ئابوری بڕبڕەی پشتی هەر وڵاتێكە و سەرچاوەی داهات و گەشەو پێشكەوتنیەتی لە هەموو بوارو سێكتەرەكانی ژیانی ئەو وڵاتەدا . هەر وڵاتێك خاوەنی ئابورییەكی بە هێزو پێشكەوتوو خاوەنی ژێرخانێكی ئابوری داڕێژراو بێت ، دواجاردەبێتە خاوەنی پێگەیەكی بەهێزلە ناوكۆمەڵگەی نێو دەوڵەتیدا . كشتوكاڵ و پێشەسازی دوو سەرچاوەو دوو كۆڵەكەی هەرەگرنگی ئابوری هەر وڵاتێكن چونكە هەرگیز لە بن نایەن و لە گەشەكردنی بەردەوامدان ، بەڵام هەندێك سەرچاوەی داهاتی ترهەن وەكونەوت و كانزاكان هەرچندە زۆر گرنگن ، بەڵام ئەوانە تا سەر بەردەوام نابن و كۆتاییان پێ دێت . بۆیە ناتوانرێت تاسەر پشتیان پێ ببەسترێت .
كشتوكاڵ و پێشەسازی لە گەڵ ئەوەی هەر یەكەیان بە جیا پایەیەكی گرینگی ئابوری وڵاتن ، لە هەمان كاتیشدا تەواوكەری یەكترین چونكە لە لایەك زوربەی بەرهەمەكانی كشتوكاڵ بە پێشەسازی دەكڕێن و دوایی لە بازاڕەكاندا دەفرۆشرێنەوە . لە لایەكی تریشەوە بە هۆی دروستكردنی ئامێرەكانی پیشسازی و بەرهەمهێنانی پەینی كیمیاوی و زۆر شتی تریش ، بەرهەمە كشتوكاڵیەكان بەردەوام لە زیاد بوندان .
ئەگەروڵاتێكی وەكو ئێران بە نمونە وەرگرین سەیردەكەین ئەم وڵاتە لە گەڵ ئەوەی ماوەیەكی زۆر لە جەنگدابوە لە گەڵ عێراق وبە هۆی ئەوەی ڕۆڵی سیاسی گرنگی هەیە لە سەر ئاستی جیهان بە تایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دژی سیاسەتەكانی ئەمەرێكا وەستاوەتەوە، چەندین ساڵە ئەمەرێكا گەمارۆیەكی زۆر گەورەی خستۆتە سەر ئێران لە هەموو بوارەكاندا هەمیشە هەوڵی داوە ئێران پەراوێز بخات لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیداو لاوازی بكات و چۆكی پێ دابدات . بەڵام تا ئێستا ئەمەرێكا نەیتوانیوە ئەوە بكات و لە ئێستادا ئێران كۆسپێكی زۆر گەورەیە لەبەرامبەر سیاسەتەكانی ئەمەرێكاداو بە ئاشكرا لە ڕوی وەستاوەتەوە ، لە بەر ئەوەی ئێران خاوەنی ئابوریییەكی زیندوی بە هێزی خۆیەتی هەم لە ڕوی كشتوكال و هەم لە ڕوی پیشەسازیشەوە . نەك هەر توانیویەتی پێداویستی خۆی دابین بكات، بەڵكو بەرهەمە كشتوكاڵی و پیشەسازیەكانی هەناردەی وڵاتانی تریش بكات. ئەگەر سەرنج بدەن هەرێمی كوردستان سەرچاوەی هاوردەی زوربەی بەرهەمی كشتوكاڵی وپیشەسازیەكانی ئێرانە . ئەوەی لە سەرەوە ئاماژەم بۆ كرد تەنها پێشەییەكی زۆر كورت بوو ویستم لەو ڕێگایەوە بچمە ناو باسەكەوەو جیاوازیەكانی نێوان ئابوری مردو و زێندو باس بكەم .
ئابووری مردوو بەواتای ئەوەی كە وڵاتێك خاوەی هیچ بەرهەمێكی پیشەسازی و كشتوكاڵی پێداوێستی تر نەبێت و بۆ هەمو شتێك پشت بە هاوردەكردن ببەستێت . ئەو وڵاتەی ئابوریەكەی مردوبێت مانای وایە بۆ هەموو شتێك دەبێ پەنا بەرێتە دەرەوەی خۆی چونكە خۆی خاوەنی هیچی خۆی نییە . واتە خەڵك دەبی هەمیشە چاویان لە دەستی كەسانی تر بێت . باشترین نمونە هەرێمی كوردستانی خۆمانە . بە هۆی ئابوریە مردوەكەیەوە خەریكە میللەتیش بمرێت . ئابووری زیندوش بەمانای ئەوە دێت وڵاتێك پشت بە داهاتی ناوخۆی خۆی دەبەستێت لە زوربەی پێداویستییەكانی خۆیدا . هیچ وڵاتێك نییە بتوانێت هەموو پێداویستی ژیانی هاوڵاتیان دابین بكات ، بەڵام هەر وڵاتێك بتوانێت هەناردەو هاوردەی پێداویستی خۆی بەرامبەر بكات ، مانای وایە خاوەنی ئابورییەكی زیندووە .
لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان خاوەنی ژێرخانێكی ئابوری بە هێزی خۆی نییە و تا ئێستا نەیتوانیوە پشت بە داهاتی ناوخۆی ببەستێت و بۆ بچوكترین پێداویستی دەبی پەنا بەرێتە بەرهاوردەكردن ، ئەوداهاتەی هەمان بوو تەنها لە فرۆشتنی نەوتەوە وەرمان دەگرت . كاتێك نەوتیشیان لە دەست دەرهێناین ، ناچار بوین ئاڵای سپی هەڵكەین و پەنا ببەینەوە بەربەغداو بە هەموو داواكانیان ڕازیبن و ئەوەش دەبێتە سەرەتایەك بۆ لاوازبون و دواجار نەمانی قەوارەی هەرێمی كوردستان . هۆكاری هەموو ئەمانەش دەگەڕێتەوە بۆ ناكوكی و دوژمنایەتی بەردەوامی ناو حیزبە سیاسیەكان و نەبونی عەقڵی دەوڵەت داری و ئیدارەدانی هەرێمی كوردستان . گەڕیدە سیاسیەكانی ئەوروپایی لە ساڵانی 1919 كە هاتونە عێراق و ناوچەكە وتویانە : میللەتی كورد بە كەڵكی دەوڵەت داری نایەن و دەوڵەتیان پی بەڕێوە ناچێت چونكە هەمیشە لەناو خۆیاندا ناكۆكن و كەسیان بە كەسیان ڕازی نین و ئەوەندەی ڕقیان لە خۆیانە ، ڕقیان لە شەیتان نییە . قسەی ئەمانە تەواو ڕاست بوەو هەر بەردەوامن لەسەر ئەو ڕەفتارانەیان و ئێستا كوردانی عێراق زۆر لەو كاتە خرابترن .
كورد هەلێكی زێڕینی بۆ هاتە پێشەوە و لە ئەنجامی داگیركردنی كوەیت لەلایەن سەدامەوە ، كورد بوو بە خاوەنی هەرێمێكی سەربەخۆی نیمچە دەوڵەت . بوینە خاوەنی پەڕلەمان و حكومەت و دام و دەزگاو هێزی پێشمەرگەو پەیوەندی نێودەوڵەتی . دواجارتوانیمان نەوتی خۆمان بە سەربەخۆ بفرۆشین . بەڵام بە هۆی نەزانین و خراپ بەكار هێنانی دەسەڵاتەوە دوای 32 ساڵ حوكڕانی هاتینەوە سەر خاڵی سفرو هەموو شتێكمان لە دەستداو ئاڵای سپیمان هەڵكردو تەسلیم بە بەغدا بوینەوە . ئەنجامی بڕیاری ڕیفراندۆم و ئابوری سەربەخۆوفرۆشتنی نەوت بە سەربەخۆی هاتینە سەرئەوەی ، نیوەی زیاتری خاكی هەرێممان لە دەستدا. نەوتمان فرۆشت لە بری داهاتمان زیاد ببێت ، 30 ملیار دۆلار قەرزدار بوین و ئابوری خۆشمان بە دەستی خۆمان مراندو خستمانە قەبرەوە .
ئەگەر ئێستا بە وردی سەرنج بدەین ئابوری هەرێمی كوردستان بە تەواوی مردوە و بە هۆیەوە هەموو سیكتەرەكانی ژیانیش مردون و هیچ جوڵەیەكیان تێدا نەماوە . تاكە شتێك كە لە هەرێمی كوردستان بە چاو دەبینرێت و سیمای پیشكەوتنی پێوە دیارە زۆر بون و بەرزكردنەوەی باڵەخانەی نیشتەجێبونە . باڵەخانەكانی نیشتە جێبون نەك بونە هۆكاری بە هێزكردنی ژێرخانی ئابوری هەرێمی كوردستان ، بەڵكو زیانی زۆر گەورەشیان بە ژێرخانی ئابوری هەرێم گەیاندوە . با ئەوەتان وەبیر بێنمەوە ساڵێك لەمەوبەر مامۆستایەكی زانكۆی خەڵكی ئێڕان بەناوی (دكتۆرسادق زیبا كەلام ) كەساتیەكی ناسروای ئێران سەردانی بەڕیز مسعود بارزانی كردبوو .
كە لە سەری ڕەشەوە سەیری هەوڵێر دەكات و ئەو هەموو تاوەری بەرزو بالەخانانەی نیشتە جێبونانە دەبێنێت و خۆشی باش دەزانێت كاهو و سەوزە لە ئێرانەوە هاوردە دەكەن ، ڕو دەكاتە بارزانی و پێی دەڵێت : پێت وایە پێشكەوتنی وڵات لە دروستكردنی باڵەخانەی بەرزەوە سەرچاوە دەگرێت ؟. بڕواناكەم سەرانی ئەم هەرێمە لەم قسەیە گەیشتبن و بتوانن پەندی لێ وەرگرن چونكە ئەمە جۆرێكە لە تانە لێدان وگاڵەتە پێكردن . ئەو بارودۆخەی ئێستا هەرێمی كوردستانی تێكەوتوە ، پەیوەندی بە تێڕوانینی ئەو بەڕێزەوە هەیە كە بەو قسەیەی ئامۆژگارییەكی گەورەی كردون بەڵام كێشەكە ئەوەیە ئەمانە تێناگەن .
تۆ نەتوانی سەوزەی ئاسایی بەرهەم بهێنیت و خۆت بەوەوە بادەی باڵەخانەی بەرزت دروست كردوە ، ئەمە لەكاتێكدایە باڵەخانەی نیشتەجێبون ناچێتە بواری وەبەرهێنانەوەو بە بۆچونی من ئەمە ڕێگایەكە بۆ بەتاڵان بردنی موڵكی حكومی بۆ بەرژەوەندی هەردوو بنەماڵەی حیزب و كەسانی سەر بە حیزب . واتە ئەمە دزییەكی ڕاستەقینەیەو لە ژێر ناوی وەبەرهێناندا بەیاسایی كراوە . واتە ئەمە دەچێتە بواری ئابوری مردوەوە .
بە كێ دەڵێن وەبەرهێن ووەبەرهێنان چییە ؟.
وەبەرهێن ئەو كەسەیە كە خاوەنی سەرمایەیەكە و دەگەڕیت و هەوڵ دەدات ئەم پارەیەی بخاتە مامەلەیەكەوە یان لە پڕۆژەیكدا بەكاری بهێنێت و قازانجی لێ بكات و شتێك بەرهەم بهێنێت . وەكو پڕۆژەیەكی ئاژەڵداری ، كشتوكاڵی ، پیشەسازی یان هەر شتێكیتر . ئەو كات داوا لە حكومەت دەكات زەوی بە خۆڕایی پێ بدەن . حكومەتیش ئەگەر بە باشی زانی زەوی پێ دەدات و ئەویش لەبەرامبەردا باج بە حكومەت دەدات وخەڵكێكی زۆری بێكاریش دادەمەزرێنێت . ئەمە سودی گشتی تێدایەو پێی دەڵێن وەبەرهێنان و لەم ڕێگابەوە ژێرخانی ئابوری وڵات بە هێز دەبێت . بەڵام لەئیستادا كە هەموو وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان هاتۆتەسەر دروستكردنی باڵەخانەی نیشتەجێبون ، با بزانین ئەمە چۆنەو لە بەرژەوەندی كێدایە؟.
ئەگەر بەناو شاری سلێمانیدا بگەڕێی هەرچی شوێنی بەتاڵ هەیە دەوری بەلەوح گیراوە واتە داگیر كراوەو گڕدراوە بۆ ئەوەی بیكەنە باڵەخانەی نیشنەجێبون. حكومەت هاتوە بایی 15-20 ملیۆن دۆلاری زەوی بە خۆڕایی و بێ بەرامبەر داوە بە كەسێك . كەواتە هەنگاوی یەكەم ئەو كەسە بوو بە ملێۆنێر لەسەر موڵكی دەوڵەت . ئەویش دێت وئیعلانی بۆ دەكات و پێشەكی لە خەڵك وەردەگرێت وبەپارەی پیشەكیەكە شوقە دروست دەكات .
بۆ نمونە بە پێشەكی 7 دەفتەر دۆلار و هەر ئەوەندەشی تێ دەچێت و پێیان دەفرۆشێت بە 15 دەفتەر . هەر شوقەی 8 دەفتەر دۆلار قازانج دەكات و یەك دیناریش بە حكومەت نادات ، بەڵام ئەو ژێر بە ژێر لەگەڵ كاربەدەستان ڕێك كەوتوەوهەر لە سەرەتاوە دەمی چەوركردون ، یان بەشێك دەداتە حیزب. تەنها شتێك كە ناوی وەبەرهێنان بێت لە هەرێم ئەمەیە .
كارەساتی گەورە لێرەدا ئەوەیە لە بری ئەوەی حكومەت ئەو زەویانە بە خۆڕایی بدات بەم و ئەو بۆ دروستكردنی باڵەخانەی نیشەجێبون كە بەكەڵكی كشتوكاڵ و چاندنی گەنم نایەن ، هاتون باشترین زەوی كشتوكاڵیان پێداون . یان لەناوشارەكان ئەو شوێنانەیان پێ داون كە دانراون بكرێن بە باخچەو سەوزایی . لە عیلمی ئیقتیسادا بەمە دەوترێت ، ئابوری مردو. بە پێچەوانەوە ئابوری زیندو ئەوەیە كە بەردەوام بەرهەم و داهاتی پێ زیاد بكرێت و لەوڕێگایەوە ژێرخانی ئابوری وڵات بەرەو گەشەكردن وبەرەو پێشەوە چون ببرێت .
نەوت بەو گرنكییەی خۆیەوەو بەو هەموو داهاتەی لێوەی دەست دەكەوێت ، ئەگەربە باشی بەكار نەهێنرێت و میللەتێك پشت بە داهاتی نەوت ببەستێت بۆ موچەو دابین كردنی خۆراك و پێداویستی ترو بەرنامە نەبێت بۆ ئەوەی بە داهاتی نەوت ژێرخانی ئابوری بە هێز بكرێت ، دواجار ئەوەش دەبێتە ئابوری مردو چونكە هەر دەخورێت و یەرهەمی نابێت . ئەو وڵاتانەی ژیانیان لەسەر داهاتی نەوتە ، ئەگەر باش بیر لە دواڕۆژی خۆیان نەكەنەوە ، ڕۆژێك دێت ، توشی كێشەی دارایی گەورە دەبن چونكە نرخی نەوت گێگیر نییە . دوای 20 ساڵی تر هەرچی سەیارەو ئامێری تر هەیە بەكارەبایی دەكرێن و خواست لەسەر نەوت كەم دەبێتەوە ، هەوڵ دەدرێت سەرچاوەی تری وزە بدۆزنەوە .
سەیركەن وڵاتانی كەنداوی عەرەبی و كوەیت و ئیمارات و قەتەرو سعودیە ،چۆن داهاتی نەوتیان خستۆتە بواری وەبەر هێناوەو بونە خاوەنی دەیان وسەدان تڕلیۆن دۆلارو ئەگەر نەوتیش نەمێنێت یان نرخی دابەزێت باكیان نابێت . بەڵام وڵاتێكی وەكە عێراق هەر بەرمێلی 5 دۆلار نرخی دابەزێت ، كاریگەری لەسەر بودجە دەبێت ، چونكە نەوت بڕبڕەی پشتی داهاتی عێراقە.
باشترین نمونە هەرێمی كوردستانە ، ئەو هەموو نەوتەی دەرهێناو فرۆشتی ، دواجار 30 ملیار دۆلاریشی خستە سەر شانی هاوڵاتیان و ئیفلاسی بە خەڵكی كوردستان كردو تەسلێمی بەغدای كردنەوە . وڵاتان نەوت دەفرشن پارە بەدەست دێنن ، هەرێم نەوتی فرۆشتوە قەرزدار بوە . ئەوەیە كە دەڵێن : بەردێك نەزان بیخاتە گۆمەوە ، بە هەزار زانا دەرنایەتەوە .
لە ئەنجامی ئەوەی بڕیار بەدەستانی هەرێم بە نەزانی هەڵس و كەوتیان كردو بڕیاری زۆر هەڵەیان دا ، لە ئەنجامدا ئابوری هە رێمی كوردستانیان مراندو تازەش قابیلی زیندوبونەوە نییەو بەو هۆیەشەوە میللەتیشیان مراند سەیركەن میللەت توشی چ كارەساتێك بوە :
1-دەیان هەزار دەرۆچوی زانكۆ هەیە چەندین ساڵە تەنانەت یەكەم و دووەم و سێیەمی زانكۆكانی دانامەزرێن گوایە حكومەت پارەی نییە ، كەرتی تایبەتیشیان وێران كردوەو هیچ شوێنێك نییە كەس كاری تێبكات ، ئەوەی هەیەو نییە باڵەخانەكانی بەرپرسەكانە با لە دوورەوە سەیریان بكەن .
2-نزیكەی 35 هەزار مامۆستای وانە بێژهەیە 10 ساڵە دانەمەراون گوایە پارە نییە . باشە ئەی ئەو هەموو شوقانەمان دروست كردوەو خەڵكی خۆمانمان پێ دەوڵەمەند كردوە ، چیترتان لە ئێمە دەوێت ؟.
ئەوەتا ئێران لە سەر هەمو ئەو سەرچاوانەی ئاویان لێوە دێت بۆ هەرێم بەنداوی دروست كردوە . لە هاویناندا چۆڕ بڕیان دەكات . ئەی بەرپرسانی دیوەخان ئێوە بۆچی بیر لەوە ناكەنەوە بەنداوی زۆر دروست بكەن ئەو كات پێویستت بە ئاوی ئێران نابێت . باشە بۆچی سەرمایەدارێك نایەت بەنداو دروست بكات ، یان كارگەیەك دروست بكات ، یان پڕۆژەیەكی كشتوكاڵی دروست بكات، دەپرسم بۆچی هەرچی وەبەرهێنانی ئەم هەرێمە هەیە لە دروستكردنی باڵەخانەی نیشتەجێبوندا خۆی دەبینێتەوە؟. وەڵامەكەی ئەوەیە باشترین ڕێگایە بۆ بەتاڵان بردنی موڵك و ماڵی گشتی و دەوڵەمەندكردنی ئەوانەی دەیانەوێت .
بەسەدان شوێنمان هەیە دەتوانرێت بەنداوی لەسەردروست بكرێت و بە وهۆیەوە بەرهەمی كشتوكاڵی و ئاژەڵی پی زیاد بكرێت ، بەڵام چی بكەین قەرزدارین و پارەمان نییە ، بەڵام لە بیرتان نەچێت زۆر شوقەی جوانمان دروست كردوە .
3- وڵاتی چین خاوەنی 1400 ملیۆن كەسە 20 وەزارەتی هەیە ، هەرێمی كوردستان 6 ملیۆن كەمترە ، لە 20 وەزارەتی زیاتر هەیە و سەیر ئەوەیە هیچیان كاریان نییە چونكە هیچ وەزارەتێك پارەی نییە . ئەگەر بڵێی باشە ئەم هەموو وەزارەت و وەزیروو گزیروكارمەندە بێ ئیشانە بۆچی هەبن ، پێت دەڵێن ئەی ئێمە حكومەتمان پێ ناڵێن چۆن دەبێ وەزارەتمان نەبن ؟.ئەی چۆن دڵی حیزبەكان و كەمایەتیەكان و خەڵكی خۆمان ڕازی بكەێن .
ئەوە وەزارەتێك بۆ توركمان ، یەكێك بۆ مەسیحیەكان ، یەكێك بۆ كاكە حەمەی حاجی مەحمود ئەویش هی خۆمانە. ئەگەر نیوەی زیاتری ئەو وەزارەتانە حەل بكەن هیچ لە كارەكە ناگۆڕێت و پارەیەكی زۆریش پاشەكەوت دەكرێت و دەتوانرێت بەو پارەیە ، چەندین دەرچوی زانكۆ و مامۆستای وانە بێژی پێ دامەزرێت . چەندین بەنداو دروست بكەن .
4-پارە نییە یەك دەرچوی زانكۆ دامەزرێنرێت ، هەرچی شەقامی دەرەوەی شارەكان هەیە وێرانن پارە نیە بۆ ئەوانە . بەڵام بە چەقەنەیەك فەوجێك چەكدار لە شێوەی حەشدی شەعبی دروست دەكرێت یان بەسەدان كەس بەناوی ئاسایش و دژەتیرۆرەوە بۆ تیرۆركردنی نەیارەكانیان لەسەر حسابی گشتی دروست دەكەن[D1] .
5- لە بری ئەوەی ئاسانكاری بۆ ئەوانە بكەن كارگەی وەبەرهێنانی بچوكیان هەیەو باجیان لەسەر كەم بكەنەوە بۆ ئەوەی بەرهەمیان زیاد بكەن . بەردەوام باجیان لەسەر زیاد دەكەن و ئاستەنگیان بۆ دروست دەكەن بۆ ئەوەی واز لە كارەكانیان بهێنن بۆ ئەوەی خۆیان لە ڕێگای پیاوەكانی خۆیانەوە هاوردە بكەن . دەركەوتوە ئەو باجەی لە 3 پارێزگای هەرێم كۆدەكرێتەوە ، لە باقی هەموو پارێزگاكانی عێراق زیاترە .
بە كورتی : هەموو ئەو وڵاتانەی خاوەنی ژێرخانێكی ئابوری بەهێزن ، مانای وایە دانیشتوانەكەی پشت بە بەرهەمی ناوخۆی خۆیان دەبەستن . ئەگەر هەندێ پێداویستی هاوردە بكەن ، لە بەرامبەردا كاڵای زۆریش هەناردە دەكەن . كەواتە ئەو وڵاتانە پێیان دەگوترێت خاوەن ئابوری زێندوو . بۆ نمونە ، ئێران ، توركیا وزوربەی وڵاتانی ڕۆژئاوا . بەڵام ئەو وڵاتانەی خاوەنی ژێرخانێكی ئابوری بەهێزی خۆیان نین ناچارن پەنا بەرن بۆ هاوردەكردنی پێداویستییەكانیان ، واتە ئەو وڵاتانە ئابوریەكەیان مردوە .