین کردنی گوزەرانی باشە تا هەوڵدان لە پێناو چاکەی گشتی و ئاشتی و ئارامی و سەرخستنی بەرژەوەندیە گشتی و نەتەوەییەکانەوە.
ئاڕاستەکەران و بکەرانی ناو ئەم سیستەمە لە مێدیا، زۆر جار بۆ دابین کردنی ژیانێکی باشترو پڕ دەسکەوتتر و رەونەقدارتر زۆر بەلایەنەوە ئاساییە پشت بکەنە رابردوویان و لەکوێ با هەڵیکرد لەوێ شەنی خۆیان بکەن. تەنانەت بەشێک لەمان ئامادەن لە پێناو پارەوپوڵ و ئیمتیازاتەوە جوێن بە مێژوو و رابردووی خۆیانەوە بدەن و هەر رۆژەو لە پێناو لەتە نانێکەوە پەلاماری یەکێک بدەن و بەمو بەو بوەڕن و سووکایەتی بکەن بە نەهجی کارکردنیان لە رووبەری کۆمەڵگاو پانتای مێدیادا.
ئەم مێدیایە هیچ جۆرە پرسیاری گەورەو هەستیار وەڵام ناداتەوەو هەشیبێ هیچ بەهایەکی پێنادات. ئەسلەن خۆی بە بەرپرسیار نازانێ و جۆرێک لە پیرۆزیی رەمزی بەخۆی بەخشیوەو لە فەلەکی بە پیرۆزبوونێکی درۆییندا گینگڵ دەخوات و بۆ خۆی دەخولێتەوە. بە واتایەکی تر لە ناواخندا هەڵگری ماهیەتێکی خۆڵەمێشی و سەرکێش و نابەرپرسیارو بارێکی گرانە بەسەر شانی کۆمەڵگاوە.
ئەم مێدیایە هەرگیز پرسیار لە ماهیەتی بوونی خۆی ناکات. نە جیهانبینی و دیدگایەکی نوێ بە تاک و گرووپ و کۆمەڵگا و دونیا دەبەخشێ و نە زانیاری و زانستی نوێ پێشکەشی کۆمەڵگا دەکات و نە دەیهەوێ بەشێک بێت لە چارەسەری سەرلەبەری ئەو کێشەو ئاستەنگ و گرفتە گەورانەی رووبەرووی کۆمەڵگا بوونەتەوە.
ئەم تایپە لە مێدیا بە زمانێکی بازاڕی و فڵتەفڵت و نائاکادێمی و گەڕەلاوژێوە هەوڵدانەکانی لە چوارچێوەی دروست کردنی دۆخە ناخۆشەکان و تێکدانی سایکۆلۆجیای کۆمەڵگاو وێران کردنی ئاشتی کۆمەڵایەتی چڕ دەکاتەوەو نانوپیازیش بە کێشەو ناکۆکی و دابەشکاریە جڤاکیەکانەوە دەخوات و دواجار کۆمەڵگا لەهەموو جوانیەک و هارمۆنیایەک و هیوا بە دوارۆژێکی باشتر و ئاسوودەترەوە دەخات.