لە جیهانێکدا دەژین هەمیشە سیستەمی ئەخلاقی، یاسای رەفتارو هەڵسوکەوت و زهنیەتی مرۆڤ بە گشتی بەرەو فەساد و لادان و یاساشکێنی و پینەوپەڕۆو پەردەپۆش کردنی لاری و لاساریە ئەخلاقیەکانەوە لاسەنگە.
بە درێژایی مێژوو پابەند نەبوون یا پاپەندبوونە کرچ و کاڵە رووکەشیە ئەخلاقیەکانی مرۆڤ بە یاساو رێسا دونیایی و ئایینیەکان، تەنانەت بە ماهیەتی خودی خۆشیەوە فۆڕمێکی ناشرینی بە سیمای مرۆڤ و کایەی ژیانی سەر ئەم هەسارەیە بەخشیوە.
ئەمەش وایکردووە سەرلەبەری کایەی ژیانی مرۆڤ بە هەموو رەهەندەکانیەوە، لە هەموو سەردەم و قۆناغەکاندا بکەوێتە ژێر کاریگەری ئەم ئاڵۆزیە ئەخلاقی و زهنیەت و باوەڕە فکریانە و شوناس و تایبەتمەندیێکی پێ ببەخشێ بەدەرە لە هەموو پێوەرە ئەخلاقیە پەسەندکراوە مرۆییەکانەوە.
کەڵەکەبوونی نەخۆشیە رەفتاری و کۆمەڵایەتی و جنونی سیاسی و جنونی کەڵەکەکردنی پارەو سەرمایە و هەژمونی بیری کاپیتالیزم، دۆخێکی بۆ مرۆڤی ئەم سەردەمە هێناوەتە کایەوە، ترس وەک موتەکەیەک بێ پسانەوە بە دوای مرۆڤەوە بێت و سەرتاپای ژیانی بخاتە ژێر هەژمون و کاریگەری و نفوزی بێ سنووری خۆیەوە.
ترس لە بێکاری، ترس لە هەژاری، ترس لە برسێتی، ترس لە مردن، ترس لە جەنگ، ترس لە مەرگ و ترس لە کەوتن و پەراوێزکەوتن و توانەوەو…هتد.
ترس لە مەرگ وەک موتەکەیەک بەردەوام بەدوامانەوەیەو لێمان دانابڕێت.
مەرگ دوا وێستگەی ململانێیە لەگەڵ ژیان و وازھێنانی ناچاریە لە دەسکاریکردنی دونیا بە گشت رەھەندەکانیەوە.
مەرگ و خامۆشی دابەزینە لە ترۆپکی ھیواو خۆرادەست کردنە بە قەدەرەوە، وازھێنانە لە خەون و خەیاڵ و ئۆتۆپیاوە، بەتاڵ بوونەوەی جەستەیە لە ھێزی جوڵەو تێکۆشان و چالاکیەوە.
مردن وردوخاش بوونەوەی ھەموو ئەو ئامانج و وەھم و شتانەیە زەمەمێک و تەمەنێک بۆی ژیاین و تێکۆشاین، سەرکەوتنی تاریکیە بەسەر روناکیدا زاڵ بوونی وەهمە بەسەر ئەو واقعەی تیایدا دەژین.
مەرگ، ئەشێ دەنگی سامناکی گرمەی ھەورە تریشقەی جەھل و نادانی و نەزانی و نەفامی و تێنەگەیشتن و گەوجی و گەمژەیی و زیندەبەچاڵ کردنی دانایی و زانایی و فەزڵ و کەرامەت و مەعریفەو عەقڵانیەت و خۆگێل کردن بێت لە نھێنیە شاراوەکانی پانتای مەعریفەو ئەو ژینگەیەی تیایدا دەژین.
مردن، دوا پەردەی درامای پرلە تراژێدیای ئیفلیج بوونی عەقڵ و ناشرین دەرکەوتنی ھەموو جوانیەکان و کۆتایی قۆناغەکانی چەپڵەلێدان و پەلەقاژە بەردەوامەکانی حیکایەتی ژیانە.
ئەوەی مرۆڤ لێی ئەترسێ لە ناواخنیدا خاوەنی هیچ هێزێکی ناوەکی و هەڵگری هیچ هێزێکی سەروو سرووشت و کائیناتەوە نیە. بەڵکو ئەوە خودی ماهیەتی “ ترسە” مرۆڤ لێی ڕائەکات و خاوەنی هێزێکی سیحراوی و نەبینراوی نامەلموس و سەروو عەقڵ و ئاوەزی مرۆڤە.
شتە نەبینراوو نامەلموسەکان هێزی لەمس کردنی ئێمەیان نیە و توانای پەی بردن بە دونیای دەروونی ئێمەیان نیە. کەچی هەر ئەم شتە نامەلموسانە ئەشێ ببن بە سەرچاوەی ترس.
ماهیەتی ترسی هەر کام لەم شتانە، لە حاڵەتی بێتوانایی ئێمەدا ، توانای داگیرکردن و دەست بەسەراگرتنی سەراپای رووبەری ژیانی ئێمەی هەیە.
ئامانجی مرۆڤ لە ژیان ھەوڵدانە بۆ بە ئاگا ھێنانەوەو ھۆشیارکردنەوەی بەشە نائاگاو خەوتووەکەی ژیان و گواستنەوەی لە قۆناغی چەقبەستووییەوە بۆ قۆناغی جوڵەو جوڵانەوەو ھۆشیاری و بەخشینی شوناسێکی جوان و سەقامگیرو تۆکمەو یەکانگیرو ئامانجدارەوە.
پانتای ژیان پڕیەتی لە ئاڵنگاری و جەمسەربەندیە کۆمەڵایەتیەکانی هێزو هەژمون و فشار و ململانێی دەست خستنی زیاترین دەست مایەی مادی و قازانج و وەدەرنانی یارو نەیار و دروست کردنی ئیپراتۆریەتێکی ناوەزەی هێزو دەسەڵات و سەرمایە.
لەم رووبەرەدا هەر ئاکارێکی ناشرین و رەفتارێکی قێزەوەنی ئەخلاقی و فەساد ئەگەر بوون بە نەریت و سیستەم و کولتور و بیرو بڕوای جێگرو چاولێکەری، وەک بەڵا و پەتایەکی کوشندە درەنگ یا زوو، مرۆڤایەتی و شارستانیەت و کۆمەڵگا و ژیان لە ناوەوە دەڕووخێنن و بەرەو هەڵدێر و وێرانی و داڕمانی دەبەن.