تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، ژیانی کۆمەڵایەتییان تێکداوە

2024-03-29 2000

کاری: ئەنگل بۆلیغان

ئا: تەرزە عەبدوڵا

ناوزڕاندن‌و سوکایەتی لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بووە بەدیاردەیەکی باو، سەرۆکی پێشووی پەرلەمانی کوردستان دەڵێت "ئەو جنێوانەی ئێستا لەکۆمێنتدا بەیەکتری دەوترێت لەکاتی خۆیدا شەڕی عەشایەرییان هەڵگیرساندووەو خەڵکیان لەسەر کوژراوە، بەڵام ئێستا بووەتە بەشێک لەکلتوری مامەڵە کردن".

تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا ژیانی کۆمەڵایەتییان لەرەگوڕیشەوە گۆڕیوە، چەندین کەسایەتی دیارو خەڵکی ئاسایی لەنێو ئەم تۆڕە جاڵجالۆكەیەدا بەهۆی خراپ بەکارهێنانیەوە کەوتونەتە تەڵەیەکی گەورەوەو بوون بەقوربانی. بەپێی ئامارەکان ئێستا نزیکەی 20 ملیۆن عێراقی بەهەرێمی کوردستانیشەوە ئینتەرنێت بەکاردەهێنن‌و رۆژانە چەندین کاتژمێر بە بەکار‌هێنانی ئالودە بوون، چەندین سکاڵای یاساییش دەربارەی خراپ بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان‌و کرداری هەڕەشەو ناوزڕاندن‌و ئابڕووبردن بەتایبەت بەرامبەر بەڕەگەزی مێ، تۆمار کراوە.

هاوکات ئێستا تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەتایبەتی تیکتۆک‌و فەیسبووک، بوونەتە سەکۆیەک بۆ قسەی نەشیاوو جنێودان‌و سوکایەتی‌و شکاندنی کەسایەتی ، کە کاریگەریی گەورەی لەسەر بیرکردنەوەی مێردمنداڵ‌و گەنجان‌و تێکدانی ژیانی کۆمەڵایەتی‌و پرۆسەی پەروەردەو خوێندن هەبووە، ئەمەش وایکردووە بەشێکی بەرچاو لەیاساناس‌و کۆمەڵناس‌و دەرونناس‌و هاوڵاتیان داوای دووبارە ڕێکخستنەوەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بکەن لەڕووی یاسایی‌و پەروەردەییەوە.

د.رێواز فایەق

د.ڕێواز فایەق: بەردەوام جنێوو قسەی ناشرینم بۆ دەنوسرا

د. ڕێواز فایەق، سەرۆکی پێشووی پەرلەمانی کوردستان، یەکێکە لەو کەسایەتییانەی لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە بەردەوام قسەی نەشیاوو ناوزڕاندنی لەکۆمێنت‌و پۆستەکاندا ئاڕاستە کراوە، د.ڕێواز بەئاوێنەی ڕاگەیاند "سێ مانگی سەرەتای دەست بەکاربوونم وەک سەرۆکی پەرلەمان سەخت بوو، بەردەوام جنێوو ناوزڕاندن‌و قسەی ناشرینم بۆ دەنوسرا، ئەمەش چاوەڕوان نەکراو بوو، زۆربەی قسەکانیش شەخسی بوون، وەک ئەوەی شکڵت وایەو جلەکانت وایە، بەڵام هیچ بڕیارێکم نەداوە کە لەژێر کاریگەری ئەو قسانەدا بووبێت".

د.رێواز هۆکاری جێنوو سوکایەتییەکانی بۆ ناهۆشیاری کۆمەڵگا گەڕاندەوە، بەشێکیشی بۆ دۆخی خەڵك، کە هاوڵاتیان بێدەسەڵاتن بەرامبەر بەو دۆخەی تێیکەوتوون‌و ئاسانترین ڕێگاش بۆ خۆبەتاڵکردنەوەو دەربڕینی ئەم دۆخە، ئەو کۆمینتانە بووە.

ئەو کۆمێنت‌و ناوزڕاندنانەی کە زۆرجار ڕێواز فایەقی برینداکردووە، ئەوانە بوون کە قسە بەباوکی وتراوە، ئەو وتی "باوکم نانەوا بوو، دواتر پاسەوانی قوتابخانەبوو، خاوەن پێداویستی تایبەت بوو، ئەمانە هیچیان مایەی شەرمەزاری نین، بەڵام لەکۆمێنت دەنوسرا ئەمە کچی فایەقە یەک باڵە، باوکت حەرەسی مەکتەبەکمان بووە، لەکاتێکدا ئەوە شانازییە باوکم کچێکی پەروەردە کردووە هیچ نەبێت بووەتە خاوەن بڕوانامەی دکتۆرا".

وتیشی "ئەو جنێوانەی کە ئێستا لەکۆمێنتدا بەیەکتری دەوترێت لەکاتی خۆیدا شەڕی عەشایەرییان هەڵگیرساندووەو کەسیان لەسەر کوژراوە، بەڵام ئێستا بووەتە بەشێک لەکەلتووری مامەڵە کردن، تەنها ئەو خێزانانەی کە زۆر موسوڵمانن، یاخود زۆر ڕۆشنبیرن، یاخود زۆر عەشایەرن ڕێگە نادەن منداڵەکانیان تووشی ئەو جنێوانە ببن".

د.رێواز فایەق، یەکێکە لەهەزاران کەسی ناسراوی کوردستان، کە لەبواری سیاسی یان ئایینی یاخود هونەری‌و ئەدەبی‌و ئابوریدا چالاکن، لەگەڵ دەرکەوتنیاندا لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان روبەڕووی قسەی نەشیاو دەبنەوە.

گۆرانی ئینزیبات، پەرلەمانتاری خولی پێشووی پەرلەمانی کوردستان، ئاماژە بەوە دەکات کە بەهۆی کۆمێنتی نەشیاوو لێدان لەکەسایەتییەوە، بڕیاریدا بوو هیچ کارو چالاکییەکی بڵاونەکاتەوە، ئەو وتی "خەڵک بەهۆی دەنگخۆشییەوە دەنگیان پێدام، بەڵام دواتر دەیانوت دەنگت ناخۆشە، یاخود "قسەی سارد و سوک"یان پێدەوتم".

وتیشی "من زۆرێک لەکارو چالاکییەکانم بڵاونەئەکردەوە، لەبەرئەوەی ئەکەوتمە بەر تانەو تەشەرو جنێوو قسەی نەشیاو، بۆ ئەوەی لەو قسەو قسەڵۆکە دوور بکەومەوە لەپەڕەی فەرمی خۆشم چالاکییەکانم دانەئەنا".

کاری: ئەنگل بۆلیغان

"تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان پەروەردەو خێزانیان لاواز کردوە"

تەوژمی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان تەواوی جیهانی تەنیوە، چووەتە نێو ژیانی هەموو تاکێکەوە، بۆیە کاریگەریشی لەسەر پەروەردەی خێزانیش کردووە.

نیان خدر، توێژەری کۆمەڵایەتییە، ئاماژە بۆ ئەوە دەکات لاوازی پەروەردەی خێزان‌و سیستمی پەروەردە، دەگەڕێنێتەوە بۆ زیاد بەکارهێنان‌و خراپ بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، کە کاریگەری نەخوازراوی لەسەر پرۆسەی خوێندنیش هەبوەو هەموو ئەمانەش بونەتە مایەی پەرەسەندنی ناهۆشیاری‌و نەزانی لەکۆمەڵگادا، ئەو وتی "هاوکات نەبوونی سانسۆر، نەبوونی هۆشیاری یاسایی بەشێکی دیکەی هۆکارەکانن، کە کاریگەری لەسەر تاک دروستدەکات‌و بوەتە هۆی ئەوەی جنێوو ناوزڕان‌ ببێتە دیاردەیەکی باوی کۆمەڵایەتی‌و تێکدانی شیرازەی ژیانی کۆمەڵایەتی".

وتیشی "ئەوەی ئێستا جێی هەڵوێستەکردنە، ئەوەیە ئەو جنێوانە هاتوتە ناو خەڵکەوەو بووەتە قسەی ناو ژیانی ڕۆژانە، هەندێک کات دەبێتە قسەی خۆش لەناو هاوڕێکان یاخود بەرامبەر خێزان‌و کۆمەڵگا بەکاریدەهێنێت، بەردەوامی ئەم دۆخە، دەبێتە هۆکاری زیادبوونی کێشە کۆمەڵایەتییەکان‌و کێشە خێزانییەکان‌و کێشە دەروونیەکان".

"پاشاگەردانییە بەناوی ئازادی ڕادەربڕینەوە"

فرمێسک جاف، دەروونناسە، دۆخی ئەو کەسەی بابەتەکان بڵاودەکاتەوەو ئەوەشی کۆمێنت‌و وتەی نەشیاو دەنوسێت باسدەکات، کە ئەو کەسانەی لەبوارەکانی ئایین‌و سیاسەت کاردەکەن، زۆرینەی کات ڕووبەڕووی ئەم دۆخە دەبنەوە، ئەو وتی "ئێستا ئەم تۆڕانە چوونەتە ناو هەموو کایەکانی کۆمەڵگاو تەنانەت چووەتە شوێنی کارکردنیشەوە، کە بەناوی ئازادی ڕادەربڕینەوە بێسەروبەری‌و پاشاگەردانی تەشەنەی سەندووە، گەیشتووەتە ئەو ئاستەی ئێستا جنێو بووەتە بەشێک لەکەلتورو بەشێکیشی پیلان بۆ داڕێژراوە، وەک ئەوەی ئاڕاستەیەک بیەوێت هیچ بەهایەک بۆ پەروەردەو خێزان نەمێنێت".

ئاماژە بۆ ئەوەشدەکات، جێنودان کاریگەری نەرێنی زۆری دەروونی هەیە، ئەو وتی "جنێو کاریگەری زۆر نەرێنی هەیە، یان دەبێت ئەو کەسە سەیری کۆمێنتەکان نەکات، یاخود بزانیت ئیتر چۆن پەیامەکانی دەگەیەنێت، چونکە ئەو قسانەی بەرامبەری دەکرێت جگە لەکاریگەری دەروونی، کاریگەری لەسەر وێنای ئەو کەسە لەناو کۆمەڵگاشدا دەبێت".

کاری: ئەنگل بۆلیغان

"ڕاگەیاندنەکان گرنگی بەلایک‌و کۆمێنت دەدەن نەک ناوەڕۆک"

جوان جەلالەدین، مامۆستای بەشی ڕاگەیاندنی زانکۆی سلێمانییە، باسی سەرەتای سەرهەڵدانی دیاردەی جنێوو ناوزڕاندن لەناو هاوڵاتیاندا دەکات، کە مێژوویەکی دورو درێژی هەیەو زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ سەرهەڵدانی ناکۆکی‌و ململانێی سیاسییەکان، بەڵام ئینتەرنێت‌و بڵاوبونەوەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان زیاتر ئەم جنێوو ناوزڕاندن‌و یەکتر شکاندنەی بڕەوپێداوەو گشتی کردوەتەوە، ئەو وتی "زۆر لەپڕ تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان هاتنە ناو کۆمەڵگای کوردەوەو هۆشیاری تاکەکانیش لەئاستی پێویستدا نەبوو، کە ئەمجۆرە لەناوزڕاندن‌و جنێوە جۆرێکە لەتوندوتیژی ناڕاستەوخۆ".

ئاماژە بەنابەرپرسیاریەتی میدیاکانیش دەکات کە گرنگی بەئیتیکی ڕۆژنامەنووسی نادەن‌و بەشێک لەڕۆژنامەنووسەکان تەنها وەک کارمەندێک کاردەکەن، نەک وەک ڕۆژنامەنووسی راستەقینە، ئەو وتی "لەم دۆخەدا ڕۆڵی ڕاگەیاندنەکان زۆر خراپە، کە بۆ لایک‌و کۆمێنێت کار دەکەن، کات کاتی لایک‌و ڤیوە، ناوەڕۆک گرنگ نییە، ئەمەش پێشێلکردنی ئاکاری ڕۆژنامەنووسییە، وێنەکان‌و تێکسەکان بەجۆرێک دادەڕێژرێن کە کۆمێنت‌و قسەی نەشیاویان بۆبێت، بۆیە پێویستە بەیاسا ئەم دۆخە ڕێکبخرێتەوە".

"پێویستمان بەیاسایەکە بۆ ڕێکخستنەوەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان"

لەهەرێمی کوردستان یاسای قەدەغەکردنی خراپ بەکارهێنانی ئامێرەکانی پەیوەندیکردن "ژمارە شەشی ساڵی ٢٠٠٨" هەیە، بەپێی ئەم یاسایە لێدان لەپێگەی هەر کەسێک کە ببێتە هۆی شکاندنی سنوورە کۆمەڵایەتییەکان، ناوزڕاندن‌و سوکایەتی، هەڕەشەکردن، بێزارکردنی سوکایەتی بەهێماو سیمبولەکان بەتاوان دانراوە، لەبەرامبەریدا سزای بەندکردن یاخود غەرامە هەیە. لەیاسای سزادانی عێراقی ژمارە ١١١ ساڵی ١٩٦٩ بابەتی ناوزڕاندن بەمەبەستی سوکایەتی پێکردن، جنێوپێدان‌و هەڕەشەکردن سزای بۆ دانراوە.

ئاراس ستار، پارێزەرو شارەزای یاساییە، ئاماژە بەزیادبوونی بەردەوامی لێدان لەکەسایەتی‌و کۆمێنت‌و وتەی نەشیاوی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان دەکات، کە کاریگەری لەسەر تێکدانی شیرازەی کۆمەڵایەتی دەکات، ئەرکی یاساش ڕێکخستنەوەی کۆمەڵگایە، لەگەڵ هەر گۆڕانکارییەکیشدا دەبێت یاساکانیش نوێبکرێنەوە، ئەو وتی "ئێستا راگەیاندنەکان ڕۆڵێکی گونجاو نابینن، زۆر دەزگای ڕاگەیاندن بەناوی ئازادی ڕاگەیاندنەوە سوکایەتی بەسومبولە نەتەوەییەکان دەکات یاخود لەپێگەی کەسایەتییەکان دەدات، ئەمەش پێچەوانەی یاساکانە".

وتیشی "ئەوەی ئێستا لەکوردستان هەیە، بەهۆی جیاوازی بیروڕای سیاسییەوەو میدیاکانەوە سوکایەتی بەکەسایەتییەکان دەکرێت، بەڵام بۆشایی یاساییمان هەیە، تەنها یاسای خراپ بەکارهێنانی ئامێرەکانی پەیوەندیکردنمان هەیە، چەند جارێک داوای هەموارکردنەوەی کراوە، بۆیە زۆر گرنگە لەخولی داهاتووی پەرلەماندا هەموار بکرێتەوە، چونکە پێویستی بەڕێکخستنەوەی زیاترو وردترە".

"دۆخی سیاسی هۆکاری هەموو کێشەکانە"

د.ئەمیر خواکەرەم، مامۆستای بەشی کۆمەڵناسی لەزانکۆی سلێمانی هۆکاری خراپ بەکارهێنانی تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان، وەک ڕێگایەک بۆ لێدان لەکەسایەتییەکان، جا لەڕێگای کۆمنێت نووسین یاخود بڵاوکراوە، دەگەڕێنێتەوە بۆ تێکچوونی بونیادی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگای کوردی، ئەو وتی "بونیادی کۆمەڵایەتی سیستمی پەروەردە بەخێزان‌و ناوەندەکانی پەروەردەوە، سیستمی کۆمەڵایەتی، سیستمی ئابوری، سیستمی ئەمن‌و ئاسایش، سیستمی تەندروستی، سیستمی ئابوری‌و سیستمی سیاسی دەگرێتەوە، ئێستا سەرجەم ئەم سیستمانە کەموکورتی زۆریان هەیە، کە سیستمی سیاسی هۆکاری سەرەکی ئەم دۆخەیە، چونکە خودی سیاسەت واتە هونەری بەڕێوەبردن، بەڵام ئێستا وڵات‌و هەرێم بەشێوەیەکی گونجاوو تەندروست بەڕێوە نابرێن، بۆیە دەبێت سەرلەنوێ داڕشتنەوە بۆ سیستمی خێزان‌و سیاسی بکرێت".

وتیشی "ئەو کەسە نازانێت بۆچی کۆمێنت دەنوسێت‌و بۆ کێی دەنوسێت‌و مەبەستی چییە، بۆچی ئەم کەسە پەنای بردووەتە بەر ئەو کۆمێنت نووسینە، بەهۆی تێکچوونی بونیادی کۆمەڵایەتییەوەیەو کۆمەڵگا گەیشتووەتە ئەو دۆخەی، لێدان لە پێگەی مرۆڤەکان بە ئاسایی سەیربکرێت".

ئەم کۆمەڵناسە بەشێکی ئەم دۆخە بۆ نەبوونی سنوور دەگەڕێنێتەوە، کە لەسەرجەم کۆمەڵگاکانی جیهاندا بەیاساو سیستم هەموو شتێک سنووردار کراوە، لەڕێزگرتن لەبەهاو پێگەی هەر مرۆڤێک، بەڵام لەهەرێمیی کوردستان یاسا ڕۆڵی تەواوی نەبینیوە، ئەوانەی بەم جۆرە ناوی کەسێک دەزڕێنن نادرێنە دادگا، ئەو وتی "بەردەوامبوونی ئەم دۆخە بەمجۆرە لێدان دەبێت لەبەها جوانەکانی ناو کۆمەڵگا، کاریگەریی لەسەر نەوەی داهاتووش دەبێت، بەڵام نابێت خۆمان تەسلیمی واقیع بکەین‌و دەبێت چارەسەر لەقوتابخانەو باخچەکانەوە دەستپێبکەین، ئەگەر سیستمی سیاسی ڕاست بکەینەوە ئەوا سەرجەم سیستمەکانی دیکە خودکارانە ڕاست دەبنەوە".

کاری: ئەنگل بۆلیغان

"پەروەردە دەبێت کاراکتەری سەرەکی رێکخستنەوە بێت"

لەگەڵ خستنەڕووی کێشەکەدا، زۆرینەی ڕێگاچارەکان ئاڕاستەی پەروەردە کرا، کە ڕۆڵی سەرەکی لەڕێکخستنەوەی کۆمەڵگا دەبینێت، چ پەروەردەی خێزان چ پەروەردەی ناوەندەکانی خوێندن.

سروە جەمال، مامۆستاو شارەزای پەروەردە، باس لەدۆخی سیستمی پەروەردە دەکات، کە هاوکار نییە لەپەروەردەکردندا، بەڵکو تەنها ئەرکی فێرکردنی هەیە، کە ئەوەش بەهۆی پێنەدانی مووچەو گیرفان بەتاڵی مامۆستایان بەپێی پێویست جێبەجێناکرێت، ئەو وتی "لەخوێندنگاکان پاڵپشتی بۆ هۆشیارکردنەوە هەیە، ڕاستە دەرفەت کەمە، بەڵام هێشتا مامۆستاکان هەوڵدەدەن، بەڵام سیستمەکە یارمەتیدەر نییە".

وتیشی "دەبێت خوێندکارەکان بەڕۆڵبینین، بخرێنە شوێنی ئەو کەسەی لەکەسایەتی‌و پێگەی دەدرێت، تا هۆشیاریان بکەنەوە لەوە بێ بەڵگە قسە نەکەن، لاسایی کۆمنێت‌و کەسەکانی دیکە نەکەنەوە، هاوکات دەبێت مامۆستاکان ئاگاداربن ئێستا زۆرینەی مامۆستاو خوێندکارەکان لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان هاوڕێن، دەبێت مامۆستاکە بزانێت لایک بۆ چی دەکات، چی پۆست دەکات، سەیری چی دەکات، تا ببێتە نمونەیەکی زیندوو بۆ خوێندکارەکەی".

ئاماژە بەوەش دەکات کە دەبێت خێزانەکان کاتی زیاتر بۆ منداڵەکانیان دابنێن، ئەو وتی "خێزانەکان لەبەرزکردنەوەی ئاستی پەروەردەدا دەبێت ڕۆڵ ببینن، چونکە ئەرکەکە تەنها بەپەروەردەوە پەیوەست نییە، بەڵکو خێزان، کۆمەڵگاو ڕاگەیاندنەکانیش بەشدارن، دەبێت پڕۆگرامی خوێندنیش هاوکار بێت‌و بەشێک لەکێشەکان‌و چارەسەرەکانیان بخرێنە ناو پڕۆگرامی خوێندنەوە".