دۆکترینی داود ئۆغلۆو پەیوەندیەکانی دەرەوەی تورکیا
  2020-07-12       1849       

لۆنیس گریگۆریدس
لەئینگلیزی یەوە: هیوا موسا


تورکیا لەم چەند ساڵەی دوایدا زۆر بە خێرای پەل دەهاوێژێت، ئایا ئەم پەلهاویشتنە هەڵچونێکی لەسەرخۆیە یان پێشتر ئامادەسازی بۆکراوە، ئایا هیچ دۆکترین ومیتۆدێك هەیە کەپاڵپشت بێت بەم پەل‌هاویشتنە خێرایەی تورکیا،چ نزیکایەتییەک لەنێوان پرۆژەی ستراتیژی قوڵی ئۆغلۆو پەلهاویشتنە خێراکەی ئەم دوایەی تورکیادا هەیە؟ بۆ تێگەشتن لەم پەلهاویشتنەی تورکیا و مەیلەکانی ئەردۆغان زۆرگرنگە لە ستراتیژی قوڵی ئۆغلۆ تێبگەین، ئەگەرچی پەیوەندیەکانی ئەودوانە چ ئەردۆغان وئۆغلۆ لەئەمڕۆدا لەئەوپەڕی خراپیدا تێدەپەڕێت بەڵام کاتێک لەستراتیژی قوڵی ئۆغلۆ ورد دەبیتەوە تێدەگەیت لەوەی کە ئەوەی ئەردۆغان دەیکات بەدیدوێکدا هەڵوەشاندنەوەی ئەو میکانیزمانەیە کە ئۆغلۆ گرتویە بەر بۆ ئەوەی تورکیا بکات بەسەنتەرو قوڵای ستراتیژی پێ ببەخشێت، بەڵام  بەدیوێکی کەدا ئۆردۆغان و ئۆغلۆ لەوەدا لەیەک دەچن و یەکتر تەواودەکەن ، کە هەمان ئامانجیان هەیە ئەویش کردنی تورکیایە بە ناوەندو سەربەخۆبونی تورکیایە لەسیاسەتی دەرەوەیدا، لەگەڵ خۆ بە بەرپرس زانین و تەداخولکردن لەکێشەکانی باڵکان و ئەفریقاو دەریای ناوەڕاست دونیای ئیسلامیدا. بەڵام هەریەکەو بە میکانیزمی جیاوازەوە، ئەردۆگان لەڕێگەی هێزی ڕەقەوە ئەم کارە دەکات ، بەڵان ئۆغلۆ لەڕێگەی هێزی نەرمەوە هەوڵی بۆ دەدا. لەم ڕوەوە ئەم نوسینەی خوارەوە کە پرۆفیسۆر لونیس گریگۆردیس نوسیوێتی ، هاوکارێکی باش دەبێت بۆ تێگەشتن لە ستراتیژی قوڵی ئۆغلۆو، تێگەشت لە دونیابینی ئەم پیاوەو پرۆژەی عوسمانیە نوێ کان ، هاوکات تێدەگەیت لەوەی ئەوەی ئەمڕۆ تورکیا دەیکات هەمان ئەوشتە کە ئۆغلۆ لە ستراتیژی قوڵدا بەرێگەیەکی نەرم داوایکردوە.(وەرگێر)


داود ئۆغلۆ بەر لەوەی بڕواتە ناو دونیای سیاسەتەوە ئەو کەسێکی زۆر ناسراو نەبو لەبواری پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکاندا، بەڵام کاتێک تێکەڵ بەدونیای سیاست دەبێت و دەبێت بەئەندامی ئاکەپە ، ئەو ناوبانگی دەفڕێ و لەماوەیەکی کەمدا دەبێت بە ڕاوێژکاری باڵای ئەردۆغان بۆ کاروباری دەرەوە،  وە دواتر بوو بە وەزیری دەرەوە. داود ئۆغلۆ لەیەکەم ڕۆژی یەوە لەناو ئاک پارتیدا هەوڵیدەدا بەو ئاڕاستەدا بڕوات کە بتوانێت تیۆرەکەی بخاتە بواری پراکتیکەوە بیکات بە ئەجێندای سەرەکی سیاسەتی تورکیا چ بەئاراسەتی دەرەوەو چ بەئاڕاستەی ناوەوە.
دۆکترینەکەی ئۆغلۆ( ستراتیژی قوڵ ) زۆرجار وەک پرۆژەی عوسمانییە نوێکان ناسێنراو ناودەبرا. ئەگەر چی عوسمانیزم مێژویەکی قوڵتری هەیە لەوەی کە ئێمە بەتەنها بیبەستینەوە بە داود ئۆغلۆوە، عوسمانیزم  وەک بزوتنەوەیەکی سیاسی لیبراڵ لەسەدەی نۆزدەدا دەرکەوت، کە هەدەفی دروستکردن وپێکهێنای ناسنامەیەکی  نەتەوەی مەدەنی عوسمانی بو کە گشت لایەنەکانی زمان و ،ئیتنیک و، ئاینی بگرێتەخۆ. کەئەم تێرمە بەزوی جارێکی تر لەسەردەمی ئۆزالدا لەکۆتای هەشتاکاندان وەک عوسمانیزم لە سیاسەتی دەرەوەدا ڕەنگی دایەوە.  "" مێژوی هاتنی عوسمانیەتی نوێ دەگەڕیتەوە بۆ ئەو شکست و لێک هەڵوەشاندنانەی کەلە ئیمپراتۆری عوسمانی لەساڵانی ١٨٠٠ کاندا ڕویدا. ئەو ڕوداوە نەرێنیانەی کەبەسەر ئیمراتۆری عوسمانیدا هات ، دۆخی ڕیفۆرم و چاکسازی کردبو بە پێویستیەک. دەوڵەتی عوسمانی لەسەرەتاکانی سەدەی نۆزدەداو بەتایبەتیش لەساڵانی ١٨٠٠ کاندا بەرەو لاوازی و نەخۆشی دەڕۆشت، سوڵتان عەبدول حەمیدش بۆ ئەوەی ڕێگە لەم لاوازبونە بگرێت  ئەوەبو لەساڵی ١٨٣٠ دا پرۆژەی تەنزیماتی ڕاگەیاندا کەکۆمەڵی ڕاسپاردەی یاسای بون بەئاراسەتی چاکسازی و داڕشتنەوەی دەوڵەت و پەیوەندیەکانی لەگەڵ کۆمەڵگەدا خرایە ڕوو"".( وەرگێڕ) 


 دۆکترینەکەی داود ئۆغلۆ ( ستراتیژی قوڵ ) لەسەر ڕەهەندی جیۆپۆڵەتیک بونیادنرابوو. لەکتێبی ستراتیژی قوڵدا کە ساڵی ٢٠٠١ دەرکراوە  ئۆغل ئارگۆمێنتی ئەوەدەکات کە تورکیا ستراتیژی قوڵی هەیە ئەویش لەمیانەی باگراوەندە مێژویی و جیۆپۆڵەتیکەکەیەوە،  تورکیا خاوەن ستراتیژی قوڵە لەنێوان کۆمەڵێ وڵاتی بچوکدا. ئۆغلۆ پێی وایە کە تورکیا نابێت ڕازی بێت بە ڕۆڵی هەرێمی لەکێشەکانی باڵکان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ، چون ئەو ناوەندە،( سەنتەرە) لەمەوە ئەو دەتوانێت ڕۆڵی گرنگ بگێڕێت کە لەچەندین هەرمێدا. لەدیدی ئۆغلۆدا تورکیا واتە ؛ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، بەڵکان ، قەوقازو،  دەریای ناوەڕاست و خەلیج و دەریای ڕەش. هاوکات تورکیا دەتوانێت کاریگەری خۆی لەسەر ئەم هەرێم و ناوچانە دابنێت و وەبانگەشەی ڕۆڵێ ئەکتەرێکی گەورەی نێودوڵەتی بکات لەناوچەکەداو ئەوڕۆڵەی هەبێت.
لەم ڕوەوە ئۆغلۆ ئەودیدە ڕەفز دەکات کە تورکیا وەک پردێک لەنێوان ئیسلام و ڕۆژئاوادا دەبینێت، چون ئۆغلۆ پێی وایە ئەم دیدە تورکیا دەخاتە ئاستێکی نزمەوەو هەتا ئەوەی تورکیا وەک ئامڕازێک دەبینێت بۆ بەرژەوەندی زلهێزەکان . پرد لە دیدگای سیاسیدا دۆخێکی باش نی یە بۆ دەوڵەت، پرد واتە دابینکردنی بەرژوەندی بۆ ئەوانی دی، ئۆغلۆ پێی وایە لەباتی ئەوەی تورکیا ببێت بەپردێک بۆ بەرژوەندیەکانی ئەوانی دی، دەبێت تورکیا سیاسەتی خۆی لەهەرێمەکەدا پەرە پێبدات و هانبدات کە دەگونجێت و گونجاویشە بەپێی باگراوەندە مێژوی جوگرافییەکەی، لەهەمان کاتدا مەزن وگەورەتریش دەبێت  ئەویش بەهۆی میراتە عوسمانییەکەیەوە.
بۆ بەدەستهێنانی ئەم ئامانجە ئۆغڵۆ پێشنیار دەکات؛ کە دەبێت تورکیا هێزە شاراوە نەرمەکەی خۆی دەوڵەمەندکات. کەئەمەش لەسەر مێژوو کەلتوری وەستاوە، کە دەی بەسێتەوە بەئەو وڵاتانەوە. هەروەها لەسەر دامەزراوە دیموکراتیەکانی و ڕزگارکردنی بازاڕ لەدەست دەوڵەت و سەرباز وەستاوە. لەم ڕوەوە ئۆغلۆ پێی وایە کە دەبێت تورکیا ئەو سیما میلیتەرو سەربازییەی  خۆی وەلابنێت  کە هەمیشە سەرباز کۆمەڵگای کۆنترۆڵکردوە، وە  بەجۆرێک سیاسەت بەجێ هێڵرابوو بۆ سەرباز. لەباتی ئەوە دەبێت تورکیا چارەسەری کێشەکان بکات و هاوکاری ئابوری پەرەپێبدات و بەرزی کاتەوە، کەئەمە وادەکات تورکیا دورکەوێتەوە لە دەستێوەردانی نێودەوڵەتی و خۆی چارەسەر بۆ کێشە ناوخۆییەکانی خۆی بدۆزێتەوە.
تورکیا دەبێت سود لە ئەو فرە ئادینتیتی و شوناسییەی ناوخۆی وەرگرێت و وەک هێزو توانستێک بیبینێت ، هەروەها دەبێت بەرپرسیارێتی وهەڵگرێت و  ئیندیماج بکات لەگەڵیاندا. ئەو تێكەڵە ناوازەیەی کەلەمێژوو جوگرافیاماندا هەیە ئەو بەرپرسیارێتی دێنێت لەگەڵ خۆیدا، کە بۆ بەشداریکردنێکی چالاکانە و بەئاڕاستەی چارەسەری کێشەکان ودابینکردنی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی لەهەموهەرێمەکەدا پێویستە. بیگومان ئەمانە تورکیا دەخاتە بەردەم بەرپرسیارێتییەکی گەورەو ئەرکێکی گەورە بەتورکیا دەبەخشێت .


کێشەکانی بەردەم ستراتیژی قوڵ
لەدیدی ئۆغلۆودا دوو مەرج هەیە کە دەبێت تورکیا بیگرێتە بەر بۆئەوەی بە خواستە ستراتیژیە قوڵەکەی خۆی بگات ، یەکەم بەئاڕاستەی  سیاسەتی ناوخۆ دوەم بەئاڕاستەی پەیوەندیەکانی دەرەوە بەتایبەتیش لەناویدا  هاوسێکانی. لەسیاسەتی ناوخۆیدا ئۆغلۆ دەڵێت؛ دەبێت تورکیا چارەسەری کێشەی کورد بکات لەناو خۆیدا. هەروەها وەک پردێك بێت بۆ ئەو درزەی کەلەنێوان بنەماکانی سکیولاریزم و ئیسلامیزمدا هەیە و دروستبوە، ئۆغلۆ پێشنیاری چارسەری ئەم دوگرفتە دەکات لەسەر بنەمای لیبڕالیزم.
 ئۆغلۆ پێی وایە ستراتیژی قوڵ تورکیا دەکات بە سەنتەرو ئەو پرۆژە بەدیدێنێت، ئەگەر چارەسەری کێشەی کورد بکاتە ئامانج و سەرکەوتو بێت، کە ئەمە گەرەنتی مافی کوردەکان دەکات لەتورکیادا. کێشەی چەکداری کوردەکان زیاد لەسی ساڵە بەردەوامە ، وە لەو ماوەیەدا بوەتە هۆی ڕژانی خوێنی زیاد لە سی هەزار کەس، وە وڵاتی دوولەتکردوەو وەساڵانە پارەی خەیاڵی لەبودجەی تورکیای بۆسەرفدەکرێت و لەگەڵ ئەوەشدا بوەتە هۆی ئاوەدان نەکردنەوەی بەشێکی گەورەی وڵات  لە باشور ڕۆژهەڵاتی وڵاتەکەوە کە بەجۆرێک  ئەوبەشانە هیچ دەستکەوتێکی ئابوری بۆ وڵات ناهێنێت بەهۆی جەنگەوە.  
لەئاستی نێودەوڵەتی و دەرەوەشیدا ئۆغلۆ پێشنیاری ئەوەدەکات کە  دەوڵەت پێویستە کێشە دولایەنەکانی لەگەڵ دراوسێکانیدا چارەسەربکات، کە تەگەرەی خستۆتە بەردەم پەیوەندیەکانی لەگەڵ هاوسێکانیدا ، کەئەمە لە ناوچەمکی سفرکردنەوەی کێشەکاندا لەگەڵ هاوسێکانیدا باس دەکات و ناودەبات ، ئەو پێی وایە کە تورکیا کاتێکی ئاڵتونی و گرنگی لەدەستداوە لەململانێکانی لەگەڵ هاوسێکانیدا، بۆ تورکیا گرنگە بۆئەوەی ببێت بە سەرکردەیەکی هەرێمی و وەڕۆڵی یاریکەرێکی ستراتیژی نێودەوڵەتی ببینێت، ئەوا پێویستە تورکیا فۆبیاو ترس لەخۆی کاتەوە لەگەڵ هاوسێکانیدا، وە لەباتی ئەوە پەیوەندیەکی خۆش و ئاشتیخوازانەو هاوڕێیانە لەگەڵ هاوسێکانیدا بونیاد بنێت. ئەمەش کاری سیاسەتی دەرەوەیەو وە ئیشی سەرەکی ئەوە،  بەجۆرێک کە دەبێت سەرجەم کێشە دیبلۆماسیە هەڵواسراوەکانی تورکیا لەگەڵ هاوسێکانیدا چارەسەرکات کە لەمێژە کەڵەکەبوە.    
هەروەها نزیکبونەوەو بەرزکردنەوەی پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ ئەکتەرە نێودەوڵەتی یە جیهانییەکانی وەک چاینە، ڕوسیا، هندستان ،بەڕازیل ، دەبێت ببێت بەکلیلی ئەم پرۆسەیە. گەڕان و هەوڵدان بۆ ئەوەی سەرکردایەتی دیالۆگی ئاینی جیهانی و مەدەنی جیهانی بکات ، تورکیا بۆم ئەم ئامانجە دەتوانێت پشت ببەستێت بە میراتە کلتوری و مێژوەکەی.  


ڕۆشتن لەتیۆرەوە بۆ پراکتیک
پێدانی ڕاویژکاری باڵای ئەردۆگان وە دواتر وەزیری دەرەوە ، دەرفەتێکی باشی دابە داود ئۆغلۆ کە ببێت بە کاریگەرترین ئەندامی ناو ئاک پارتی لە کابینەکەی ئاک پارتیدا. کاریگەری داود ئۆغلۆ بەسەر سیاسەتی ئاک پارتی لەناو خۆو دەرەوەدا حاشاهەڵنەگربو . سیاسەتی نوێی تورکیا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڵگە بوو بەسەر ئەوەوە. وە پێشکەوتن و باشبونی  گرنگمان بینی لەسیاسەتی دەرەوەی تورکیا بەئاڕاستەی باش بونی پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی عێراق، سوریا ، ئەرمینا، تەنانەت کەمێکیش بەئاڕاسەتی یۆنان و قوبرسدا.


لەڕوی سیاسەتی ناوخۆییەوە.
بڕیاری حکومەتی ئاک پارتی بەکردنی دەستپیشخەری یەک ،کەئامانج لێی چارسەرکردنی پرسی کوردە یەکێک بو لە گرنگترین پاکێجەکانی ناو کارنامەی سیاسەتی تورکیا لە ساڵی ٢٠٠٩ دا. ئەردۆغان بڕیاریدا کەوا مافی کوردەکانی تورکیا بدات ، وەگرنگترین  ڕوداوی ناو ئەم پرۆسەیە گەڕانەوەی ٣٤ گەریلابو لەشاخ لە ١٩ ئۆکتۆبەری ٢٠٠٩ دا لەکاتێکدا ئەوان  بە دڵخۆشیەوە پێشوازی لێکران لەلایەن کوردەکانەوە. بەڵام گەڕانەوەی لەناکاوی ناسیۆنالیزم لەتورکیا وای کرد ئەردۆغان دەسپێشخەریەکەی هێواش کاتەوەو خاوکاتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ پێشکەوتن تێبینی کرا لەوماوەیەدا، سەرەڕای کەم و کورتی و ئەو بەڵێنانەی کە جێ بەجێنەکران، بەڵام لەدیدی ئۆغلۆدا چارەسەرکردنی کێشەی کورد یەکێکە لەئەرکە هەرە لەمێژینەوەو پێویستیەکان بۆ بەرژوەندیە ستراتیژییەکانی تورکیا.


سوریا
سەرنج ڕاکێشترین گۆڕانکاری کەلە سیاسەتی دەرەوەی تورکیا دا ڕویدا لەئاستی دەرەوەیدا بەرامبەر سوریا بوو، لەکاتێکدا ئەو دو وڵاتە هێندەی نەبو بکەونە جەنگەوەو لەلێواری جەنگ گەڕانە ، ئەویش بەهۆی هاوکارییەکانی سوریا بۆ پەکەکەو داڵدەدانی  ئۆجەلان . بەڵام بەخێرای پەیوەندیەکانیان لەساڵی ٢٠٠٥ دا باش بو، ڕۆشتە قۆناغێکی نوێ وە. هاوکاریە ئابوری و سیاسیەکان بەهێز بون لەنێوانیادا، لەگەڵ ئەوەشدا تورکیا دەیویست ببێت بە لایەنێکی چارەسەر لەپرسی جۆلاندا لەنێوان ئیسرائیل و سوریاداو هەوڵبدات بەرزاییەکانی جۆلان بگەڕێنێتەوە بۆ سوریا. لەساڵی ٢٠٠٩ دا هەردولا ڤیزایان هەڵگرت لەسەر هاوڵاتیانی هەردو وڵات . بەجۆرێک کە هاوڵاتیانی هەردوو وڵات دەتوان سەردانی یەکتر بکەن بەبێ ڤیزە. ""زۆرجار باس لەوە دەکریت کە لەو ماوەدا ئەردۆغان و ئەسەد هێندە تیکەڵ بون پێکەوە تەماشای یاریان کردوە لە تیڤییەوە""(وەرگێڕ).


لەگەڵ عێراق
تورکیا بەهەمان شێوەی سوریا پەیوەندیەکانیشی باشکرد لەگەڵ عێراقدا، لەکاتێکدا تورکیا لەساڵی ٢٠٠٣ وە پەیوەندیەکانی لەگەل عێراقدا خراپ تیكچوبو، ئەویش بەهۆی ڕێگریکردن و وەستانەوە بەرامبەر هەر هەوڵێکی کوردەکان بۆ ئۆتۆنۆمی و سەربەخۆی ، تەنانەت ناڕازی بونی بەفیدڕاڵیەتی هەرێمی کوردستان.  بەڵام بەم دوایانە تورکیا دانی نا بە حکومەتی فیدڕاڵی هەرێمی کوردستان لەناو عێراقدا ،هەروەها پشتی بەست بەپەیوەندیە ئابوری و سیاسییەکانی لەگەڵ حکومەتی ناوەندی بەغدادا، ئۆغلۆ بو بە یەکەم نوێنەری ڕەسمی تورکیا کەسەردانی هەریمی کوردستانی کرد لە ٢٠٠٩ دا. وە کۆبویەوە لەگەڵ سەرۆکی هەرێم مەسعود بەرزانی و وە سەرۆکی حکومەت نێچیرڤان بەرزانی لەئەربیل و هەروەها بڕیاری کردنەوەی کۆنسوڵی تورکیای دا لەئەربیل . ئۆغلۆ لە میانەی کۆنگرە ڕۆژنامەنوسیەکەیدا وتی کە دەبو ئەم سەردانە زوتر بوایە، وە ئەربیل زۆر پێشکەوتوە. لەدیدی ئۆغلۆدا بونی پەیوەندی باش لەگەڵ هەرێمی کوردستان و عێراق زۆر گرنگە بەئاڕاسەتی سەرکەوتن بەسەر خەلیج دا.  بەلام ئەم نزیک بونەوەیە هیشتا کێشەی کەرکوک و پەکەکەی وەک خۆی هێشتبویەوە.


لەگەڵ ئێران
هەروەها پەیوەندیەکانیشی لەگەڵ ئێران زۆر باش بون ، وە پەیوەندیەکانی هەردووڵات بەرەو پێشچونی باشیان بەخۆیەوە بینی، بەتایبەت لەبواری وزە، تورکیا توانی زیاتر غازی سروشتی ئێران بکڕێت و وە دەستی کۆمپانیاکانی تورکیا لەبواری وزەی ئێرانیدا زیادکات . وە غازی سروشتی لەڕێگەی کۆمپانیا تورکیەکانەوە بگەیەنێتە تورکیا. هەروەها تورکیا خواستی بو کە پەیوەندیەکی نێوەندی هەبێت لەگەڵ کێشەی ئەتۆمی ئێرانداو وە خوازیاری چارەسەر کێشەی ئەتۆمی ئێران بوو، ئەو جیاواز لەئەمریکاو ئەوروپا سەربەخۆیانە لەو کەیسەی دەڕوانی و دەیویست خۆی جیابکاتەوە لە سیاسەتی ئەوروپاو ئەمریکا بەرامبەر بە کێشەی ئەتۆمی ئێران. لەو نێوەندەدا ڕەخنەی لە هەڵوێستی پارادۆکسی ئەوروپاو ئەمریکا دەگرت ، ئەردۆغان چەندین جار دەیگوت؛ کە ئەوروپاو ئەمریکییەکان بەدوچاو دەڕوانە کێشەی ئەتۆمی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.   


ئەرمینیا
ئەرمینیا یەکێکی تر بو لە وڵاتانەی کە تورکیا پەیوەندیەکانی لەگەڵدا پەرەپێداو بارگژیەکانی نێوانیانی سارد کردەوە. پەیوەندیەکانی نێوان ئەرمینیاو تورکیا لەساڵی ١٩٩٣ وە گرژی تێکەوت ئەویش بەهۆی جەنگی ناگۆرنۆ کاراباخ و کێشەکانی ئازربایجانەوە. هەروەها تورکیا سنورەکانی بەڕوی ئەرمینیا داخست . لەلایەن ئەرمینیاشەوە بەهەمان شێوە. هەروەها هەوڵەکانی ئەو وڵاتە بۆ بە جینۆساید ناساندنی کۆمەڵکوژییەکەیان لەلایەن عوسمانیەکانەوە، یەکێکی تربو لەهۆکارەکانی دروستبونی بارگژی لەنێوان ئەم دوو وڵاتەدا.
سەرەڕای ئەم هەمو بارگژی و جیاوازییەی نێوانیان تورکیاو ئەرمینا لە لە ١٠ ئۆکتۆبەر لێك تێگەشتنێکی گرنگیان مۆرکرد لەبواری پەیوەندیە دیپلۆماسیەکەیاندا. ئەگەر ئەم پەیمان نامەیە تێپەڕایە لەلایەن پەرلەمانی هەردو وڵاتەوە ، ئەوا دەبوە هۆی کردنەوەی سنورەکان و ئاسانکاری لە پەیوەندیە ئابوری مەدەنیەکانی نێوانیان وهەروەها دەرفەتێکیشی دەدا بۆ ئەوەی هەردولا ڕێبکەون  و بگەن بە ئەنجامێک و چارەسەریەک لەسەرکێشەکانیان.  


بەرەو چارەسەری دورگەی قوبرس
لەلایەکی کەوە داود ئۆغلۆ هەوڵیدا کە پەیوەندیەکانی لەگەل قوبرسی یۆنانیدا چاك بکاتەوە ، کە لە حەفتاو چوارەوە بوتە هۆی دروستبونی کێشە لەنێوانیاندا، ئۆغلۆ ئامادەی پشاندا بۆ چارەسەرکردنی ئەو پرسە، وە شوین کەوتنی پلانەکەی عەنان ""پلانی عەنان ئەوەبو کە کوفی عەنان لەساڵی ٢٠١٤ لەنەتەوە یە کگرتوەکان خستیەڕو کە بۆ چارسەرکردنی هەردوو قوبرسەکە وە یەکگرتنی هەردو قوبرسەکە لەژێر ناوی دەوڵەتێکی نوێدا بەناوی دەوڵەتی کۆماری قوبرسی یەکگرتوەوە، بەپێی ڕیفراندۆمێک لەسەدا ٦٤ دانیشتوانی قوبرسی تورکی ڕازیبون بەپلانەکە بەڵام  تەنها لە سەدا ٢٤ قوبرسی یۆنانی ڕازی بون بەپلانەکە، ئیتر پلانە سەری نەگرت و وەک خۆی مایەوە"" (وەرگێڕ ) کشانەی بەشێک لەهێزەکانی تورکیا لەدورگەکەوە وەک نیازپاکی و بەڵگەیەک لەسەر سوربونی تورکیا بۆ چارەسەرکردنی  پرسەکە. لەم نێوەندەدا هەندی گۆڕانکاری ڕویدا بەئاڕاستەی پۆزەتیڤەکەیدا لەنێوان یۆنان و تورکیادا.


ئیسرائیل
ئەگەر یەکێک لەوڵاتانەی کەپەیوەندیەکانی خراپ بوبێت لەسەردەمی ئاک پارتیدا ئەوە ئیسرائیل بوە، پەیوەندیەکانی دەرەوەی تورکیا فۆکس کردن لەسەر کێشەی فەڵەستین وهاوکاری کردنی حکومەتەکی فەڵەسەتین بۆڕاکێشانی سۆزی دونیای ئیسلام و عەرەب بوە هۆی خراپبونی پەیوندیەکانی ئیسرائیل تورکیا. کێشەکانی کەشتی گەلی و هاوکارییەکانی تورکیا بۆ حەماس و شەڕو هێرشەکانی ئیسرائیل لەلوبنان فەڵەستین بوەهۆی دروستبونی بارگژی ڕاستەخۆ لەنێوان ئەردۆغان و شیمۆن پێرێسدا لەداڤۆس لەساڵی ٢٠٠٩، لەکاتیدا ئەمە کاریگەری خراپی دەکرد سەر ئەو دۆکترینەی ئۆغلۆ کە سفرکردنەوەی کێشەکانە لەگەڵ هاوسێکاندا. لەگەڵ ئەوەشدا خواستی تورکیا وەک هێزێکی هەرێمی ، مانای ئەوەیە کە چیدی نابێت ڕۆڵی میناگیری تورکیا لە کێشەکانی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاستدا لەلایەن وولایەتە یەکگرتوەکان و ئەوروپاو ئیسرائیلەوە پێشکەش بکرێ و بخرێتەڕوو، بەڵکو دەبێت تورکیا خۆی وەک ناوەند ڕۆڵ بگێڕێت. کەئەمەش دەبیتە هۆی نەخشاندنەوەو پێداچونەوە بە پەیوەندیەکانی لەگەڵ ئیسرائیلدا.
گرنگی و ڕۆڵی تورکیا لەئاستی نێودەوڵەتیدا بەشداریکردنی لەکێشەکانی دونیادا یەکێکی ترە لەئەدگارەکانی جێ بەجێکردنی دۆکترینەکەی ئۆغلۆ. هەر لە سەحرای ئەفریاوە بۆ ئەمریکای لاتین، تورکیا بەچڕی کاری  لەسەر دەکردن و زۆرێک لەمەلەفەکان ڕاکێشرا لەلایەن پەیوەندیە دیپلۆماسیەکانی تورکیاوە، لەم ڕوەوە تورکیا زنجیرەیەک کۆڕبەندو کۆبونەوەی ڕێکخست لەتورکیا بۆ سەرانی وڵاتانی ئەفریقا. "" تورکیا لە هاتنی ئاک پارتی یەوە دەرگای بەڕووی دونیای ئیسلامی و ئەفریقادا کردەوە، بەجۆریک زۆر خوێندکار دەهاتن لەزانکۆکانی تورکیادا دەیان خوێند، لەهەرێمی قوبرسی تورکیدا، لە پینج کەس کە دەیبینی چواریان ڕەش پیستن ، کاتێک دەچیتە ئەو هەرێمەوە هەست دەکەی لە کیشوەری ئەفریقایت، وەستاکەم کە بەعەسڵ خۆی تورکی قوبرسی بوو ، پیی وتم پێش ئاکاپە زۆرکەم ڕەش پێستت دەبینی لەقوبرس بەڵام ئێستا بەدەگمەن قوبرسی دەبینی "" (وەرگێڕ)


ئۆغلۆ لەمیانەی ئەو کۆبونەوانەدا کەبۆ هەندێک لەوڵاتانی ئەفریقاو ئەمریکای لاتینی ڕێکخستبو لە دیسەمبەری ساڵی ٢٠٠٩ وتی؛ کە حەوت باڵویزخانەی نوێ ی تورکیا دەکرێتەوە لە وڵاتان، وەلە ٢٠١٠ شدا ، بیست وشەش دانەی تر دەکەینەوە  زۆربەشیان لەوڵاتانی ئەفریقاو ئەمریکای لاتینە. هەروەها داوای زیادکردنی بودجەدی وەزارەتی دەرەوەی کرد لەگەڵ زیادکردنی کارمەندی ئەودەزگایە. ئۆغلۆ بەپێ ئەو پلانەی کەدای نابوو، پیی وابو لەساڵی ٢٠٢٣ کە یادی سەد ساڵەی دروستبونی کۆماری تورکیایە. تورکیا دەبێت ببێتە ئەندامی یەکیتی ئەوروپا دوای جێ بەجێکردنی سەرجەم ڕاسپاردەکان. وە لە ئاشتیەکی تەواودا بژی لەگەڵ دراوسێکانیدا. وە ئیندماج و ئینتگرەیشنێکی تەواوی کردبیت لەڕوی ئابوری و ئاسایشەوە کە لەگەڵ هاوسێکانیدا. یاریزانێکی سەرەکی وڕۆڵی سەرەکی هەبێت لەناوچەکدا، وە یەکێک بێت لە دە وڵاتە بەهێزەکەی ئابوری جیهان . کە ئۆغلۆ پی وایە تورکیا ئێستا لەپلەی حەڤدەیەمین دێت لە جی بیستدا، دەبێت بێتە پلەی دەیەم لەو ڕێخراوەدا.(  بۆ ئاگاداری خوێنەر ؛ مەبەستی ئێستا لەم نوسینە ئەوکاتەیە  واتە ساڵانی ٢٠١٢ و ٢٠١٣ یە کە پێش بەهاری عەرەبی یە ؛ وەرگێر)


ئەوڕەخنانەی کە ئاڕاستەی تیۆری ستراتیژی قوڵی ئۆغلۆ بویەوە.
* مەلەفی ئێران، داواد ئۆغلۆ هاوشانی ئێرانی گرت لەمەڕ مەلەفی نەوەیی ئێران و وە دوای سارکردنەوەو کەمکردنەوەی  ئەو فشارانەی دەکرد کە لە لایەن ئەوروپی ئەمریکیەکانەوە خراوەتە سەر ئێران، تەنانەت ئەردۆغان بەئاشکرا دەیگوت کە ئەوروپییەکان سیاسەتی دووڕوی بەکار دەهێنن لەمەلەفی ئێرانیدا، داوا لەئێڕان دەکەن دەست لەپیتاندنی یۆرانیۆم هەڵگرێت کەچی بێدەنگن بەرامبەر بە مەلەفی نەوەیی ئیسرائیل.
ئەم پاڵپشتیکرنەی ئێران و متمانە بونە بە خواستی ئێران لەمەلەفی نەوەیدا بۆمەبەستێکی ئاشتیانە، بۆ تورکیا گەورەترین ڕیسک بوو کە بەسیاسەتی خۆیەوە کردی ، چون ئەگەر ئێران مەبەستی ئاشتی نەبوبێت لە کارەکەیداو وە بیەوێ ببێت بەخاوەنی چەکی ئەتۆم ، ئەوا تورکیا توشی بەربەرەکانی و پڕچەککردنی مەلەفی نەوەی دەبێت لەناوچەکەدا.
* ئەندامبونی تورکیا لە یەکیتی ئەوروپا خواست وخەونی تورکیایە،  بەڵام ئەو یەکێک نی یە لەستراتیژە بی هاوتاکانی تورکیا، بەڵکو ئەویەکێکە لە ستراتیژە فرەڕەنگەکەی تورکیا، یان جوانتر بڵێم بەئەندام بون لەیەکێتی ئەوروپا یەکێکە لەناو ئەو ستراتیژیانەی کە تورکیا گردویەتە بەر نەک ئەولەوێت بێت و لەپێش هەمویانەوە بێت. ماوەیەک پرۆسەی بەئەندام بونی تورکیا لەیەکێتی یەکە بەباشی دەڕۆشت ،بەڵام لەدوای ساڵانی ٢٠٠٥ وە ئەم پرۆسەیە بەرەو خاوی ڕۆشت. پشتگوێ خستی ئەندام بون لەیەکێتی ئەوروپا دەکرێ وەک یەکێک لەڕەخنەکانی پرۆژەکەی ئۆغلۆ ببینرێت ، چون بۆ ئەوەی تورکیا چارەسەری ئەودوو کێشە بنەڕەتیە بکات کە ئۆغلۆ باسی دەکات ئەوانیش کێشەی کوردو کێشەی پەیوەندی دینە بەدەوڵەتەوە ، گونجاندن و ئاشتکردنەوەی ئیسلام و سکویلاریزم لەناو دەوڵەتدا ئەوا بێگومان تورکیا پێویستی بە یەکێتی ئەوروپا هەیە.
* لەهەمان کاتدا ئەم بەهەند وەرنەگرتنەی یەکێتی ئەوروپا وادەکات ئەو هەستە لای ئەوروپیەکان دروست کات کە دۆکترینەکەی داود ئۆغلۆ ئەولەویەتی گۆڕان و وەرچەرخانە لەڕۆژئاواوە بۆڕۆژهەڵات..


زۆرترین بینراو
© 2024 Awene Online, Inc. All Rights Reserved.
×