ئا: ئاوێنە

ئەدۆنیس، یەكێكە لەشاعیرە داهێنەرو ناودارەكانی عەرەب، که‌ تۆمەتبار دەكرێ‌ بەوەی زۆربەی هەڵوێستەکانی لەپێناو وەرگرتنی خەڵاتی نۆبلدایە، جگە لەوەی ستایشی بەشار ئەسەدی دیكتاتۆری سوریاش دەكات.

ئەدۆنیس ناوێكە لەلای زۆربەی خوێنەران‌و ئەدەب دۆستانی كوردستان ناسراوە، بەشێك لەكتێب‌و شیعرەكانیشی بۆ سەر زمانی كوردی وەرگێڕدراوەو لەساڵانی رابردوشدا بەمەبەستی بەشدار کردن لەفیستیڤاڵی گەلاوێژو پێشانگای کتێبدا سەردانی كوردستانی كردوە.

نوسەرو شاعیر‌و رەخنەگری ناودار، ئەدۆنیس كە ناوی تەواوی "عەلی ئەحمەد سەعید ئێسبەر"ە، ساڵی 1930 لەگوندی قەسابینی نزیك شاری لازقییە لەسوریا لەدایك بووە. ساڵی 1954 لەزانكۆی دیمەشق فەلسەفەی تەواو كردووە. لە ساڵی 1973 لەلوبنان بڕوانامەی دكتۆرای لەئەدەب وەرگرتوە. لەزانكۆكانی فەرەنسا، سویسراو ئەمەریكا وەك مامۆستاو وانەبێژ كاری كردوە. دەیان خەڵاتی گەورە وەرگرتوە و شیعرەكانی بۆ زۆربەی زمانەكانی دنیا وەرگێڕدراون. زیاتر لە 70 كتێبی لە بواری شیعرو ئەدەب هەیەو ئێستا لەپاریسی پایتەختی فەرەنسا دەژی.

ئەدۆنیس كە لەهەڕەتی هەرزەكارییدا پەیوەندی بەحیزبی نەتەوەیی سوری کردوە، لەساڵی 1948ەوە دەستیكردوە بەنوسینی شیعر‌و ناوی "ئەدۆنیس"ی بۆ خۆی هەڵبژاردوە، كە لەئەفسانەكانی یۆنانیدا بەخوای جوانی‌و ئارەزوە.

ئەدۆنیس که‌ شاعیرێکی ناودارو ڕچەشکێنی ئەدەبیاتی عەرەبە، بەدرێژایی ساڵانی رابردو بەهۆی هەڵوێستە پڕ لەرەخنە توندەكانی بەرامبەر بەئیسلام‌و دواتریش بەرامبەر بەشۆڕشی گەلانی سوریا‌و سه‌باره‌ت به‌ بەشار ئەسەد جێی مشتومڕ بوە.

ئەدۆنیس ئایینی ئیسلام بە”شا هۆكار"ی زۆربەی كێشەكانی عەرەب‌و پاشكەوتوییان دەزانێت، ئەو پێیوایە شارستانی عەرەبی لەقۆناغی داخوران‌و تیاچوندایە، ئەم شارستانییەته‌ هیچ داهێنانێكی نییە: نە لەسیاسەت‌و نە لەپەروەردەو لە ئابوری‌و نە لەفكری ئیسنسانی‌و نە لەئابوری‌و زانست.

ئەم شاعیرە ناودارە ئاماژە بەوە دەكات كە "ئایینی ئیسلام بەهۆی توندوتیژی‌و دەسەڵاتخوازییەوە گەشەی كردوەو محەمەدی پێغەمبەری ئیسلام‌و خەدیجەی هاوسەری‌و خەلیفەكانی ئەبوبەكرو عومەرو عوسمانیش هەمویان بازرگان بون، ئایینی ئیسلام وەك ئایینی بازرگانی‌و پارەو دەسەڵاتخوازیی سەریهەڵداوە".

ئەدۆنیس كاتێك لەساڵانی 2009‌و 2012دا سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد‌و چاوی بەتاڵەبانی سەرۆك كۆماری ئەوكاتی عێراق كەوت‌و شارستانی عەرەبی بەشارستانییەكی پەككەوتەو بێكەڵك ناوبرد، لەناوەندە میدیایی‌و رۆشنبیرییەكانی عەرەبدا هەرای نایەوەو بوە مایەی ناڕەزاییان.

زۆربەی ئەم رەخنانە لەدیدی رەگەزپەرستانەو ناسیۆنالیستی توندڕەوانەی عەرەبییەوە ئاڕاستەی ئەدۆنیس كران، بەو پێیەی هەرێمی كوردستان، "ئیسرائیلی دوەم"ە، تەنانەت شاعیری ناوداری عێراقی "سەعدی یوسف" كە دوای راپەڕین سەردانی هەرێمی كوردستانی كردو خۆی بەدۆستی كوردو تاڵەبانی ناودەبرد، شیعرێكی هەجوی بۆ ئەدۆنیس نوسی.

ئەدۆنیسیش لەوەڵامی ئەو رەخنانەدا وتارێكی بڵاوكردەوە‌و وتی "هەرێمی كوردستانی عێراق بەشێكە لەعێراق‌و جوگرافیای مێژوییی‌و سیاسی عەرەبیی‌و سەردان كردنی هەڵە نیە".

 سەرباری ئەوەش لەبەشێک لەناوەندە کوردییەکاندا رەخنەی ئەوە لەئەدۆنیس گیرا كە بەدرێژایی ساڵانی سەركوت‌و قەڵاچۆكردن‌و جینۆسایدكردنی كورد، یەك وشەی لەسەر كورد نەوتوەو بایەخی پێنەداوە، بەڵام كە نەوت‌و سەروەت‌و سامان‌و پارە لەكوردستاندا كەڵەكە دەبێ‌ هاوسۆزیی دەربڕین بەرامبەر بەكورد لای ئەم شاعیرە دەبێ بە"واجیب". هەرچەندە كەم نین ئەوانەی لەكوردستاندا باسی گەورەیی ئەدۆنیس دەكەن‌و بەهەڵوێستەكانی بەرامبەر بەكورد‌و گاڵتەكردن بەعەرەب‌و شارستانیەتی عەرەبی سەرمەست‌و سەرسام دەبن.

ئەدۆنیس كە هاتە كوردستان سەرسامیی خۆی بەپێشكەوتن‌و گەشەكردنی خێرای هەرێمی كوردستان‌و هەولێر دەربڕی، بەڵام تا ئێستاش یەك وشەی بۆ پشتیوانی كردن لەكوردی رۆژئاوا دەرنەبڕیوە، كە ساڵەهای ساڵە بەدەست رژێمە دیكتاتۆرەكانی سوریاوە دەناڵێنن‌و دەچەوسێنرێنەوە.

یەكێك لەو رەخنە گەورانەشی لەم نوسەرە ناودارەی عەرەب دەگیرێ‌، ئەوەیە چەند مانگێك پاش هەڵگیرسانی ناڕەزایی‌و شۆڕشی خەڵكی سوریا، ئەدۆنیس كە خۆی بەبنەچە سەر بەتائیفەی عەلەوییە، پشتیوانی لەبەشار ئەسەدو رژێمەكەی كردو لەنامەیەكی كراوەدا، بەشار ئەسەدی بە"سەید رەئیس"‌و "سەرۆكی هەڵبژێردراوی گەل‌و وڵات" ناوبرد. 

 ئەدۆنیس كە پاڵێوراوی خەڵاتی نۆبڵە، لەچەندین بۆنەدا رایگەیاندوە "كاتێك ئۆپۆزسیۆن روی لە دەرەوە كردو ویستی وڵات وێران بكات، بەهیچ شێوەیەك ئامادە نیم داكۆكی لێبكەم، بەڵكو بەجدی لەدژی دەوەستمەوە".

هەرچەندە ئەدۆنیس لەكتێبی "نەگۆڕ‌و گۆڕاو"دا، ستایشی شۆڕشی 1979ی ئێران دەكات‌و هیوای ئەوە دەخوازێ‌ پەتای ئەم شۆڕشە بگوازرێتەوە بۆ نیشتمانی عەرەبی، بەڵام پاش سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی‌و گەیشتنی ئیسلامییەكان بەدەسەڵات، دژایەتی توندی خۆی بەرامبەر بەو راپەڕین‌و شۆڕشانە دەربڕی كە لەمزگەوتەوە دەستپێدەكەن.

بەشێك لەنوسەرانی عەرەب ئەم هەڵوێستەی ئەدۆنیسییان وەك هەمو هەڵوێستەكانی دیكەی بەرامبەر بەئیسلام‌و عەرەب گەڕاندەوە بۆ ئەوەی كە ناوبراو هەڵوەدایە بەدوای وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵدا، بۆ ئەوەی "ئینسانیەتی خۆی بسەلمێنێ‌ لەبەردەم پیاوی سپی پێست"دا تا خەڵاتی نۆبڵی پێببەخشن.

نوسەرێكی عەرەب بەرامبەر بەم هەڵوێستەی ئەدۆنیس نوسی "ئەم شاعیرە رچەشكێنە دەیەوێ‌ شۆڕش لەشەقامی حەمرای بەیروت‌و جادەی شانزلیزییەی پاریسەوە دەستپێبكات، نەك مزگەوت.. کە زۆر چاک دەزانێ داعش‌و گروپە توندڕەوە تەکفیرییەکان زادەی دەسەڵاتی شەڕەنگێزو دیکتاتۆریەتی حیزبی بەعس‌و بنەماڵەی ئەسەدە".

رۆژنامەنوسێك نوسی "خەڵكی سوریا بەختیان هەیە كە بەشار ئەسەد سەرۆكی رژێمەكەیانە، گەربێتو ئەدۆنیس سەرۆکیان بوایە ئەوا بەوپەڕی دڵسۆزییەوە هەمویانی ئیبادە كرد بو".

توندترین رەخنەش لەسەر ئەم هەڵوێستەی لەلایەن وەلید جانبولادی سەركردەی دروزەكانی لوبنانەوە لەئەدۆنیس گیرا، ناوبردنی بەشار ئەسەد بە"سەرۆكی هەڵبژێردراو" لەلایەن ئەدۆنیسەوە مایەی هێڵنجدانی جانبولاد بو.

ئەو لەتویتێكدا نوسی "ئەو شاعیر‌و بیریارەی كە بەدوای نۆبڵەوەیە بەهانە دەهێنێتەوە بۆ ئەوەی گەلی سوریا بەئازادی‌و ئابڕومەندی نەژین، ئەدۆنیس لەبیر خۆی دەباتەوە كە گەلی سوریا ماوەی شەش مانگ بەشێوەی ئاشتیانە راپەڕی لەسەرتاسەری وڵاتدا، بەلام وەڵامی رژێمی بەشار ئەسەد تەقە كردن‌و کوشتن‌و گرتن‌و ئەشكەنجەدان بو، نەیبیستوە چی بەسەر عەلی فەرزات‌و ئیبراهیم قاوش‌و حەمزە خەتیب هات! شاعیری گەورە لەنێوان دو كەوانەدا ئەو بەرمیلانە نابینێ‌ کە رۆژانە بەسەر خەڵكی بێتاواندا دەبارێن‌و دەیانكوژێ‌! كێ‌ ئەزانێ‌ رەنگە ئەدۆنیس هاوشێوەی گەورە فەیلەسوفانی وەكو نیتشەو هایدگەر نییە كە هیتلەر ئیلهامی لێوەرگرتن‌و تیۆرە فاشییە تاوانكارییەكەی لەسەر بنیاتنان، ئەوو هاوشێوەكانی كە بەروناكبیر ناودەبرێن مرۆڤ هێڵنجی دێ‌ لەبیركردنەوەیان... دیارە بەداخی وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵەوە سەردەنێتەوە.. پێویستە بڵێم: چەند گەورە بویت‌و بەگەورەیی دەمێنیتەوە ئەی مەحمود دەروێش".