ئەلەکساندێر فراسێل تایتلێر دبێژیت: ناشێ دیموکراسی وەک فۆرم و تایپێکی ھەمیشەیی حوکمرانی ھیواوخەونی گەورەی لەسەر بونیاد بنرێت و وەک سیستەمێکی نەگۆڕ و سەقامگیرو ھەمیشەیی حوکمڕانیەوە هێمای بۆ بکرێ و پشتی پێ ببەسترێ.
دیموکراسی لە ناواخن و ھەناوی خۆیدا ھەڵگری چەندین رەگەزو تایبەتمەندی و پرەنسیپی گەڵاڵە کراوە.
لە دونیای دیموکراسی و سیستەمی هەڵبژاردنەکاندا تائەوکاتەی بەربژێرەکانی ھەڵبژاردنە گشتیەکان، لە پێدانی بەڵێنی بەکار ھێنان و دابەشکردنی سەروەت و سامانی گشتی و ئیمکانیاتی ژیان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە پابەندی بەڵێنەکانیان بن، خەڵکیش زیاتر خولیاوھۆگری ئەمجۆرە فۆرمەی حوکمرانی دەبن و ئەم جۆرە سیستەمەیان لا پەسەند و قەبوڵکراو دەبێ و پشتی پێ دەبەستن. بە پێچەوانەی ئەمەوە دژی سیستەمی حوکمڕانی دەوەستنەوەو بڕواو متمانەیان پێ نامێنێ.
بێگومان ئەمجۆرە لە بیرکردنەوەو تێگەیشتن لە چەمکی دیموکراسی و مەفاھیمی حوکمرانی و بەڵێنە زۆرو زەوەندە رەنگاڵەکانی سیاسی و کاربەدەستەکان، کۆمەڵگایەکی تاسەر ئێسقان تەمبەڵ و بەکاربەرو ماتریاڵ بەرھەم دەھێنێت و دواجار سەردەکێشێ بۆ چەقین و تەنانەت پاشاگەردانیشەوە.
بێگومان تەمەنی شارستانیە مۆدێڕنە ھاوچەرخەکان لە دوو سەت ساڵ زیاتر تێناپەرێت و ئەم شارستانیانە لە سەرەتاوە تا ئێستا ئەم قۆناغانەیان بڕیوە:
- لە ژێردەستیەوە بۆ باوەرە رۆحیەکان
- لە باوەرە رۆحیەکانەوە بۆ بوێری
- لەبوێریەوە بۆ ئازادی
- لە ئازادیەوە بۆ زۆری و بۆری و تێری
- لە زۆری و بۆری و تێریەوە بۆ لە خۆبایی بوون
- لە خۆبایی بوونەوە بۆ بێ مەیلی ( Apathy)
- لە بێ مەیلیەوە بۆ وابەستەیی
- لە وابەستەییەوە دیسان بۆ ژێردەستی( خولانەوە- گەڕانەوە بۆ سەرەتا)
دونیای ئێمەی کورد یەکەیەکی ئاڵۆزی فرە رەهەند و فرە جەمسەرو فرە ئاڕاستە و تەوژمە. ئەم دونیایە کەوتۆتە دەرەوەی واقعی سیاسی جیهانی و بە شێوەیەک خۆی وێنا دەکات، وەک بڵێی هێشتا بە رابردوویەوە لکاوەو لێی نابێتەوەو بەدەستیەوە گیری خواردەوەو لێی دەربازی نابێت.
بۆیە لەگەڵ ئەو واقعەی تیایدا دەژی، پێک ناکۆک و دژەو هیچ جۆرە بەرچاو روونیەکیشی نیە.
تاکی کورد بۆ پەی بردن بەم جیهانە و نهێنیەکانی ناوەوەیەوە، ناچارە خۆی لە ئێستادا داببڕێ و لەسەر تەواوی ئەم شتانەی پێکهێنەری شوناسی کورد بوونن، هەڵوەستە بکات و لێیان ورد بێتەوە.
هۆکاری ئەم دۆخەی کورد تێی کەوتووە، هاتوچۆی زیهنی کوردە لە نێوان رابردوو و مێژوو و بەرهەم هێنانی یاداوری رۆژانی بەسەرچوو و چەقینە لە ئێستایدا. نەبوونی پلان و ئایدیا و ستراتیژێکی تۆکمە بۆ ئاییندەو نائامادەیی گەڵاڵە کردنی شوناسێکی یەکانگیر و جێگیریش، هۆکارێکی تریانە.
کورد دوای یەم هەموو ساڵە لە خەبات و تێکۆشان بۆ ئازادی هێشتا لە بازنەی بەرهەم هێنانەوەی رابردووی پڕ لە مەینەتی و تراژیدیاکان نەکەوتووە. هیچ کۆنترۆڵی بەسەر زەمەن و رەوتی رووداوو نووسینەوەی مێژوودا نیە و تەنانەت خوازراو یا نەخوازروا، بێ ئیرادەو بێ توانا کەوتۆتە دوای رووداوەکان و کاریگەریێکی ئەوتۆی بەسەر رەوتی گۆڕانکاریە جیهانیەکان و جەمسەربەندی و چۆنێتی فۆڕم گرتنی مێژووەوە نەماوە.
شوناس و پەی بردن بە رەهەندە ئینسانیەکانی تاکی کورد بەوە ناکرێ لە “ ئێستای” مێژوودا خۆی داببڕێ و بەردەوام بەدوای لینک و رایەڵەیەکدا بگەڕێ بێ پسانەوە بە رابردووی ئاڵۆزیەوە بیبەستێتەوەو خۆی گرێ بدات بە مێژووی مەینەتیەکانیەوە. بەڵکو دەبێ پێگەی ئێستای لە چەقی رووداوو ئاڵۆگۆڕو رووداوەکاندا دەست نیشان بکرێت و خاوەن روئیاو ستراتیژێکی بەهێزی بەردەوام بوون و کاریگەری خستنە سەر رووداوەکانی هەبێ و لە مل شکاندنی یەکتر دەست هەڵگرێ.
مێژووی مرۆڤایەتی مێژووی ئاوەدان کردن، بونیادنان، بەرهەم هێنان، دروست کردن، بەکار بردن، جەنگ و پێکدادان و وێرانکاریەکان، ترسو تۆقاندن و ستەم و عەقڵانیەتە. لەپاڵ ئەم مێژووەش مرۆڤ خاوەنی کۆمەڵێک دابونەریت، دونیابینی، فرک، کولتورو تایبەتمەندیە زاتیە نەتەوایەتیەکانە.
سەرباری ئەم تایبەتمەندیاش مرۆڤ هەڵگری چەندین شوناسە، پێکەوە شوناسی حەقیقی مرۆڤ پێک دەهێنن، لەوانە شوناسی مێژوویی، شوناسی کۆمەڵایەتی، شوناس و دونیابینی سیاسی. مێژوو لەو ساتەوە دەستی پێکرد مرۆڤ بۆ دەسکەوت و حوکمڕانی و دەست بەسەراگرتنی قەڵەمرەوە جوگرافیەکان کەوتە جووڵەو دەیان دەسکەوتی بە خوێن و هەڵگیرسانی جەنگ و کاولکاریەوە بەدەست هێنا.
بەمجۆرە “مێژوو” دەستی پێکردو رەوتی رووداوەکان کاریگەری ڕاستەوخۆیان کردە نووسینەوەو دروست بوونیەوە.
مێژوو لە هەناوی خۆیدا هەرگیز توانای پێشگوویی کردن و کێشانی وێنەیەکی زانستی و حەقیقی و رەهای بۆ داهاتوو نیە. بەڵام هەڵگری چەندین تایبەتمەندی و شوناسێکە باسی قۆناغەکانی رووداوەکانی رابردوومان بۆ دەکات و ئەشێ مرۆڤی بەئاگاو هۆشیارو بە ئەزمون پەندو وانەو ئەزمونی لێوە هەڵێنجێ و داهاتوویەکی ئاسودەو جێگیرو دڵنیاکەرەوەی لەسەر بونیاد بنێت.