د. شـۆڕش حەسـەن – زانکۆی سلێمانی
کتێبی "عەوڵا جەیدی و نەنە ئامینە" کە ڕشتەکەی بیرەوەری و گێڕانەوەی، دوایین بەرهەمی "فازیل شەوڕۆ" یە. کتێبەکە 346 لاپەڕەی قەبارە گەورەیە، لە تاران چاپکراوە، 2024. لە بەر هێندێ تایبەتمەندیی بایەخدار، ڕاگوزەرانە خوێندەوەی خۆم، پێشکەش بە خوێنەرانی دەکەم:
عەوڵا جەیدی ونەنە ئامینە، یان مێژووی شارێك؟
كتێبی(عەوڵا جەیدی ونەنە ئامینە)ی مامۆستا "فازیل شەورۆ"م لەماوەی دوو ڕۆژدا خوێندەوە، گەرمو گوڕی باس وخواس و بەسەرهاتەكانی كتێبەكە، وا دەكا نەتوانی دەستبەرداری بی تا نەگەیتە كۆتایی. .
نوسەر بە بیرێكی تیژ و سەلیقە و زیرەكییەكی بێ ئەندازە، لەپەنا بیرەوەری و ژیاننامەی باپیرو نەنك وخێزانەكەیدا، بە وردی ڕووداوەكان و بارودۆخی، كۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابووری، و فەرهەنگی ئەو سەردەمانەی كۆیە دەخاتە ڕوو. رەنگە زیادەرۆیی نەبێ كە بڵێم ئەمە یەكەم كتێبە مێژووی كۆیەی بەو شێوازە واقعییە لە هەموو ڕوویەكەوە خستبێتتە ڕوو، ئەوەش واتای كەمكردنەوەی نرخی هەوڵ وبەرهەمی مامۆستایانی تری پێش شەورۆ نییە، بەڵكوو خۆمان بە قەرزاریان دەزانین و ئەوان بناغە داڕێژەری ئەو ڕێبازەن، سەری رێز بۆ بەرهەمەكانیان دەچەمێنینەوە، بەتایبەتی ڕەوانشاد مامۆستا "تاهیر حەوێزی".
ڕووداوو و شوێنەوارە مێژووییەكان، بەرهەمی خوێن وخەباتی چین وتوێژە چەوساوەكانی كۆمەڵگان، ئەوانەی وەك سەربازی ون، ئەو ڕووداو وشوێنەوارانە لەسەر هێز و توانا و خوێنی ئەوان بنیاتنراوە، كەچی لەولاوە ئەو مێژوو شوێنەوارانە وەك تاجە گوڵینە و دەسكەوتی حاكم وفەرمانرەواكان پێمان دەفرۆشنەوە، نموونەش زۆرە بۆ سەلماندنی بۆچونەكەمان.
بۆیە گرنگی ئەو كتێبە لەوەدایە پاڵەوانی ڕووداوەكان، میروشێخ وئاغا و بەگزادە نین، بەڵكوو كەسانی ئاسایی كۆمەڵگەن، پیاو و ژنی پیشەوەرن، بە هێز و بازوو ودەستڕەنگینی و بیركردنەوەی مرۆڤدۆستیان، خزمەتی خۆیان و دەوروبەرەكەیان كردوە، میژوویەكی پرشنگداریان تۆماركردوە، لەناو ئەو میژووە واقعییەدا، لەپەنا بیرەوەریەكانی عەولا جەیدی ونەنە ئامینەكانی كۆیەدا، ئێمەمانان مێژووی ڕاستەقینەی خۆمان و با وباپیرانمان دەخوێنینەوە.
بیرەوەرییەكانی نووسەر دەمانگەرێنێتەوە دوو دەیەی هەریەك لە نیوەی یەكەم و نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، واتە لە ساڵی 1930 بۆ 1970، داب و نەریتە باوەكانی ئەو سەردەمەی وەك خۆی بۆ تۆماركردوین بێ ڕتوش وتیف تیفەدان، بە باش و خراپیەوە، بە جوان وناشیرنیەوە، بە شیرن وتاڵییەوە. لەناو زنجیرەی بیرەوەریەكانیدا، زۆر وەستایانە ئەوسەرو ئەمسەرمان پێدەكا، لە دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی دەمانباتە ناو دیاردەیەكی سیاسی، لەوێشەوە بۆناو ئاڵۆزیەكی ئابووری، دواتر بەرەو دۆخێكی فەرهەنگی، لەناو هەر بوارێكیشدا جێگۆڕكە بەرووداو و بیرەوەرییەكان دەكا، بۆ نموونە ، لە باسی ئازارو خۆزگەی منداڵانەوە بەرەو دەرد و حەسرەتی ژنانمان دەبا، لەوێوە دەمانخزێنێتە ناو قورسایی سەرشانی باوكەكان، بەم شێوە دەبینین لە میانەی ڕووداوگەلێكدا هەموو دەرد و ژانی چین وتوێژەكانی ئەو شارە دەخاتە ڕوو.
باوكەكان ئیمپراتۆری ڕەهای ناو ماڵ بوون، ژن ومنداڵ مەحكوومی بێ دەسەڵات وملكەچی فەرمان بوون، ئەگەر ژن ومنداڵ داركاری كرابان یا لەماڵ وەدەرنرابان، یاخود ئیمپراتۆر ژنی دووەم وسێیەمی هێنابا، كەس نەیدەتوانی ڕێگری لێبكا، هەتا ئەگەر بناغەی ئەو خێزانە یا هاوسەرگیرییەكە بە خۆشەویستیش بوبێ.
حیكایەتی پاڵەوانی ئەفسانەیی و دێو ودرنجی بەرئاگردانی خانووە تەنگ و تاریكەكان، زۆربەی منداڵانی تووشی ترس ودڵەراوكێ كردبو، شەو دیۆەزمە و خەویش دۆزەخ بو، لەبەر مۆتەكەی دێو درنج.
لە كۆمەڵگەیەكی سادەی بێ جەنجاڵی ئامێر و تەكنەلۆجیا، ئارەزووی تاكەكان ڕووە و دۆستایەتیی مرۆڤ و ئاژەل وباڵندەكانە، شەوڕۆ شانۆی هەموو ئەو پەیوەندیانەمان بۆ دەخاتە ڕوو، لە چەندین شوێن جەخت لەیەك خێزانی خەڵكی كۆیە دەكاتەوە كە سەروماڵیان لە یەكتر چاو نەبووە، دەرگای ماڵەكانیان شەو و ڕۆژ لەسەرپشت بوە. حەزی بەخێوكردنی كەو و سوێسكە بەرادەیەك بوە كەسانێك نازناوی كەوبازو لەو بابەتانەیان بەسەردا براوتەوە، ڕاگرتنی مریشك وجوجكە و دابەستە پێویستی ژیان بووە، ئەگەر چی كەرو وڵاغی بەرزە بۆ ڕاپەراندنی كارەكان بەكارهاتوون، بەڵام مایەی حەزو خولیای خاوەنەكانیشیان بوون، من خەڵكم دیوە هەمیشە كەرەكەی وەك بوكی یەكشەوە بە زەنگوڵە و مۆری ومەرجان ڕازاندۆتەوە وخزمەتیكردوە.
شەوڕۆ لە دەلاقەی بیرەوەرییەكانیدا گەمە و یارییە باوەكانی كۆیە، زەخیرەداكردن بۆ زستانی سارد و سەختی ئەوسا باس دەكا، وەك دانو كوڵاندن وساوەركوتانەوە، دروستكردنی داندوك و هەرشتە و دۆشاوی تەماتە و قاورمە، وشكردنەوەی بامیە و باینجان، دابینكردنی مێوژو و گوێز و حەلواو خورما. هەروەها جۆرەكانی نەعل و پێڵاو كە لە كۆیە دروستكراون، وەك: ئێمەنی، قاپ قاپ، سۆل و كارەك. لەگەڵ باسكردنی شێوازی سەربانەكانی كۆیە و بەكارهێنانی لەلایەن خەڵكەوە بۆ نووستن، دەیان خێزان شەوانە لە نزیكی یەكترەوە نووستون، بێئەوەی كەس ئەوی تر بێزار بكا یا بەدرەوشتیەك ئەنجام بدرێ، هەروەها سەربانەكان جێگەیەكی باش بوون بۆ رێككەوتن وخۆشەویستی كوڕ و كچان كە بەناوی سەعیكردنەوە خۆیان مەشغول دەكرد.
ئەو بیرەوەرییانە زانیاریی مێژوویی گرینگ لەخۆ دەگرن، وەك: باسوخواسی دۆَڵی ئەسحابان وشەڕی نێوان باپیرانی ئێمە لەگەڵ لەشكری داگیركەر. مێژووی دروستكردنی هەریەك لە مزگەوتی گەورە، ئینحیساری توتن، مەكتەبی سانەوی، ڕێگای كۆیە و ڕانیە، جادە ڕاستەكەی ناوەندی شار بەرەو گردی جووان. ڕاكێشانی لولەكێشی ئاو بۆ ماڵەكانی كۆیە ....هتد. هەروەها باسی لێكترازان و دوبەرەكی نێوان خەڵكی كۆیە، بەهۆی بڵاوبونەوەی نەخۆشی حیزبایەتی، سەرەتا نێوان شیوعی وپارتی، دواتر نێوان خودی پارتی بەكەرتبونی بۆ جەلالی و مەلایی. بەداخەوە داینەمۆی ئەو شەڕ و دوبەرەكییانە زۆرینەی خەڵكە ڕەش وڕووت و نەخوێندەوارەكە بووە، بەرادەیەك ژنان لەسەر كانی وقولەتێنان دەستیان خستۆتە پرچ وتیتكی یەكتر، پیاوانیش نامەردانە بە بەرد و قۆچەقانێ چەندین شەو، خەوی شیرنی هاوینی سەربانانیان لە نەیارەكانیان زڕاندوە بێ گوێدانە ژن ومنداڵ و پیر و پەككەوتەكان. دەرەنجامی ئەو شەڕ و بگرەوبەردەیەش بێ قوربانی نەبووە و لەوێوە تیرۆری سیاسی دەست پێدەكا، سوتماكی ئەو دۆخەش لەهەمو قۆناغەكاندا هەر خەڵكە ڕەشورووتەكە بوون. یەکەم قوربانیش مامۆستایەکی گەنج و نانەوایەکی هەرزەکار بووە.
لەسۆنگەی ئەو بیرەوەرییانەدا، قارەمانیەتیی ژنانمان بۆ دەردەكەوێ لە كوردەواری وبە تایبەتیش لە كۆیە، نەنە ئامینەكان و سەبریە لیقەوماوەكان توانیویانە بە ڕەنجی شانی خۆیان وەك ئیشكەر وەك حەكیم، بە سەربەرزەیەوە بژین و دەست لەبەر كەس پان نەكەنەوە. ئەو سەردەمانە نموونەی نەنەئامینە و سەبریەكان كەم نەبوون، ئامادە نەبوون دەست لە برا و كەسە نزیكەكانی خۆشیان پانكەنەوە و بە ڕەنجی شانی خۆیان بە سەربەرزی دەژیان. لە هەمان كاتدا پیاوەتی خەڵكی ئەو سەردەمەمان بۆ دەردەكەوێ كە خەڵك لە شین وشاییدا چۆن پشت و پەنای یەك بوون، وەك ئەوەی هەمویان بە ڕاستی شین وشاییەكە بە ئی خۆیان بزانن، وە لە لێقەومانا بەهانای یەكترەوە چووین وكۆمەك كۆكراوەتەوە بێئەوەی كەسی كۆمەككراو بناسرێ، هەروەها كۆمەككارانیش باسی خیرو پیاوەتی خۆیان لە هیچ شوێنێك نەكردوە، بە پێچەوانەی ئەوانەی ئەمڕۆ كە لە تلفزیۆن تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان عەرزی دەكەن.
خەونی نەنە ئامینە بە ئاه وهەڕەشەی دەستی خوێناوی مەلیكە گچكە، پێشبینییەكی سیاسی، ژیرانە بووە، چونكە هەر لە 14/ تەموزی/1958 ەوە تا ئێستا ئێمەی عێراق،ی خوێنمان لێدەچۆڕێ و ڕۆژ لە دوای ڕۆژ بارودۆخمان ڕوو لە خراپترە، بۆیە نەنە ناهەقی نەبووە بەهەردوو دەست شین و فیغان بكا و كەزی خۆی بڕنێتەوە. بەتایبەتیش كە ئەزموونێكی باشی لە لێكدانەوەی خەونەكان هەبووە، هەروەك چۆن لە نیوە شەودا خەونی ئەسپە سۆر، ڕایدەچلەكێنێ و پێشبینی مردنی كچەكەی دەكا، كاتێ ڕۆژ دەبێتەوە كچەكەی چاو لێكدەنێ و ماڵئاوایی لە ژیان دەكا، ئەسپە سۆر، مێوانێكی ناحەزی خەونەكانی بووە، چونكە پێش مردنی هەر منداڵێكی، وەك مۆتەكە خەوی شیرینی تێكداوە و ئەو خەبەرە ناخۆشەی بۆ هێناوە. تاكەكان بە بەئەزموونی خۆیان هەڵسەنگاندن و لێكدانەوەیان بۆ خەونەكانیان كردوە - من بۆخۆم باوەرم پێیەتی و پێشبینی خەونەكانم هاتۆتە دی لەقۆناغە جیاوازەكانی ژیانمدا.
ئەگەر ئێستا لە ،2024 دا بەزمی نوشتە و دوعای سەید وشێخ وموشایەخ هەرمێنی بێ وخەڵك باوەری پێی بێ ، كەواتە لەمەودای ئەو بیرەوەرییانەدا ئاسایی بووە، ئەگەر هەر تاكێكی كۆمەڵگا باوەڕی بەو شتانە بوبێ، نەخوازەڵا بۆ پیرێژنێكی ئیمانداری نەخوێندەوار. بۆیەش لە كۆیە كۆمەڵێك مەزاری پیرۆز هەبون كە خەڵك متمانەیان پێ بون وبۆ مرازو دوعا روویان تێدەكردن، وەك: هەیبەت سوڵتان، پورتاوس، چاكی زایەر، دەروێش خدر، سەید جامی....هتد.
هێرش و پەلامارە ئاسمانی و زەمینییەكانی حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق بۆ سەركوردستان هەر لە ئەیلولی 1961 ەوە، بە بۆمبارانكردن وداگیركردن وسوتاندنی شارو لادێ، كۆمەڵكوژی و ڕاپێچكردن و زیندانیكردنی بەكۆمەڵ، لایەنێكی پرشنگداری ئەو بیرەوەرییانەیە، زۆرێكیشیان بە قسەی شایەتحاڵی ڕووداو وقوربانییەكان پشتڕاست كراونەتەوە. هەروەها باسی لایەنێكی نەرێنی هێزی لەشكر یا پێشمەرگە دەكا، لەوەی ئینحساری تووتن وفەرمانگەی پۆستە كە دەفتەری ئەزموونەكانی قوتابیانی لێبوە، سوتاندویانە لە ساڵی 1963، بەو هۆیەشەوە قوتابیەكان ساڵێكی خوێندنیان لە دەستداوە. بۆیە بەرای من ئەو كتێبە سەرچاوەیەكی زۆر گرنگە بۆ ئەو كەسانەی دەیانەوێ توێژینەوە لەسەر مێژووی ئەو قۆناغە ئەنجام بدەن - چونكە من كاتی خۆی بۆ ماستەرنامەكەم، پێویستم بە توێژینەوە بو لەسەر ئەو قۆناغە، بەڵام سەرچاوەیەكی بەو شێوە ورد و ڕ زانیاریم دەست نەدەكەوت.
لەكۆتاییدا هەرچەندە ئەوە قسەی كۆتایی نییە لەسەر ئەو كتێبە، خۆزگە ئەوانەی لە بواری مێژووی كۆیە و زیندوكردنەوەی ناوی گەڕەك وشوێنەوارو مەزار وسەیرانگا و گەمە و یارییەكانی كار دەكەن، لەناو لاپەڕەكانی ئەو كتێبەوە هەنگاو هەڵێنن ودەست پێبكەن، بە توێژینەوەی زانستی هەموو لایەنەكانمان زیاتر بۆ ڕۆشن بكەنەوە، با هەر بەڕێزێك ئەسپی خۆی لە بوارێك تاوبدا. ئێمە خاوەنی شارێكین مێژوویەكی زۆر كۆنی هەیە، ئەگەر دیقەت بدەین هەموو گەڕەكەكانی كۆیە، لەسەر گۆڕستان بنیات نراون، ئەوەش مانای كۆنی ئەو شارە دەگەیەنێ، جگە لەدەیان ئاسەواری تر كە پشتڕاستی ئەو قسەیە دەكاتەوە.
بۆیە هەوڵی نووسەر شایانی رێزلێنانی تایبەتە، چونكە ئەو نەهاتووە ژیانی خانەوادەكەی خۆی بنووسێتەوە، بەڵكوو پەردەی تاریكی لەسەر لایەنە پرشنگدار و شاراوەكانی كۆیە لابردوە، دڵنیاشم شەونخونی زۆری كێشاوە تا ئەو كتێبەی خستۆتە بەردەمی خوێنەر، چونكە كتێبێكە: گشتگیرە، هەمە لایەنە، وردەكاریشە، دەتوانین بڵێین فەرهەنگ وئینسكلۆپیدیایەكی تایبەت بەكۆیەیە.
داواكاریشم لە مامۆستای شەوڕۆ بە زانیارییە وردەكانی خۆی، هەموو ئەو ناو و زاراوە و شوێن و بابەتانەی كە نەوەی ئێستا پێیان ئاشنا نین یا نەیان بییستووە، لە پەراوێزی چاپی داهاتوودا، ڕوونبكرێنەوە، یاخود لە دوو توێی كتێبێكی سەربەخۆدا ڕوونكردنەوەیان بۆ بكرێ، ئەوەیان زۆر پەسندترە لەپێناو پاراستنی كەلتوورو فەرهەنگمان بۆ نەوەكانی داهاتوو.