ئەوسن حەسەن
وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە: ئەردەڵان عەبدوڵڵا
پاشئەوەی ململانێی فەلسەفی لە نێوان " خودێتی و بابەتی بوون" دا توندتر بوو، ئەو ململانێیەی کە لە سەردەمی رێنانسازەوە دەستیپێکرد و هەتاوەکو سەرەتای سەدەی بیستەم بەردەوام بوو. هەتا ئادمۆند هۆسڕڵ فەیلەسوفی چیکی پەیدا بوو[1]. ئەو کۆتایی بەم ململانێ توندە هێنا و دەستیکرد بە یەکبوونی هەردوو پڕەنسیبەکە کە بریتی بوو لە: پڕەنسیبی ئەزمونگەرایی و عەقڵانیی. هەوڵدان بۆ یەکبوونی هەردوو پڕەنسیپەکە لە یەک پڕەنسیپ، کە چوارچێوەیەکی زانستی هەبێت و لە فەلسەفەشەوە نزیک بێت و رێچکەکەشی بەرەو سەنتەری ئاوەزی مرۆڤ بەرێت و تێیدا لێکۆڵینەوە لە بارەی کاردانەوەکانی هەستی مرۆڤ لە بارەی جیهانی دەرەکیی و شتەکانی دەوروبەری بکات.
لە هەمانکاتیشدا هەوڵیدا کە فەلسەفە بکاتە زانستێکی گشتگیری راست و دروست و ببێتە بنەمایەک بۆ هەموو مەعریفە و زانستەکانی تر، ئەمەش بە پشتبەستن بەو پەیوەندییە مێژووییەی لە نێوان فەلسەفە و زانستدا هەیە، فەلسەفە کە وێنەیەکی مەبەستداری گشتگیریی هەیە و زانستیش کە دەرەنجامی یەقیقینی هەیە، هەردووکیشیان کاریگەری گەورەیان لەسەر مێژوو و داهاتووی مرۆڤایەتی هەیە.
دەکرێت مەعریفە بکرێتە دوو لقەوە:
یەکەم: مەعریفەی کەڵەکە بوو
ئەم جۆرە مەعریفەیەش " فەلسەف و هونەر و ئەدەب" دەگرێتەوە، ئەمانە دەکرێت لە هەموو سەردەم مێژووییە جیاوازەکاندا، فیکرەکانیان دووبارە بکرێنەوەو لە یەکترییەوە نزیک بێت. هەندێکجاریش دەکرێت داهێنان بکرێت لە رووی شێواز و ئامڕاز و رێگەچارەکان، ئەمەش بە پێی ئەو سەردەمەی کە تێیدا دەژین.
دووەم: مەعریفەی نا کەڵەکە بوو
ئەم جۆرە مەعریفەیەش زیاتر زانست و داهێنانە زانستییەکان دەگرێتەوە، کە "تازەکە" ئەوەی پێش خۆی لەناو دەبات، ئەمەش زیاتر ئەو مەعریفە نوێیانە دەگرێتەوە کە پێشتر نەمانزانییوەو ئاگامان لێیان نەبووە، لەمەدا ناکرێت ئەو داهێنانە نوێیانە کە لەلایەن زاناکانەوە ئاشكرا کراوە، جارێکی تر لە سەردەمانی تردا دووبارە بێتەوە، چونکە ئەو داهێنانە زانستیانە تەنها یەکجارەو ناکرێت دووبارە بکرێنەوە.
ئایا فەلسەفە کۆتایی پێهاتووە؟
ئەگەر هەموو مەسەلەکانی فیکری مرۆڤایەتی، فەیلەسوف و بیرمەندەکان لە ماوەی هەزاران ساڵ قسەوباس و لێکۆڵینەوەیان لەبارەوە کردبێت، بە جۆرێک هیچ دیاردەیەکیان نەهێشتۆتەوە بە بێ ئەوەی قسەی لە بارەوە نەکەن یان لێکۆڵینەوەی ووردی لە بارەوە نەکەن. هیچ هزرێکیش بە بێ لێکۆڵینەوە نییە، هەروەها هیچ کێشەیەکیش بەبێ چارەسەر نییە، جا گەورە بێت یان بچووک، مرۆیی بێت یان سروشتی. لێرەدا بۆمان هەیە بپرسین: ئایا چی نوێ هەیە کە دەکرێت بخرێتە سەر توراسی فەلسەفی؟ ئایا بەراستی سەردەمی فەلسەفەدان و داهێنانی بابەتی نوێ لە بواری فەلسەفەدا کۆتایی پێهاتووە؟
ئێستا زەحمەتە بابەتی نوێ لە بواری فەلسەفەدا زیاد بکرێت، بەشێوەیەک لە تەواوی سەردەمەکانی پێشوودا، لە فیکری فەلسەفییدا تەواوی بابەتەکان کۆتاییان پێهاتووە و لەلایەن فەیلەسوف و بیرمەندەکانەوە. هەموو بابەتەکان باسکراون و قسەیان لەبارەوە کراوە. ئەوەی دەکرێت کە لە بواری فەلسەفەدا زیاد بکرێت، رێگەچارەو شێوازی نوێی دروستکردنی پڕەنسیبی نوێیە، چونکە فەلسەفاندان بۆتە هەقیقەت و واقعێک لە فەلسەفەی مۆدێرندا.
فینۆمینۆلۆژیا و کاریگەرییەکانی تری هۆسرڵ
دەکرێت فەلسەفەی هۆسڕڵ پێش فینۆمینۆلۆژیابکرێتە سێ قۆناغەوە:
1/ زانستی ژمێریاریی
2/ زانستی لۆژیک " منطق"
3/ زانستی دەروونناسیی" سایکۆلۆژی"
تەنها بەمشێوەیەش دەتوانین لە گەشەسەندنی فیکریی و فەلسەفی هۆسرڵ پێش فینۆمینۆلۆژیا تێبگەین.
سەرەتا لە قۆناغی ماتماتیکیدا گرنگی زۆری بە کردەی دەروونی دەدات بە مانا پراکتیزەکردنەکەی، پاشان واز لەم قۆناغە دەهێنێت و هەموو گرنگییەکی دەچێت بۆ مەعریفە، کە دەتوانین بە قۆناغی مەعریفەی هۆسڕڵ ناوی بەرین، لەم قۆناغەشدا هۆسڕڵ لە مانای سەرەکیی و هەقیقی مەعریفە تێدەگات، لەهەمانکاتیشدا درک بە بەهای شتەکان دەکات.
لە قۆناغی " سایکۆلۆژی" زانستی دەروونشیکاری فینۆمینۆلۆژیدا، هۆسڕڵ دووانەیەکی لە نێوان منی ئەزمونوگەرایی و منی باڵادا، تۆڕی مەعریفەی باڵای دروستکرد بوو، هەروەها سنووری ئەزموونگەراییشی فراوانتر کرد بۆ ماهیەتی باڵا، کە هەموو رووداو و بوونەکان بگرێتەوە.
مێژووی چەمکی فینومینولۆژیا
دووبارە گەڕانەوە بۆ فینومینولۆژیا و پێش ئەوەی هۆشیاریی و زانینی هۆسڕڵ لە بارەی فینۆمینۆلژیا گەشە بکات و بیکاتە پڕەنسیپ و فیکری بنەڕەتی خۆی، دیارە بە ماوەیەکی زۆر پێش هۆسڕڵیش وشەی فینۆمینۆلۆژیا بوونی هەبووە و لە لایەن خەڵکی ترەوە بەکارهێنراوەو چەندین مانای جیاوازی هەبووە. لەمبارەیەوە لالاند مێژووی بەکارهێنانی ئەم وشەیە بە هەموو ماناکانییەوە شیکردۆتەوەو پێی وایە کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی 1764 دا وەکو تیۆرییەک دەرکەوتووە، ئەمەش ناونیشانی فەسڵێکی کتێبێکی نوێی لاپمیر ئارگانون بووە. لە پاش لامپێریش، کانت هەمان چەمکی لە زۆر بەرهەمەکانیدا بەکارهێناوە گرنگترینیان لە کتێبی " رەخنە لە عەقلی پەتی" کە لە ساڵی 1780 دا نووسیویەتیی و بە یەکێک لە کتێبە گرنگ و ناسراوەکانی کانت دەژمێردێت.
لەپاش کانتیش هیگل هات و هەمان وشەی بەکارهێنا بەڵام بە مانایەکی جیاواز تر، ئەمەش بۆ یەکێک لە کتێبە گرنگەکانی دانا کە ئەویش کتێبی " فینۆمینۆلۆژیای رۆح" بوو کە لە ساڵی 1807 دا چاپ و بڵاویکردەوە. لە پاش ئەویش هاملتون لەوانەکانیدا لە بارەی زانستی دەروونناسی و لۆژیک و میتافیزیک بەکاریهێنا. لە ساڵی 1869 دا، هەمان وشە لە کتێبێکی هارتمان بەکارهێنرا ئەوش کتێبی " فینۆمینۆلۆژیا و ویژدانی ئەخلاقیی". هەمان وشەش لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەدا لەبەرهەمەکانی هەردوو فەیلەسووفی فەرەنسی رافیسۆن و ئێمیل بەکارهێنراوە.
فینۆمینۆلۆژیا لە زانستی زمانەوانیدا بەوە ناسراوە، کە زانستی دیاردەکانە یان لە دیاردەکان دەکۆڵێتەوە، کە ئەوانیش بریتین لە شتەکانی دەرووبەری مرۆڤ، یان ئەو رووداوانەی کە گوزارشت لە هەستێکی پەتی دەکەن و دەبننە بابەتێکیش بۆ دەرک پێکردن و پاشانیش دەبنە کۆڵەکەی بنەڕەتی بۆ مەعریفە. فینۆمینۆلۆژیا لای هۆسڕڵ زانستی سەرەتا و بنەمای راستییەکانە، کە هەموو مەرجەکانی مەعریفە و زانستی لەسەر بونیات دەنرێت. سەرەتاش لە هەستێکی پاکوبێگەرد دەستپێدەکات و سەربەخۆشە و دووریشە لە هەموو شرۆڤەکارییەکی ماهیەتی شتەکان.
هۆسڕڵ دەیویست لە فەلسەفەدا ململانێی پڕەنسیبی نێوانی میتافیزیکیی و ریالیزم خۆی بە دووربگرێت، چونکە ئەو وایکرد کە فینۆمینۆلۆژیا ببێتە پڕەنسیبێک بۆ هەموو زانستێکی گشتی و ببێتە وەسفێکی باڵاش بۆئەوەی جیهانی دەرەکیی وەڵامی جیهانی خودێتی بداتەوە، بۆئەوەی هەموو شتەکانی ناخی بەشێوەیەکی راستەوخۆ ئاشكرا بکات و دەرکیش بە ماهیەتی هەموو هەستێکیش بکات.
سێ کۆڵەکەی فینۆمینۆلۆژیای هۆسڕڵ
فینۆمینۆلۆژیای لای هۆسڕڵ لە سەر سێ کۆڵەکەی سەرەکی دامەزراوە، کە ئەوانیش بریتین لە : ماهیەتی شتەکان. هەڵپەساردنی حوکمدانی شتەکان "ئیپۆخییەت" منی باڵا.
هۆسڕڵ فیکرەی ماهیەتی بەرجەستەکراوی لە ئەفلاتون وەرگرت، بەڵام فیکرەی وێنە و شتی هەستپێکراوی رەتکردەوە، ئەو پێی وابوو کە ماهیەتی شتەکان لە درکی راستەوخۆی شتەکان و عەقڵەوە دروست دەبێت، بەشێوەیەک لایەنی دەرەکی شتەکان بریتییە لە ماهیەتیان، لێرەدا ماهیەتی شتەکان، هەقیقەتی بابەتی شتەکانن، بەتایبەتیی کاتێک گوزارشت لە سیمایەکی تایبەتی هەستیی بکات. کێشەی سەرەکی لای هۆسڕڵ بریتی بوو لە شرۆڤەکردنی چۆنێتی هۆشیاریی بەو هەقیقەتان و پیشاندانیان وەکو مەبەستی کرۆکی شتەکان.
ئیپۆخییەت Epoche
هۆسڕڵ پڕەنسیبی گوماناویی دیکارتی بەکاردەهێنا لە بواری چەمکی ئیپۆخیەت [2] ئەو زۆر سەرسام بوو بە مەنهەجیەتی دیکارت سەبارەت بە دانانی یاسا و رێسا و بنەماکانی یەقینی بۆ مەعریفە،ئەمەش لە رێگەی پشتبەستن بە پڕەنسیبی گومانکردن لە جیهانی دەرەکی و هەموو ئەو بوونە ماتڕیاڵانەی کە تێیدایە و دانانی جیهانی دەرەکیش لە نێوان دوو کەوانەدا. بەڵام هۆسڕڵ دژی کوجیتۆی دیکارتی دەوەستێتەوە کە ئەویش گوزارشت لە وتە بەناوبانگەکەی دیکارت دەکات کاتێک وتی: "من بیر دەکەمەوە ، کەواتە من هەم." چونکە هۆسڕڵ هەمیشە دەیوسیت فیکر لە هەموو شتێک جیابکاتەوەو بوونێکی سەربەخۆی هەبێت، چونکە پێی وابوو کە فیکر بەرەوە شتێک هەنگاو دەنێت، بەمشێوەیەش کوجیوتی دیکارت لەم حاڵەتەدا دەبێت بەم شێوەیە بووترێت: من بیر لە شتێک دەکەمەوە.
منی باڵا
ئەوەی پەیوەستە بە چەمکی " منی باڵا"ەوە هەموو ئەو هەقیقەتەی کە لەگەڵ خۆی هەڵیگرتووە، هۆسڕڵ ئەم چەمکەی لە فەیلەسوفی ئەڵمانی لایپتز[3] وەرگرتووە،بەڵام بەشێوەیەکەی سەربەخۆ و لە فیکری میتافیزیکی و گونجاندنی لەگەڵ فیکری لاهووتی دابڕیووە .
جیاوازی نێوان منی باڵای کانت و هۆسڕڵ
لێرەدا گرنگە کە جیاوازی لە نێوان منی باڵای" ئیگۆی ترانسدنتاڵی" لای کانت و منی باڵای هۆسڕڵ بکەین. لە لای کانت منی باڵا بەکاردێت بۆ هەموو ئەو شتانەی کە پێشتر وتراوەو زەرووری بوون بۆ هەموو مەعریفەیەک یان ئەزموونێکی بەرجەستەکراو. مەعریفە لای کانت پەیوەستە بە هەموو تێڕوانینەکانی پێشووتر و جیاوازیشە لە هەموو شتێکی هەستپێکراو کە دەرفەتی لەدایکبوونی ئەزمونێکی نوێ دەدات، بەم شێوەیەش عەقڵ دەبێتە یاسایەکی سروشتیی، ئەگەرچی ئەو شتێكی ناوخۆییشە.
بەڵام منی باڵا لای هۆسڕڵ بەکاردێت بۆ هەموو ئەو کارانەی کە منی باڵای پێی هەڵدەستێت، بەشێوەیەک کە وەکو شتێكی یەقینی پێشوەختە دەردەکەوێت، ئەمەش پاش دوورکەوتنەوە لە جیهانی هەستپێکراویی دەرەکیی و گەڕانەوە بۆ ناو جیهانی هەسپێکراوی ناوخۆیی، ئەمەش بەبێ ئەوەی عەقڵ هیچ رۆڵێکی سەرکردایەتی هەبێت لە سروشتدا.
دابەشکردنی دیاردەکان
هۆسڕڵ دیاردەکان بۆ دوو بەش دابەش دەکات:
دیاردە سروشتییەکان: ئەمەش هەموو ئەوانە دەگرێتەوە کە لە رووی دەرەکی شتەکانەوە دەردەکەون و لە رێگەی هەستەکانیشەوە، مرۆڤ هەستیان پێ دەکات و پاشان ئەمانە دەبنە بابەتی مەعریفەی عەقڵی.
دیاردە عەقڵییەکان: ئەمەش هەموو ئەوانە دەگرێتەوە کە لە هەستی مرۆڤەوە دەردەچن لە بارەی رووداوە عەقڵیی و دەروونیی و ناوخۆییەکان، ئەمانەش لە رێگەی چاودێریکردن و هەستی ناوەخیییەوە دەردەکەون.
بەمشێوەیە دیاردە لای هۆسڕڵ خۆی لە خۆیدا هەر شتەکان و رووداوە گۆڕاوەکان لە جیهانی هەسپێکراودا دەگرێتەوەو هەموو ئەو گۆڕانکاریی و گەشەسەندنانەشی کە بەسەریدا دێت. بەشێوەیەک کە مرۆڤ ناتوانێت بیریبکەوێتەوەو هەستی پێبکات و خەیاڵی بکات، ئەمانەش دواتر لە عەقڵدا دەگۆڕدرێن بۆ بوونی بەرجەستەکراویی یەقینی، ئەمەش لەرێگەی وەڵامدانەوەی هەستی باڵا یان ئەوەی کە پێی دەڵێین فینۆمینۆلۆژیا.
جێگەی ئاماژەیە هۆسڕڵ دەیویست پڕەنسیبی دیاردەناسی بەسەر تەواوی زانست و مەعریفەکانی تریشدا پراکتیزە بکات، بەشێوەیەک کە فینۆمینۆلۆژیا ببێتە زانستێکی تەواو دروست و ببێتە بنەمایەکیش بۆ هەموو مەعریفە و زانستێک.
چەمکی مەبەست و هەستی مەبەستدار
بنەما فیکری مەبەستداریی دەگەڕێتەوە بۆ فەلسەفەی پەروەردەیی سەدەکانی ناوەڕاست، " مەبەست" یش لای ئەوان، هەموو ئەو کردارانە دەگرێتەوە کە عەقڵ دەیکات بۆئەوەی لە بابەتێک بگات و هەستی پێبکات.
برنتانۆ [4] باشتر چەمکی " مەبەستداریی" شیکردۆتەوەو پێی وایە کە ئەم چەمکە لەسەر بنەمای ئەوە دروستبووە کە هەستە ناوخۆییەکان بەرامبەر بە بابەتە دەرەکییەکان بگوازێتەوە، پێشی وایە کە هەموو ئەزموونێک لایەنێكی دەروونی تێدایە کە ئەویش خۆی لە کردار و لایەنی بابەتی شتێک دەبینێتەوە، هەریەکەشیان بەرەو ئاڕاستەیەکی دەڕۆن و لە کۆتاییشدا یەکتری تەواو دەکەن.
جێگەی ئاماژەیە بۆچوونەکانی برنتانۆ کاریگەری گەورەو راستەوخۆیی لەسەر دروستکردنی چەمکی فینۆمینۆلۆژیای هۆسڕڵ هەبووە، نابێت ئەوەشمان لەیادبچێت کە هۆسڕڵ خوێندکاری ئەو بووە لەسەر دەستی ئەو فێری فەلسەفە بووەو بەشداری زۆربەی وانەکانی کردووە کە لە ساڵانی 1884 بۆ 1886 لە زانکۆ وتوییەتییەوە.
چەمکی " مەبەستداری" لای هۆسڕڵ لەوەدا کورتکراوەتەوە، کە هەموو ئەو شتانەی کە لە جیهانی دەرەکی بوونیان هەیە، بۆئەوە دروستبوون تاوەکو هەست تێیانبگات و بەمشێوەیەش کردار و بابەتەکە یەکتر تەواو دەکەن و دەبنە یەک شت.
باشترین مەبەستداریش بۆ هەست برتییە لە کردار و بابەتێک کە دەرکی پێ بکەیت، هەموو کردارێک لە کردارەکانی هەستێک، بەرەو بابەتێکی جیاواز هەنگاو دەنێت، پێدەچێت ئەو بابەتە شتێکی ماتریاڵ بێت، یان پێدەچێت ماهیەتێکی عەقڵی بێت، یان پێدەچێت دەرەنجامی هەڵچوونێک یان خەیاڵێک و بیرکردنەوەیەک بێت.
دوو جۆر هەست
هەست لای هۆسڕڵ لەکاتی بەستنەوەی بە چەمکی " مەبەستداری" دەکرێتە دوو جۆر: هەستی بێ لایەن و هەستی موجەرەد.
هەستی بێلایەن: ئەو جۆرە هەستەیە کە هێشتا دەستی نەکردووە بە شڕۆڤەکردنی مەبەستی نێوان بابەت و کردار.
هەستی موجەرەد: ئەو جۆرە هەستەیە کە راستەوخۆ دەستدەکات بە شرۆڤەکردن و شیکردنەوەی پڕۆسەی دەرەکی مەبەستداریی لە زۆربەی دیاردە مەعریفییەکاندا لەوانە" یادکردنەوە، خەیاڵکردن، ویست و حەزەکان" ئەمەش بە ئامانجی کەشفکردنی کرداری مەبەستدار و بابەتەکەی.
مەبەستی کردار، هەقیقەت و سەرەکیی و بنچینە دەگرێتەوە، لەکاتێکدا مەبەستی بابەت خۆی لەخۆیدا هەقیقەت نییە، بەڵکو پەیوەستە بەوەوە، بۆ نموونە کاتێک دارێکی سێوی بەرهەمدار و جوان دەبینیت، لەمەشدا دەبینین پڕۆسەی دەرککردن بە دارەکە ، لەرێگەی کارێکی مەبەستدارەوە کراوە کە ئەویش لە ناوەڕۆکیدا واقعێکی هەقیقییە، دواتر دەستدەکەین بە دروستکردنی بابەتێکی مەبەستدار لەناو هەستماندا کە ئەویش " دارێکی دەرک پێکراوە" کە خۆی بە تەنها هیچ هەقیقەتێکی سەرەکیی " بنەڕەتی" نییە، بەڵکو دەرەنجامی کردارێکی مەبەسەتدار دروستبووە، ئەمەش لەبەرئەوەی بابەتی مەبەستدار، لەگۆڕانی بەردەوامدایە، بەڵام پاشان بە هۆی کردارێکی دەرکپێکراوەوە یەکدەگرێتەوە.
ئەو یەکگرتنەوەیەی پێشووی نێوان کرداری مەبەستدار و بابەتەکەی، دەبێتە هۆی دروستبوونی سیمایەکی تری مەبەستداریی کە ئەویش بریتییە لە پڕۆسەیەکی چاودێریکردنی بەردەوام کە تێیدا، هەست بە هەموو کردارە دەرەکپێکراوەکان دەکەیت و ئامادەشە بۆ وەرگرتنی بابەتە دەرەکییەکانی تر.
فینۆمینۆلۆژیا و سایکۆلۆژیەتی
ئەگەر فینۆمینۆلۆژیا گرنگی بە هەموو ئاگاهییەک لەبارەی دیاردەو شتەکانەوە بدات، ئەوا هەموو چالاکییەکی ئاوەز و یادگەش بەشێکە لەم ئاگاهیی و ڕێچکەکەی، لێرەدا رووبەروی پرسیارێک دەبینەوە، ئەگەر سایکۆلۆژی، لێکۆڵینەوە لە بارەی ئاگاهیی شتەکان و رێگەی دەرککردنیان بکات، ئایا فیننۆمینۆلۆژیاش ناچێتە چوارچێوەی مەعریفەی سایکۆلۆژییەتەوە؟
سایکۆلۆژیەتی مەعریفە گرنگی بە حاڵەتە مەعریفییەکان دەدات و وەکو حاڵەتێکی عەقڵانی دایاندەنێت و ئەمانەش پەیوەستن بە ئەرک و سلوکیاتی ئاوەزی مرۆڤەوە، بەڵام فینۆمینۆلۆژیا هیچ گرنگی بەو حاڵەتە عەقڵیی و زیهنییە نادات کە لەگەڵ پرۆسە مەعریفییەکەدا دروست دەبێت، بەڵکو تەنها گرنگی بەو ئامادەکارییە مەعریفیانە دەدات، کە لەناو ناخی مرۆڤدا بوونیان هەیە، ئەوانەی کە دەتوانن مەعریفەی یەقیقنی دروست بکەن. ئەم ئامادەکارییانەش هیچ سایکۆلۆژیی نین بەڵکو پەیوەندییان بە ئاگاهیی تایبەتییەوە هەیە پێش ئەوەی پەیوەندییان بە ئەزمنوونی پراکتیزەکراوەوە هەبێت.
لەبەرئەوە دەبینین کە هۆسڕڵ رەخنە ئاڕاستەی هەردوو پڕەنسیپی ئەزموونگەرایی و میتافیزیکی دەکات کە لەو سەرمەدەی ئەودا زۆر باویان هەبووە. هەربۆیە لەکاتی خوێندنی سایکۆلۆژیەتدا، هەوڵی ئەوەی دەدا کە سایکۆلۆژیەتی ماهیەتی دروست بکات، کە گرنگی بە لێکۆڵینەوە لەبارەی هەستەوە دەدات لە چوارچێوەی وێنە مەبەستدارییەکەی، هەروەها ڕۆڵیشی لە پڕۆسەی دەرککردندا دەربخات. هەروەها گرنگیش بە کاری دەرککردنەوە بدات لە جیاتی ئەوەی خۆی بە ناوەڕۆكی دەرککردنەوە خەریک بکات.
سایکۆلۆژیەت زیاتر گرنگی بە " منی باڵا" دەدات، لە جیاتی ئەوەی گرنگی بە " منی ئەزموونگەرایی گۆڕاو" بدات، کە ئەویش بەشێکە لە جیهانێکی گۆڕدراو. هۆسڕڵ لە کتێبەکەیدا " تێڕامانە دیکارتییەکان" دا باس لە چۆنێتی گۆڕینی منی دەروونی بۆ منی باڵا دەکات، ئەوەش لەرێگەی پڕۆسەی راگرتنی حوکمدانەوە، کە تێیدا منی دەروونی خۆی لە بەرامبەر خودی موجەرەدییەوە دەبینێتەوە.
رەخنە لە فینۆمینۆلۆژیای هۆسرڵ
میکانیزمی سەرەکی کە هۆسرڵ بەکاریهێناوە بۆ ئەوەی بگاتە هەقیقەتی یەقینی بریتییە، لە تێڕامانی عەقڵی خودێتی"، کە فیکر لە ناوخۆیدا رەنگدانەوەی خۆی تێدا دەکات، بۆئەوەی خۆی بخاتە ناو ئەملاوئەولای هەستی باڵاوە، هەروەها هەستیش بە هەقیقەتە ماتڕیاڵە شاراوەکانیش بکات. مادام ئەم میکانیزمەش سیمایەکی خودێتی هەیە و کەسیش ناتوانێت مومارەسەی بکات جگە لە خاوەنەکەی نەبێت، لەبەرئەوە زەحمەتە بۆ خەڵکانی تر بتوانن لێکۆڵینەوە لەبارەی راستیی و دروستی ئەو دەرەنجامانە بکەن کە هۆسرڵ پێی گەیشتووە. لەبەرئەوەی کە میکانیزمەکانی تەواو جیاوازە لە میکانیزمەکانی پێشوو، تەنانەت ئەگەر هەمان رێچکەی تێڕامانیش بەکاربهێنن بۆئەوەی بچنە ناو قووڵایی خودێتییانەوە، ئەوا ئەوان دەرەنجامی تریان دەستدەکەوێت، کە تەواو جیاوازە لەو دەرەنجامەی هۆسرڵ، ئەمەش بەهۆی جیاوازی خودێتی مرۆڤەکانەوە.
دیارە هۆسرڵ تیۆرییە فینۆمینۆلۆژییە قوورسەکەی خۆی پێڕەو کردووە لە دەرهێنانی ماهیەتی هەندێک شتی ئاسان وەکو : "خانو، دار" ئەمانەش بە سروشتی خۆیان شتێکن کە بنەمایەکی راگیر و نەگۆڕیان هەیە و ئاسانیش دەرکیان پێ دەکرێت و فۆرمەکانیشیان لەرووی دەرەوە، بوونی ماتڕیاڵیان، ئاسان دەردەکەوێت، بەڵام باشە حاڵەتەکە چۆن دەبێت ئەگەر ئێمە بچین لێکۆلینەوە لە بارەی دیاردەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی ئاڵۆزەوە بکەین، کە واقیعێکی زیندوویان هەیە و هەمیشەش لە گۆڕانی بەردەوامدان؟.
لەبەرئەوە بەهیچ شێوەیەک ناتوانین فینۆمینۆلۆژیا وەکو زانست دایبنێین، هەروەها لە شێوەی زانستیش نییە، بەڵکو لقێکی فەلسەفی دروستکراوە لە بواری مەعریفەدا، هەروەها ناشتوانرێت بخرێتە ژێر لێکۆڵینەوەی زانستی و هەڵسەنگاندنی ئەزموونییەوە، ئەوەش بەهۆی سروشتە فەردانیەت" تاکگەرایی" و پێکهاتە خودێتییەکەوە.
لەگەڵ هەموو ئەو هەوڵە فەلسەفیانەشی کە هۆسرڵ لەم بوارەدا دای بۆئەوەی بتوانێت هەردوو پڕەنسیپی میتافیزیکی و سروشتی لە یەک پڕەنسیپدا کۆبکاتەوە، بەڵام هەموو هەوڵە بەردەوامەکانی بۆ دروستکردنی ئەم پڕەنسیبە یان رێچکە فیکرییە کە پشت بە زانست و مەعریفە دەبەستێت، هەموویان شكستیان هێنا. ئەمەش بەهۆی ئەو مەیلە میتافیزیکیە توندڕەوی کە لە فیکری هۆسرڵ دا هەبوو. بەتایبەتی ئەوەی کە پەیوەندی بە ئەزموونی باڵا و" من" و بڕوابوونی تەواویشی بەوەی کە هەقیقەت و یەقینی رەها لێرەوە سەرچاوە دەگرێت. بەمەش رۆڵی دەرەکی پشتگوێ دەخات، کە لەسەر بنەمای گۆڕانی بەردەوام دروستبووە.
جێگەی ئاماژەی هۆسرڵ خۆشی دان بە ئەستەمی ئەزموونی باڵاوە ناوە، هەرچەندە نکووڵی لە میتافیزیکیەتی فەلەسەفەکەی کردووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا فەلسەفەکەی تەنها وەکو لقێكی جیا لە تێڕامانە عەقڵیی و هەستییەکان دادەنرێت.
هۆسرڵ پێی وابوو کە لقێکی نوێی لە فەلسەفەدا دروستکردووە، هەروەها رێچکەیەکی فیکری تایبەتیشی دروستکردووە کە عەقڵ لە هەموو کەلەپوور و وەهمەکانی بەردەمی رزگار دەکات، ئەمەش لە رێگەی تێکەڵکردن و ئاوێتەبوونی فەلسەفە کۆنەکان و مۆدێرنەکان لە یەک فۆرمدا. بەڵام پاشتر ئەم فۆرمە لەسەردەستی خوێدنکارەکانی هۆسرڵ لەناودەچێت، بەتایبەتی ئەوانەی کە بزووتنەوەی فەلسەفی بوونگەراییان داهێنا، کە تەوەری سەرەکیان ئازادی مرۆڤ و ئارەزووەکانی بوو لەم جیهانەدا.
جێگەی ئاماژەی زۆربەی فەیلەسوفەکانی بوونگەرایی، داڕمانی دەروونی مرۆڤایەتیی و نائارامی و پشێوییان بینوە، کە هەردوو جەنگە جیهانییەکە خوڵقاندبووی کە لە سەرەتا و نیوەی سەدەی بیستەمدا روویدا، ئەوان نەیانتوانی ئەو ناکۆکییە گەورەیە ببینین، کە لە نێوان خودی ئینسانیی و ترسی جیهانی دەرەکی هەیە، چونکە لە لای ئەوان جیهانی دەرەکی هیچ نییە جگە لە عەدەم نەبێت.
سەرچاوە:
www. Middle east online.com. الفينومينولوجيا عند هوسرل
[1] . ،" هۆسڕڵ فەیلەسوفی چیکی، لە ساڵی 1859 لەدایک بووەو لە ساڵی 1937 کۆچی دواییکردووە.
[2] . " ئیپۆخیەت، چەمکێکی فەلسەفی کۆنی یۆنانییە، مانای راگترنی حوکمدانە بەسەر شتێکدا، دەرچوون لە جیهانی زەمەنی و شوێن، لەمەشدا هەر قووتابخانەیەکی فەلسەفیی بە پێی تێڕوانینی خۆی ئەم چەمکە فەلسەفییە کۆنە بەکاردەهێنێت،،و.ک"
[3] . " لایپتز لە ساڵی 1646 لە شاری لایبزیک لەدایک بووەو لە ساڵی 1716 لە شاری هانۆڤەری لە ئەڵمانیا کۆچی دواییکردووە، فەیلەسووف، ماتماتیک، مێژوونوس، یەکێکە لە فەیلەسوفە ناودارەکانی ئەڵمانیا و بە پێشەنگی فەیلەسوفانی قۆناغی رۆشنگەری ئەوروپا دادەنرێت،،و،ک"
[4] فرانس برنتانۆ، فەیلەسوف و زانایەکی گەورەی بواری دەروونناسی ئەڵمانییە لە ساڵی 1838 لەدایک بووەو لە ساڵی 1917 کۆچی دواییکردووە. لە بواری فیکر و فەلسەفە و زانستی دەروونناسیدا داهێننانی گەورەی کردووە و کاریگەری گەورەشی بەسەر هۆسڕڵەوە هەبووە. ،،،و.ک