زۆرجار گلەیی ئەوەم لێدەکەن کە من هێندە گرنگیم بە فیکر  و ئەدەبی جیهانی داوە، هێندە گرنگیم بە لایەنی ئەدەبی و فیکریی و سیاسی کوردی نەداوە. لەوانەبێت زیاتر گرنگیم دابێت بە کتێب و بەرهەمی نووسەر و فەیلەسووفە جیهانییەکان، بەڵام ئەمە مانای ئەوەنییە کە من بەرهەمی کوردیم فەرامۆش کردووە.

ڕاستە هەمیشە حەزمکردووە کە ئاگاداری ئەدەب و فیکر و فەلسەفەی جیهان بم،  هەوڵمداوە  بەرهەمی  فەیلەسووف یان نووسەرانی جیهان، مۆدێرن و کلاسیک بخوێنمەوە، بەتایبەتی خۆرئاواییەکان، بەڵام ئەوەی پەیوەندی بەلایەنی فیکریی و فەلسەفییەوە هەبووە لە کوردستان، ئەوانەی کە ئەهلی ئەم بوارە بوون چاوم بە کتێب و بەرهەمەکانیان کەوتبێت، کتێب و بەرهەمەکانیانم خوێندۆتەوەو سەرنج و تێبینی خۆم لەبارەیانەوە نووسیوە. پێدەچێت فریای هەندێکیشیان نەکەوتبێتم یان درەنگ بەرچاوم کەوتبێت. یەکێکیش لەوانە سەرکردەی ناسراوی کوردستانی ئێران د. عەبدولرەحمان قاسملۆیە.

  دیارە بۆ قسەکردن لەسەر هەر بیرمەندێک یان هەر کەسێکی نووسەر، نابێت فاکتەری زەمەن و شوێنمان لەیادبچێت، چونکە ئەم دوو رەگەزە، بەرچاوڕوونیمان دەداتێ. ئێمە دەبێت قاسملۆش لە چوارچێوەی زەمەن و شوێنی خۆیدا بیخوێنینەوە، کە ئەویش کوردستانی ئێران بووە، ساڵانی خەباتیشی ناوەڕاست و کۆتاییەکانی سەدەی پێشوو بووە.

ئەوەی بەلای منەوە لە فیکرو فەلسەفەی ئەم پیاوەدا مایەی سەرنجم بوو، مەسەلەی تێگەیشتنی قوڵیەتی لە فیکر و فەلسەفەی مارکسیزم، سۆشیال دیموکرات، ئازادیی، دیسپلینی حزبی، داهاتووی زلهێزەکان بەتایبەتی یەکێتی سۆڤیەت، داهاتووی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی.

جگەلەوەش هەندێکجار قاسملۆ وەکو کۆمەڵناسێکی ئەکادیمی دەردەکەوێت، هەوڵیداوە بە چاوێكی رەخنەگرانەوە  سەیری کەسایەتی کورد و  کێشە کۆمەڵایەتییەکانی گەلی کورد بکات لەپێش هەموویانەوە مەسەلەی ژن،  ئەو خاوەنی دیدگایەکی ئێجگار مرۆڤانە و پێشكەوتنخوازانە بووە بۆ کێشەی ژنان لە کوردستاندا.

 لە هەمووشی جوانتر بەلامەوە، لێکۆڵینەوە گرنگەکانییەتی لەبارەی ئەدەبی کوردی بەتایبەتی دوو لێکۆڵینەوەی زۆر گرنگی لەبارەی شیعری هەردوو شاعیری پایەبەرزی کورد " گۆران و هێمن" نووسیوە، کەم ئەدیب و لێکۆڵەوەر و مامۆستای زمانی ئەدەبی کوردیم دیوە، بەو شێوە قوڵەی ئەو، شڕۆڤەی  بەرهەمی ئەو کەڵە شاعیرانەی کردبێت.

هەروەها  قاسملۆ پێشئەوەی سیاسەتمەدار بێت، مێژوونوسێکی ئێجگار بەتوانا بووە، بەتایبەتی کتێبە گرنگەکەی " کوردستان و کورد" کە بە یەکێک لە سەرچاوە مێژووییە گرنگەکانی  مێژووی کورد دادەنرێت.

بەڵام لەرووی سیاسییەوە نابێت ئەوەمان لەبیربچێت ئەویش وەکو هەموو پیاوێکی سیاسی و دەسەڵاتدار، ناتوانێت خۆی لە هەنگوینی خۆشی دەسەڵات بەدوور بگرێت.  هەرئەمەش وایکرد کە لە سایەی خۆیدا، حزبی دیموکرات تووشی لێکترازانی گەورە بێت. لەهەمانکاتیشدا زۆرجاریش توشی جەنگی براکان بووە  بەتایبەتی لەگەڵ  کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی ئێران .

من لێرەدا هەوڵ دەدەم تێڕوانینی خۆم لەبارەی فیکرو فەلسەفەی سیاسییەوە باس بکەم، باسی سیاسەتی رۆژانەی قاسملۆ  و حزبەکەی ناکەم، چونکە ئەمە بابەتێکی ترە.  بەراستی  بۆ من زەحمەتە باسی سیاسەتی رۆژانەی قاسملۆ بکەم  بەرامبەر بە حزبەکەی، حزبەکانی تر، ناکۆکی و ململانێ ناوخۆییەکانی ناو حزبی دیموکرات و جەنگ و ململانێکانی لەگەڵ حزبەکانی تر بەتایبەتی کۆمەڵە ، چونکە بەڕاستی ئەوە دەچێتە قاڵبی لێکۆڵینەوەیەکی مێژوویی سیاسی حزبێکەوە، بە گشتیش ساخکردنەوەی رووداوە سیاسییەکانی سەردەمی زوو، بۆ من  زەحمەتە، چونکە من خۆم تێیدا نەژیاوم، هەروەها ساخکردنەوەی ڕاستی و دروستی رووداوە سیاسیەکانی پێش 40 ساڵ بۆ ئێمە زەحمەتە، چونکە  خاوەنی ئەرشیفێکی نیشتمانی نیین تاوەکو بە بەڵگەوە ڕاستییە مێژووییەکان بۆ خوێنەر بسەلمێنین،   هەر کەس و حزبەش، بەئارەزووی  خۆی حکایەتەکانی مێژووی خۆیی و حزبەکەی گێڕاوەتەوە.

ئێمە لە کوردستانی عیراق  ناتوانین ڕاستی رووداوێک یان کوژرانی کەسێک بدۆزینەوە، چونکە درۆی زۆر بەناوی مێژوونوسینەوە کراوە.  لەبەرئەوە زۆر زەحمەتە بۆ من کە بێم باسی سیاسەتی قاسملۆ و حزبی دیموکرات و پەیوەندیی و ناکۆکی و جەنگی حزبەکانی کوردستانی ئێران بکەم، کە خۆم تێیدا نەژیاوم و زانیاری زۆریشم لەبارەیەوە نییە.

 لەبەرئەوە خۆم لە بابەتی هەڵوێستی سیاسی قاسملۆ بەدوور دەگرم، چونکە ناچێتە چوارچێوەی ئەم بابەتەی منەوە، بەگشتیش  ڕاستە ناکۆکی و جەنگ و ململانێی حزبە کوردییەکان بەرگێکی سیاسی و فیکری لەبەرکراوە، بەڵام ناوەڕۆکەکەی زیاتر جەنگ بووە لەسەر گومرگ و سنووری قەڵەمڕەویی و ناکۆکی شەخسی نێوان سەرکردەکان.

من لێرەدا قسە لەسەر قاسملۆی رووناکبیر و نووسەر دەکەم، نەک قاسملۆی سیاسی، چونکە  ئەوە شتێکی ترە. دیارە من چ لە نزیک یان لە دوور  قاسملۆم نەدیوە، لەهەمانکاتیشدا ئەندامی حزبەکەی ئەو نەبووم، ئەمەش تاڕادەیەک جۆرە سەربەخۆییەکم پێدەبەخشێت، لەهەمانکاتیشدا  لە خزمەتی ئەم نووسینەشدا دەبێت، چونکە ئەگەر نووسەر حزبی بوو، ناچار دەبێت وابەستەی سیاسەتی حزبەکەی بێت، بەڵام ئەگەر لە دەرەوەی بازنەی حزبی بیت، دەتوانێت باشتر ئەو کەسایەتییە ببینیت.

سەرەتای ناسین

بەشێکی زۆرمان لە سەردەمی ڕژێمی سەدام  لە کوردستانی عیراق ، کەمتر ئاگامان لە خەبات و تێكۆشانی پارچەکانی تری کوردستان بوو. لە سەردەمی گەنجیشدا زیاتر بیری چەپی ئێرانی بەسەرماندا زاڵبوو، بۆیە کەمتر گرنگیم بە کتێب و بەرهەمەکان قاسملۆ دابوو، تەنانەت لەژێر کاریگەری رێکخراوە چەپەکانی کوردستانی ئێران، بەگشتی تێڕوانین و وێنەیەکی باشم لەبارەی ئەم سەرکردە کوردەوە نەبوو.

دواتر کاتێک کتێبی " کورستان و کورد" م خوێندەوە، بۆچوونم لە بارەی قاسملۆوە گۆڕا ، لەم کتێبەدا من قاسملۆیەکی ترم بینی، مێژوونوسێکی بەتوانا، کە هەمیشە بە چەکی زانست و ئەکادیمی داکۆکی لە گەلەکەی دەکات و دژی تێڕوانین و بۆچوونی فاشیستانەی دوژمنانی کوردستان دەوەستێتەوە.  لەهەمانکاتیشدا بە دیدگایەکی کوردستانیانە، باسی هەر چوار پارچە گرنگەکەی کوردستانی کردووە و لایەنی ئابووری و سیاسی و فەرهەنگی و خزمەتگوزاری ئەو پارچانەی باسکردووە، کە لە چ ڕەوشێکی خراپدا دەژین، ئەمەش گوزارشت لە دیدگای  کوردستانی بوونی  قاسملۆ  دەکات. 

دواتریش لە ئەڵمانیا و فەرەنسا چەند کوردێکی ئێرانم ناسی کە پێشتر ئەندامی ح.د.ک" حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران" بوون، جارجار نیقاشمان لەبارەی قاسملۆوە دەکرد، ئەوانیش زانیاری باشیان پێدام. کاتێکیش گەڕامەوە بۆ کوردستان،  زمانناس و نووسەری  ئازیز کاک فەرهاد ئەکبەریم ناسی،  ئەو زانیاریی ئێجگار باشی پێدام لەڕێگەی ئەویشەوە زیاتر ئاشنابووم بە فیکر و سیاسەت و فەلسەفەی قاسملۆ.  بۆ ئەم نووسینەش زۆر سوودم لە سەرنج و تێبینییەکانی وەرگرت.

لێرەدا من وەکو خوێنەرێکی ئاسایی، قسە لە سەر فیکر و فەلسەفەی پیاوێک دەکەم کە بە ژیانم نەمدیوە، تەنها پشت بە کاروبەرهەمەکانی دەبەستم، هەر ئەوانیش دەکەمە سەرچاوەی سەرەکیم بەتایبەتی کتێبی " تاڤگەی هەقیقەت" کە دوو بەرگە و بەشێکی زۆری وتار، دیدار، لێکۆڵینەوە سیاسیی و فیکریی و ئەدەبییەکانی قاسملۆ لە خۆدەگرێت. هەروەها کتێبی " چل ساڵ خەبات،کورتە مێژووی حزبی دیموکراتی کوردستان، کوردستان و کورد".

 دیارە لەڕووی زمانەوە، ئەو زمانەی قاسملۆ قسەی پێکردووە کەمێک جیاوازەی لەوەی باشوور، کەمێک وشەی فارسی و عەرەبی تێکەڵە، بەڵام  من دەقی قسەکانی وەکو خۆی دەنووسمەوە، ئەمەش زیاتر پەیوەندی بە ئەمانەتی نووسینەوە هەیە، لەو باوەڕەشدام  زمانەکەی زۆر قوورس نەبێت و هەموومان لێیبگەین. هەرچەندە هەندێکجار ناچار بووم لەرووی زمانەوانییەوە کەمێک دەستکاریی قسەکانی بکەم، ئەمەش بۆ باشتر تێگەیشتنی خوێنەری کورد لە باشووری کوردستان.

جگە لەمانیش  هەوڵمداوە، سوود لەو سەرچاوانە وەربگرم کە لەبارەی قاسملۆ یان پەیوەندییان بەوەوە هەبووە، بەتایبەتی بیرەوەری پێشمەرگە و بەرپرسە سەربازیی و حزبییەکانی  رۆژهەڵات و  باشووری کوردستان. دیارە من نامەوێت ریکلام یان بانگەشە بۆ قاسملۆ و حزبەکەی بکەم، ئەوە کاری من نییە، بەڵکە  زیاتر من دەمەوێت تەنها تیشك بخەمە سەر لایەنی فیکر و فەلسەفیی سیاسیی و بیرمەندێکی کورد، کە لە بواری فیکر و سیاسییدا، دیدگای  تایبەت بە خۆی هەبووە، بەڵام بەداخەوە بەپێی پێویست، گرنگی پێنەدراوە، بەتایبەتی لە باشووری کوردستاندا.

ژیانی سیاسی

د. عەبدولرەحمان قاسملۆ لە ساڵی 1930 لە شارە جوانەکەی ورمێ لەدایکبووەو لە ساڵی 1989 لە ڤییەنا پایتەختی نەمسا شەهید دەکرێت.  لە ساڵی 1971 ەوە سکرتێری حزبی دیموکرات بووە، ئەوکاتەی کە ئەو سکرتێری حزبەکەی وەرگرت، رۆژانی زۆر سەخت و دژوار بوون، چونکە رژێمی شای ئێران لەوپەڕی بەهێزییدا بووە، بزووتنەوەی رزگاریخوازی کوردیش لە ئێراندا لەوپەڕی لاوازیدا بووە.

 لەلایەکی تریشەوە لەژێر فشاری بزووتنەوەی چەکداری  کوردستانی عێراقیش  بوون بەسەرۆکایەتی مەلا مستەفای بارزان، چونکە ئەوان وابەستەی تەواوی ڕژێمی شای ئێران بوون. لەمبارەیەوە قاسملۆ دەڵێت: بۆ مێژوو دەبێ بووترێت، بەداخەوە هاوکاری سەرکردایەتی  بزووتنەوەی کوردی عێراق لەگەڵ رژێمی کورد کوژی " حەمە رەزا شا" گەیشتە ئەو جێگایە، کە پێشمەرگەی کوردی عێراق لە نێوخۆی کورستانی ئێراندا ، شان بە شانی  هێزە نیزامی و نیوە نیزامییەکانی شا، ڕاوی کوردی ئێرانیان دەکرد و لە کوردستانی عێراقیش، تەڵە بۆ تێکۆشەرانی حزبی ئێمە دادەنرا، بۆئەوەی بگیرێن و بە زیندویی بێت یان مردوویی بدرێنەوە بە جەلادەکانی رژێمی شا. کورتە مێژووی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران.  ل 229

هەرئەمەش بووەهۆی شەهیدکردن و ڕادەستکردنەوەی پۆلێک سەرکردەی  کوردستانی ئێران ، لەوانە: ئەحمەد تۆفیق،سلێمان موعینی ،مەلا ئاوارە،قادر شەریف،،هتد.

جێگەی ئاماژەیە لەپاش کۆماری مهابادەوە، پەیوەندی حزبی دیموکرات و بنەماڵەی بارزانی زۆر خراپ بووە، بەڵام لەم چەند ساڵەی دواییدا پەیوەندی هەردوولا باشبووە.

ڕووخانی رژێمی ئێران سەرەتایەکی زۆر باشبوو بۆ گەلانی ئێران و ناوچەکە، چونکە رژێمی شا،  یەکێک بوو لە سەرسەخترین دوژمنی  ئازادیی  لە ناوچەکە و دوژمنێکی سەرسەختی گەلی کوردیش بوو. ڕووخانی ئەم ڕژێمە لەلایەن گەلی ئێرانەوە، موژدەیەکی خۆشبوو بۆ گەلانی ناوچەکە و ئازادیخوازانی جیهان. بەمشێوەیەش ئێران و ناوچەکە   هەوایەکی پاکی ئازادییان هەڵمژی، ئەمەش رێگەی خۆشکرد کە حزبی دیموکرات دووبارە دەستبکاتەوە بە کارو چالاکی، توانی لە ماوەیەکی ئێجگار کەمدا، دۆست و ئەندامێکی زۆر لە کوردستانی ئێران بۆ خۆی پەیدا بکات و هەزاران پێشمەرگەی هەبێت.

 هیوا زۆر بوو کە کوردستانی ئێران بگاتە مافەکانی خۆی، بەڵام بەهۆی  زاڵبوونی باڵی ناسیۆنالیست و راستڕەوی شۆڕشی ئێران لەلایەک،  هەڵە و کەموکورتی پارتە کوردییەکانیش لەلایەکی تر، کۆتایی بەو خەونە هێنرا و سوپای ئێران بە هاوکاری چەکدارەکانی بارزانی، توانییان تەواوی شار و شارۆچکەکانی کوردستانی ئێران داگیربکەنەوە.

بەڵام حزبی دیموکرات و قاسملۆ هەتا کۆتایی ساڵانی هەشتاکانیش، هەر بەهێزبوون، کارو چالاکی بەهێزیان هەبوو، بەڵام بەداخەوە لەپاش مردنی قاسملۆ، حزبی دیموکرات، رۆژ بەڕۆژ لاوازتر بوو.

مەسەلەی کورد

هیچ سەرکردەیەکی کورد هێندەی قاسملۆ لە کێشەی گەلی کورد نەگەیشتووە،ئەم تێگەیشتنەشی هاوکارییکردووە کە رێگەچارەی ڕاست و گونجاو بۆ کێشەکە بدۆزێتەوە. بەدڵنیاییەوە تۆ تا لە هۆکاری سەرەکی کێشەیەک نەگەیت، ناتوانیت ڕێگەچارەی بۆ   بدۆزیتەوە.

قاسملۆ لە کتێبی " کوردستان و کورد" دا دەڵێت:

خەباتی گەلی کورد هەم دژی ئیمپریالیزمە هەم دژی  چینە فەرمانڕەواکانی ئێران و عیراق و تورکیایە.

زۆرجار ڕۆڵی نێگەتیفی زلهێزەکان باسنەکراوە، لەحاڵەتێکدا دەتوانم بڵێم ئەوان ڕۆڵی سەرەکییان هەبووە لە بەشێکی زۆری ئەو نەهامەتییانەی کە بەسەر گەلی کوردا هاتووە.

قاسملۆ پێی وایە دوو هۆکاری سەرەکی وایکردووە کە زلهێزەکان دژی خەباتی گەلی کورد بوەستنەوە. یەکەمیان: بوونی سامانێکی سروشتی زۆر بەتایبەتی " نەوت". دووەمیان: پێگەی ستراتیژی کوردستان، چونکە دەکەوێتە دڵی خۆرهەڵات و سنووری بە یەکێتی سۆڤیەتەوەیە.  هەموو ئەمانەش وایکردووە کە پێویستە خەباتی گەلی کورد، لە چوارچێوەی ئەو وڵاتانە بکرێت، کە تێیدا دابەشكراوە یان بە واتایەکی تر زیندانی کراوە. " کوردستان و کورد .ل87" هەربۆیە ئەو دروشمی سەربەخۆیی هەڵنەبژاردووەو بە دروشمێکی واقعی دانەناوە.

لە بارەی دەوڵەتی سەربەخۆوە دەڵێت:

ئێمە لە سیاسەتتدا ئەهلی خەیاڵات نین، بەڵکو واقع بینین. پێشتر گوتم، سیاسەت واتە هونەری مومکین. ئێمە باوەڕمان بە سیاسەتە نەک خەیاڵ. لە بیرمە پێنچ ساڵ پێش ئێستا چوومە ئۆسلۆ پایتەختی نەرویژ، کۆمەڵێک کوردی سوریا و تورکیا منیان دەعوەتکرد بوو، مەجلیسێکی ڕێکوپێک بوو، وەختێک چوومە هۆڵەکە، دروشمی : جێگیربێ، کوردستانێکی سەربەخۆ، یەکگرتوو سۆسیالیست. وەختێک خوێندمەوە لێیان پرسیم راتان چییە لەسەر ئەم دروشمە، منیش وتم: بەڵێ زۆرم پێخۆشە. لێیان پرسیم: ئەی باشە بۆچی ئەمە ناکەنە دروشمی حزبەکەتان؟ منیش وتم: ئێستا ئێوە 12 نەفەر دانیشتووی نەرویژن، دەتوانن دروشمێکی ئاوا بێنە گۆڕێ.  ئێمە لە کوردستان تەنیا 12 هەزار پێشمەرگەمان هەیە و توانای جێبەجێکردنی ئەو دروشمەمان لەسەر ئەرزی واقع نییە." تاڤگەی هەقیقەت. ل. بەرگی دووەم.

مافی چارەی خۆنووسین

قاسملۆ لەڕووی فیکریی و سیاسییەوە، زۆرباش لە چەمکی مافی چارەی خۆنووسین گەیشتووە، ئەو توانیویەتی شڕۆڤەیەکی تایبەت بەخۆی بکات و سیاسەتی حزبەکەشی لەو چوارچێوەیەدا دابڕێژێتەوە.

قاسملۆ پێی وایە کە مافی چارەی خۆنووسین چەندین جۆری هەیە. لەمبارەیەوە دەڵێت:

مافی چارەی خۆنووسین شكڵ و شێوەی جۆاروجۆری هەیە، یەکەمین شێوەی سەربەخۆییە، هەڵبەت ناکرێ بڵێین هەر نەتەوەیەک کە بە سەربەخۆیی گەیشتووە بە خۆشیی و بەختیاریش  گەیشتووە. لە جیهاندا هەندێک نەتەوە مافی چارەنووسیان  لە شێوەی فیدڕاڵیەتەوە  بەدەستهێناوە  وەکو نەتەوەکانی یەکێتی سۆڤیەت و یۆگۆسلاڤیا، هەندێک بە شێوەی خودموختاری. شێوە گرنگ نییە، ئەوەی گرنگە ناوەڕۆکە، هەرکاتێک گەلی کورد لە ئێران بە مافەکانی گەیشت و هەستیکرد کە لە ژێر ستەمدا ناژی، ئەوا خۆی لە خۆیدا گەیشتنە بە مافی چارەی خۆنووسین. پاشان ئێمە ماوەی چەندین ساڵە خەبات بۆ ئازادی ژن و مافی تەڵاق دان دەکەین، بەڵام ئەمە بە مانای ئەوە نییە، هەر کە ژنان ئازاد بوون و مافی تەڵاقدانیان وەرگرت، یەکسەر هەموو ژنەکان تەڵاق هەڵدەبژێرن و لە مێردەکانیان جیا دەبنەوە." تاڤگەی هەقیقەت .. ل،36 بەرگی 1. "

خودموختاری یان ئۆتۆنۆمی

لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمەوە، یەکێک لە دروشمە دیارەکانی بزووتنەوەی رزگاریخوازی گەلی کورد خودموختاری یان ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان و دیموکراسی بۆ " عیراق یان ئێران" بوو،  ئەم دروشمەش سەرەتا لە رێگەی حزبی شیوعی عیراقەوە هاتۆتە ناو قامووسی سیاسی کوردەوە.

قاسملۆ لەبارەی دروشمی خودمختاری بۆ کورد و دیموکراسی بۆ ئێران بەم شێوەیە تێڕوانینی خۆی دەربڕیوە:

_ لە نێوان خودموختاری و دیموکراسیدا پەیوەندییەکی لە پسنا نەهاتوو هەیە، بۆچی دیموکراسیمان بۆ ئێران دەوێ؟ بە دوو هۆ: یەکەم لەبەرئەوەی حزبی ئێمە باوەڕی بە دیموکراسی هەیە و لەسەر ئەم بنەمایە دامەزراوە. باوەڕی ئێمە ئەوەیە کە بەبێ جێگرکردنی دیموکراسی لە ئێران، هەر مەسەلەیەک کە پەیوەندی  لەگەڵ ئازادییەکان و مافەکانی مرۆڤ هەیە، بەبێ جێگربوونی سیستمی دیموکراسی مەحاڵە جێبەجێبکرێت. دووەمیش:  بۆئەوەی خودموختار لە درێژخایەندا لە داهاتوودا زەمانەتێکی  بۆ بەردەوامبوونی هەبێت. لە کورتخایەنەدا تاکە زامنی ئەو چەکی پێشمەرگەکانە، بەڵام لە درێژخایەندا تەنیا زامن بۆ بەردەوامبوونی ئەو، دیموکراسی واقعیی لە ئێراندایە.  دیموکراسی بۆ ئێران، مەسەلەیەکی گشتییە، بەڵام خودموختاری بۆ ئێمەی کورد تایبەتییە.  ئێمە نیازیشمـان نییە لە ئێران جیابینەوە. " تاڤگەی هەقیقەت. بەرگی یەکەم. ل 38

هەرچەندە لە کۆنگرەی 13 ی حزبی دیموکراتدا، وازیان لە دروشمی خودموختاری هێنا و دروشمی فیدڕاڵییەتیان لەجیاتی بەرزکردەوە.

حزبی سیاسی لە کوردستان

حزب شتێکی نوێ بووە لە کۆمەڵی کوردەواریدا، هەتاوەکو ناوەڕاستی سەدەی بیستەمیش، زیاتر پەیوەندییەکان لەرێگەی خێڵ و عەشیرەت و شێخەکانەوە بووە. لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا، بە تەواوەتی چەمکی " حزب" ی سیاسی لەناو کۆمەڵی کوردەواریدا دەردەکەوێت. هەرچەندە هێشتا ئەم چەمکە بە تەواوەتی لەناو کوردستاندا بەتەواوەتی جێگیر نەبووە، چونکە هێشتا حزب لەژێر رەحمی عەشیرەت و بنەماڵەکاندایە. لەمبارەیەوە قاسملۆ بە تێگەیشتن و فیکرێکی نوێوە سەیری حزبی سیاسی کردووەو تاڕادەیەکی زۆریش لەچاو حزبەکانی تردا سەرکەوتوو تر بووە.

قاسملۆ پێی وایە: حزبێکی سیاسی لە کوردستاندا بۆئەوەی سەربکەوێت، دەبێت هەم دیموکرات بێ، هەمیش شۆڕشگێڕ بێت.  لەلایەکەوە دەبێت گیروگرفتی نەتەوایەتی چارەسەر بکا، هەمیش ستەمی نەتەوایەتی نەهێڵێت، لەلایەکی تریشەوە، دەبێت گیروگرفتی کۆمەڵایەتی چارەسەر بکات و ستەمی چینایەتیش لەناوبەرێت، بەڵام دەبێت  حزبێکی واقعبین بێت و تێبگات  و بزانێت کام ستەمە لە کام قۆناخدا، ئەساسییە. لە قۆناخی ئێستاماندا ستەمی نەتەوەیی ئەساییە، لەپاش وەرگرتنی خودموختاری و مافی نەتەوەیی، ستەمی چینایەتی خۆی وەدەردەخات و خەبات لە دژی ستەمی چینایەتی، ئەساسی دەبێت." تاڤگەی هەقیقەت.  ل64، بەرگی یەکەم

لەڕووی دیسپلینی حزبیشەوە  قاسملۆ توانی  حزبی دیموکرات  لەڕووی دیسپلین و کارکردنەوە زۆر بەهێز بکات، تاڕادەیەکی زۆر لەپێش حزبەکانی ترەوە بووە بەتایبەتی ئەوانەی باشوور.

قاسملۆ و بیری سۆسیالیزم

یەکێک لەو خاڵانەی کە مایەی سەرسامیم بوو لە قاسملۆدا، پەیوەندی بە تێگەیشتنیەتی قوڵی ئەوەوە هەیە لە چەمکی کۆمۆنیزم و سۆشیالیزم و شۆشیال دیموکرات، هیچ سەرکردەیەکی سیاسی کورد بەتایبەتیش ئەوانەی دەچنە ریزی بەرەی چەپەوە، لە چەمکە گرنگەکانی بیری چەپ نەگەیشتوون، بەڵام قاسملۆ زۆر بە قوڵی لەم چەمکە گەیشتووەو توانیویەتی بەکاریبهێنێت، لەهەمانکاتیشدا تێڕوانینی خۆی هەبێت بۆ سۆسیالیزم.  

دیارە لەمەشدا چەند هۆکارێک  رۆڵی بەرچاویان هەیە. یەکەمیان : خوێندنی ئەکادیمی. چونکە ئەو لە چیک ئابووری خوێندووە، چیکیش ماوەیەکی زۆر لە وڵاتانی سۆشیالیزم بووەو فیکر و فەلسەفەی کۆمۆنیزمیش لە زانکۆ و پەیمانگەکاندا دەخوێنرا. دووەمیان : ژیانکردن لە وڵاتانی ئەوروپا لە بەری خۆرهەڵات و  خۆرئاواشە. سێهەمیان: پەیوەندی بە شەخسی خۆیەوە هەبووە، کە ویستوویەتی زیاتر لەم چەمکە بگات و بەشێکی زۆری سەرچاوەکانی ئەم فەلسەفەیەی خوێندۆتەوە. لەهەمووشی گرنگتر ئەوەیە کە ماوەیەک قاسملۆ ئەندامی حزبی تودەی ئێران بووە، لەمبارەیەوە عەبدوڵڵا حەسەن زادە ئەم ڕاستییە پشتڕاست دەکاتەوەو دەڵێت: لە ساڵی 1958 قاسملۆ لە پاریس دەردەکرێت، حزبی تودە هاوکاری دەکەن و لە چیکۆسلۆڤاکیا  بۆرسی خوێندنی دەدەنێ، لەوێ دەچێتە نێو حزبی تودەوە. حەقیقەتی مێژوو. ل 210

چوارەمیش، دووبارە نابێت ئەو زەمەن" کات" مان لەبیربچێت کە قاسملۆ تێیدا چالاکی سیاسی کردووە، ئەو سەردەمە، سەردەمی  زاڵبوونی بیری چەپ بووە لە ئێران و جیهاندا، بەتایبەتی لە کوردستانی ئێراندا بیری چەپ زۆر زاڵبووە، ئەمەش بە کاریگەری حزبی تودەو ڕێکخراوە چەپەکانی تری ئێران.

تەنانەت تاماوەیەکی زۆر  حزبی دیموکرات وەکو رێکخراوی کوردستانی حزبی شیوعی ئێران " تودە" سەیر دەکرا، بەڵام دواتر بە هەوڵی کۆمەڵێک سەرکردەی ئەم حزبە، لە ژێر هەژمونی تودەی ئێران دەردەهێنرێت.

بەڵام تارمایی بیری چەپ زۆر زاڵبووە بەتایبەتی بەسەر حزب و ڕێكخراوە کوردییەکانی ئێران، لەو کاتەدا سازمانی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان یەکێک دەبێت لە نەیارە گەورەکانی حزبی دیموکرات، ئەم حزبەش وەکو حزبێکی چەپ و کۆمۆنیستی، کاریگەری باشی بەسەر کوردستانی ئێراندا هەبووە بەتایبەتی شاری سنە و دەوربەری.

شاعیری ناسراوی کورد شێرکۆ بێکەس لە بیرەوەرییەکانیدا باسی  زاڵبوونی  فیکریی چەپی توندڕەوانەی کۆمەڵەی کردووەو دەڵێت:

یەکەم بەیانی لە دەنگی سروودی ئەنتەرناشناڵی خەبەرمان بۆوە، ئاڵایەکی سوور هەڵکراو بەسەر سەرەوەو هەموویان ڕیز ببوون و بە دەنگی بەرز سروودەکەیان ئەوتەوە. بە بێگەردم وت: کورد لە مالومەوە دنیا ڕزگار ئەکات و کەچی سەربەخۆیی و دەوڵەتی بۆ خۆی ناوێت.

ئەوانمان وەکو کۆمەڵێ دەروێش ئەهاتە بەرچاو، لە گفتوگۆ و دیالۆگیشدا تابڵێی وشک و برنگ، داخراو دۆگمابوون، لە ئایدۆلۆژی مارکسی زیاتر، بڕوایان بەهیچ ڕاستییەکی تر نەبوو. وایانئەزانی خۆیان قیادەی کرێکاران و پرۆلیتاریای دنیا ئەکەن، لە ئاست  مەسەلەی نەتەوایەتی  کورد و کێشە کوردستانییەکاندا، پێوانەیان لە بەرژەوەندی یەک چیندا ئەبینی و لەو روانگەیەوە  تەماشای  مەسەلەی بزووتنەوەی رزگاریخوازی کوردیان ئەکرد. مانگرتنی کۆمەڵێ کرێکار لە کەندا بەلاوە گرنگتر بوو وەک لە بۆردومانکردنی  گوندێکی کوردستان . " ژیاننامە و بیرەوەری . شێرکۆ بێکەس . نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش. چاپی یەکەم، ناوەندی غەزەلنووس. سلێمانی. 2013 ل378

دیارە ئەو لە چاوێکی شاعیرانەوە سەیری کۆمەڵەی کردووە، بەڵام لایەکی ڕاستەقینەی کۆمەڵەشی دەرخستووە. جێگەی ئاماژەیە زۆربەی پارت و ڕێکخراوە چەپەکانی جیهان لە ساڵانی شەست و حەفتا و هەتاوەکو هەشتەکانیش، بەو شێوەیەی کۆمەڵە بیریان دەکردەوە، ئایدۆلۆژیا لەسەرو هەمووشتێکەوە بووە.  هەرچەندە دواتر کۆمەڵە بەتایبەتی دوای ساڵانی دوو هەزار، لەڕووی فیکرییەوە گۆڕانکاری گەورەی بەسەردا هاتووە، هەرئەمەش وایکرد کە ئەم حزبە رووبەروی کۆمەڵێک لێکترازان بێتەوە. هۆکاری سەرەکی ئەمەش ئەو دۆگما فیکرییە بووە، کە نەیتوانییوە لەگەڵ واقعی گەلی کوردستاندا خۆی بگونجێنێت و بیری نەتەوایەتی لەگەڵ بیری چەپگەرایی موتوربە بکات.

 بەڵام ئەمڕۆ بەشێکی زۆری کۆمەڵە بەتایبەتی لایەنگرانی عەبدوڵڵای موهتەدی کە بەهێزترین بەشی کۆمەڵەن، بەو شێوەیەی جاران بیر ناکەنەوەو بیری نەتەوایەتیی و سۆسیالیزمیان پێکەوە گرێداوەو هێندەش دەروێشی فیکری کلاسیکی مارکسی نین.

بەهەرحاڵ زاڵبوونی بیری چەپ بەسەر تەواوی کوردستانی ئێراندا لەسەدەی پێشوودا،  وایکردووە کە قاسملۆ  زیاتر گرنگی بە فیکری کۆمۆنیست و سۆسیالیزم بدات، هەروەها زۆرجاریش پشت بە قسەکان مارکس و ئەنجلس و لینین ببەستێت بۆ سەلماندنی هەندێک لە بۆچوونەکانی.  ئەو هەوڵی ئەوەی داوە کە گرێدانێک یان پردێك لە نێوان فیکری چەپ و نەتەوایەتیدا  دروست بکات، تاڕادەیەکی زۆریش سەرکەوتوو بووە.

قاسملۆ دەڵێت:

ئێمە حزبێکی شۆڕشگێری واقعبینین، تێدەکۆشین تاوەکو چەوساندنەوەی نەتەوایەتی نەهێڵین و گەلەکەمان هەست بەوە بکات کە خاوەنی چارەنووسی خۆیەتی دەتوانێ فەرهەنگی نەتەوایی خۆی پەرە پێبدات. بەڵام لەهەمانکاتیشدا  هەوڵ دەدەین لە پێش هەموواندا زەحمەتکێشانی کوردستان، کە زۆرینەی گەلی کورد دەگرێتەوە، بە ئاواتە ئابووریی و کۆمەڵایەتییەکانی خۆیان بگەن، رێگەی  وەدیهێنانی ئەو ئامانجەش دامەزراندنی  سۆسیالیزمە.  ئێمە بۆیە سۆسیالیزمان هەڵبژاردووە تاوەکو چەوسناندنەوە لەناوبەرین.

مارکس لە کتێبی رەخنە لە بەرنامەی  گۆتە 1875 دەڵێت:

پێوەری  ماڤی مرۆڤ  لە سۆسیالیزمدا جیاوازە لە پێوەری ماڤی مرۆڤ  لە سەرمایەداریدا، تەنانەت پێكهاتەی کۆمەڵایەتیش لە سۆسیالیزمدا جیاوازە، لە کۆمەڵی سۆسیالیزمدا، مەسەلەی موڵکداریی و بوونی زەوی و سامان، ووردە ووردە لەناو دەچێت، تەنها پێوەر کە دەمێنێتەوە پێوەری کارە، هەرکەسە بە پێی پێوەری کار، ئەرکی پێدەسپێرێت و مافی خۆی وەردەگرێت.

کەواتە  ئیمتیازاتی نەژادی، چینایەتی، عەشیرەتی و ئایینی لەناو سیستمی سۆسیالیزمدا نامێنن، هەربۆیە ئێمەش سۆسیالیزمان هەڵبژاردووە، کە ئەو ئیمتیازانە نەمێنن و تەنیا " کار" ببێتە پێوەر، چونکە ئەو بە عەدالەتر و ئینسانیترین پێوەر دادەنێین. تاڤگەی هەقیقەت..ل25. بەرگی یەکەم.

قاسملۆ زۆر کەسێکی بەئاگابووە لە سیاسەتی ناوچەکە، بەتایبەتی زۆر ئاگاداری رەوشی سیاسی کوردستانی عیراق بووە، بۆیە هەوڵیداوە سوود لە هەڵەکانی بزووتنەوەی سیاسی کوردی عیراق وەربگرێت بەتایبەتی هەڵەکانی پارتی و حزبی شیوعی. لەمبارەیەوە دەڵێت:

"بەهۆی ئەوەی لەپاش شۆڕشی 1958 پارتی دیموکرات تەنها باسی کێشە نەتەوەییەکانی دەکرد، بەڵام حزبی شیوعی گرنگی بە نەمانی چەوساندنەوەی چینایەتی دەدا.  بەڵام هیچ کام لەو دوو حزبە سەرکەوتوو نەبوون. تاڤگەی هەقیقەت ل18. بەرگی یەکەم"

بۆیە ئەو گرنگی زۆر بەهەردوو پرسەکە داوە واتە پرسی نەتەوایی و چینایەتی، لەهەمانکاتیشدا کاری کردووە بۆ تێگەیشتنی تایبەت بە خۆیان بە سۆسیالیزم.

چ سۆشیالیزمێک؟

دامەزراندنی سیستمی سۆشیالیزم لە وڵاتێکی دواکەوتووی وەکو کوردستانیش کارێکی هەروا ئاسان نییە، بەڵکو پێویستی بە تێگەیشتن و دانانی بەرنامەی تایبەت هەیە، چونکە هیچ کاتێک لە وڵاتێکی دواکەوتوودا ناتوانرێت سیستمێکی پێشکەوتووی سۆشیالیزم دابمەزرێت، قاسملۆش  لەهەموو کەس باشتر ئەمەی زانیوە.

لەمبارەیەوە دەڵێت:

 دامەزرانددنی سۆسیالیزم، ماوەیەکی زۆری دەوێت، لەوانەبێت ژیانی  2 بۆ 3 نەوەی بوێت،وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات کە سەدان ساڵ لە رووی ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە پێش ئێمەوەشن، بەڵام هێشتا نەیانتوانییوە ئەوەی پێیدەڵێین سۆسیالیزمی زانستی، بە تەواوەتی جێبەجێی بکەن. تاڤگەی هەقیقەت . بەرگی. یەکەم. ل 24

بۆچی ئابووری سۆسیالیستیمان هەڵبژارد؟

بەڵام ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت کە سۆسیالیزم وەکو قوتابخانەیەکی فیکریی و فەلسەفی بەکەڵک نایەت، بەڵکو بەپێچەوانەوە، قاسملۆ ئابووری سۆسیالیزمی پێ باشە و پێشی وایە، تەنها ئەم جۆرە سیستمە دەتوانێت ئابووری کوردستان بەهێز بکات و کێشەکانی چارەسەر بکات.

 لەبارەی هەڵبژاردنی مۆدیلی ئابووری سۆسیالیستی بۆ کوردستانیش دەڵێت:

کوردستانی ئێران، ناوچەیەکی پاشکەوتوو لە وڵاتێکی پاشکەوتوودایە. لەبەرئەوەی سۆسیالیزم گیروگرفتەکانی ئابووری وڵات، زووتر و باشتر چارەسەر دەکات، بۆیە ئێمە ئابووری سۆسیالیزمان هەڵبژاردووە. هەروەها سۆسیالیزم دەرفەتی ئەوە دەدات کە داهاتی نەتەوەیی، وەکو گرنگترین نیشاندەری وەزعی ئابووریی هەر وڵاتێک خێراتر پەرەپستێنێ و عادیلانەتر دابەش بکرێ. تاڤگەی هەقیقەت. ل26 بەرگی یەکەم.

سۆسیال دیموکراتی

دیارە چەمکی سۆسیال دیموکراتی کە لە سەرەتاکانی ساڵانی نەوەدەکاندا گەیشتە باشووری کوردستان، هەرچەندە ئەم رەوتە فیکریی و سیاسییە، مێژووییەکی سەدان ساڵەی هەیە لە ئەوروپادا. قاسملۆش یەکێک بووە لە پێشەنگی ئەو کەسانەی کە بانگەشەی بۆ ئەم چەمکە کردووە، بەڵام نەک بەو مۆدێلە ئەوروپییەی کە زۆر باوە، بەڵکو ئەو هەوڵیداوە کە جۆرە نزیکایەتییەک لە نێوان مۆدێلی سۆسیالیستی ئەوروپای خۆرهەڵات و سۆسیال دیموکراسی ئەوروپای خۆرئاوا رێک بخات. لەمەشدا کاریگەری فیکری سیاسی حزبی شیوعی فەرەنسای زۆر بەسەرەوە هەبووە. دیارە نابێت ئەوەشمان لەیاد بچێت، کە  حزبی شیوعی فەرەنسا، خاوەنی ڕێچکەی فیکریی و سیاسی تایبەتی خۆی بووە کە جیاواز بووە لە ڕێچکەی فیکریی و سیاسی یەکێتی سۆڤیەت و کۆماری میللی چین. قاسملۆش پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ حزبی شیوعی فەرەنسادا هەبووە.

قاسملۆ دەڵێت:

سۆسیال دیموکرات نەک سۆسیال دیموکراسی، سۆسیال دیموکراسی رەوتێکی  ریفۆرمیستییە، پارێزگاری لە سەرمایەداری دەکات، بەناوی سۆسیالیزم هانی کرێکاران دەدات بۆئەوەی سەرمایەداری قبوڵ بکەن، بە کورتی سۆسیال دیموکراسی دەیەوێ، گیروگرفتە ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانی کرێکاران لە چوارچێوەی سەرمایەداریدا چارەسەر بکات بێ ئەوەی  چوارچێوەکە تێکبدات، لەکاتێکدا سۆسیالیزم بە مانای رووخانی سەرمایەداری و دامەزراندنی کۆمەڵگەیەکی نوێ دێت. ئێمە دەڵێین سۆسیالیزمان دەوێ، ئەمە مانای رەدکردنەوەی  سەرمایەداریی و لە نەتیجەدا رەدکردنەوەی سۆسیال دیموکراسییە. بەڵام سۆسیالیزمی دیموکراتیمان دەوێت،  ئەمەش مانای ئەوەیە کە دووبارە ئێمە سۆسیالیزمان دەوێ، بەڵام سۆسیالیزمێک کە دیموکراسی لەگەڵ بێ و پەرەی پێبدات.

ئەمەش هەمان دیدگای حزبی کۆمۆنیستی فرەنسیە کە بۆ کۆنگرەی 24 ئاماژەی بەم دێرە داوە: "  بەرەو پێشچوونێکی  دیموکراتی، بەرەو سۆسیالیزمی دیموکراتی، کە لەگەڵ واقعیەتی وڵاتی ئێمە و دونیای ئەمڕۆدا رێکبکەوێ، ئەمەش ئامانجی گەورەی حزبی ئێمەیە. تاڤگی هەقیقەت  بەرگی یەکەم. ل41.

لەپەنا ئەمەشدا قاسملۆ مۆدێلی سۆسیالیزمی سۆڤیەتی قبووڵ نەبووە، لەمەشدا هۆکاری خۆی هەبووە.

بۆچی سۆسیالیزمی سۆڤیەت قبووڵ ناکانە؟

لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا قاسملۆ وەڵامدەداتەوەو دەڵێت:

راستە کۆمەڵی کوردەواری پێی ناوەتە سەرمایەداری، بەڵام هێشتا  خۆی  بە تەواوی لە پێوەندییەکانی سەردەمی دەرەبەگایەتی رزگار نەکردووە. تەرکیبی کۆمەڵایەتی  وڵاتەکەمان و تەرکیبی چینایەتی کۆمەڵی ئێمە، جیاوازی تەواوەتی لەگەڵ کۆمەڵی سەرمایەدای هەیە. فەرهەنگ و سونەتی گەلەکەشمان تایبەتین و   لەگەڵ فەرهەنگ و سونەتی گەلانی دیکە، فەرقی هەیە. هەربۆیە ئەو سۆسیالیزمەی کە ئێمە دەمانەوێت دایمەزرێنین، دەبێت جیاواز بێت لەوەی یەکێتی سۆڤەیت یان فەرەنسا و ڤێتنام، یان هەر جێگایەکی دیکەی جیهان." تاڤگەی هەقیقەت". بەرگی یەکەم. ل42."

دواتریش  دەڵێت:

فەرقی ئێمە و  دەستە و تاقمەکانی تر ئەوەیە، ئەوان هەوڵ دەدەن واقعیەتی وڵاتەکەمان لەگەڵ تیۆریەکەیان رێکبخەن، ئێمە بە پێچەوانەوە دەمانەوێ، بەسوود وەرگرتن لە  تیۆری و ئەزمونی شۆڕشگێرانەی وڵاتانی دیکە و دەرسەکانی مێژووی جووڵانەوەی گەلی کورد، تیۆریەکە بە جۆرێک رێکوپێک بکەین، کە وەڵامدەرەوەی واقعیەتی  هەڵقوڵا و لە وڵاتەکەمان و گەلەکەمان دا بێ. ئەو سۆسیالیزمەی ئێمە دەمانەوێ دایمەزرێنین، سۆسیالیزمێکە کە لەگەڵ  هەلومەرجی تایبەتی وڵاتەکەمان رێک دەکەوێ.تاڤگەی هەقیقەت..بەرگی یەکەم. ل49

هەموو ئەم قسانە ئەوەمان بۆ دەردەخەن، بەڵێ قاسملۆ باوەڕی بە تێزە فیکر و فەلسەفییەکانی سۆشیالیزم هەبووە، بەڵام لە چوارچێوەی کوردستان و بەجۆرێک کە ئەو سیستمە لەگەڵ کەلتوری کوردەواریدا بگونجێنێت.

 بەڵام لەهەمانکاتیشدا قاسملۆ تەنها لە قوتابخانەی سۆسیالیزم شارەزا نەبووە، بەڵکو دیوەکەی تریشی بینییووە کە ئەویش سیستمی سەرمایەدارییە.

شیکردنەوەی سیستمی سەرمایە و سەرمایەداری

خاڵێکی گرنگی تر کە مایەی سەرنجم بوو ، مەسەلەی تێگەیشتنی قوڵی قاسملۆیە لە سیستمی سەرمایەداری، لەمەشدا سێ هۆکاری سەرەکی رۆڵیان هەبووە، یەکەمیان : خوێندنی زانستی ئابووری، کە ئەمە وایکردووە لە تەواوی تێز و قوتابخانەکانی سیستمی سەرمایەداری ئاگادار بێت و بزانێت چۆن ئەو سیستمە ئابوورییە کار دەکات و جیاوازی لەگەڵ سیستمی سۆشیالیستی لە چیدایە. دووەمین هۆکاریش، گەڕان و ژیانکردنە لە وڵاتانی ئەوروپای خۆرئاوا بووە.  سەرەتا قاسملۆ لە وڵاتی فەرەنسا دەبێت، دواتر بەهۆی فشاری رژێمی شای ئێرانەوە، فەرەنسا بەجێدەهێڵێت و دەچێت بۆ چیک، کە ئەوسا بە چیکوسلۆڤاکیا ناسرابوو. ئەمەش لەرووی عەمەلییەوە هاوکارییکردووە  کە بە چاوی خۆی ئەو کۆمەڵگەیانە ببینێت، کە دەچنە بەرەی خۆرئاواوەو لە سیستمی ئابووریی و سیاسیان شارەزا بێت.

سێهەمیان: قاسملۆ ئاگاداری تێز و تێڕوانینەکانی بیرمەندانی ئەوروپا بووە، بەتایبەتی فەیلەسوفانی  قوتابخانەی فرانکفۆرت لە پێش هەموویان هێربرت مارکوزە و ئەریک فرۆم. سوودی زۆری لە تێز و تێڕوانینەکانی ئەو فەیلەسوفانە وەرگرتووە بۆ  تێگەیشتن لە سیستمی سەرمایەداریی و سۆسیالیستیش، چونکە فەیلەسوفانی قوتابخانەی فرانکفۆرت، لە یەک کاتدا دژی یەکێتیی سۆڤیەت و سیستمی سەرمایەداریش بوون. لەهەمانکاتیشدا زۆر شارەزای تێزەکانی مارکس بووە لە بارەی سەرمایەدارییەوە، ئەمەش هاوکاری زیاتری کردووە.

هەربۆیە قاسملۆ زۆر بە جوانی توانیویەتی شڕۆڤەی سەرمایەداری بکات و بنەما و کۆڵەکە سەرەکییانی دەستنیشان بکات. 

قاسملۆ دەڵێت:

هەموو سەرمایەدارێک دەوڵەمەندە بەڵام هەموو دەوڵەمەندێک سەرمایەدار نییە، چونکە مارکس پێی وایە سەرمایەداری پەیوەندییەکی کۆمەڵایەتییە، کە باسمان لە سەرمایەداری کرد، دەبێت لە بەرامبەردا چینێکی کرێکار هەبێت کە لەلایەن سەرمایەدارەوە دەچەوسێتەوە، چونکە ئەو خاوەنی هێزی وەبەرهێنانە و کرێکارەکەش تەنها هێزی کاری خۆی دەفرۆشێت. تاڤگەی هەقیقەت . بەرگی یەکەم. ل 21

سەرمایەداری لە کوردستاندا

لەبارەی بوونی سیستمی سەرمایەداری لە کوردستاندا، قاسملۆ تێگەیشتنێکی ئێجگار ئەکادیمی و زانستیانەی هەبووە. لەمبارەیەوە دەڵێت:

سەرمایەداری لە کوردستاندا وەکو چینک خۆی رێکنەخستووەو دژی داخوازی میللی گەلی کورد ناوەستێتەوە، تەنانەت بە پێچەوانەوە بۆرجوازی و وردە بۆرجوازی  بەتایبەت لە شارەکاندا کە زیاتر ئەهلی بازاڕ و بارزگانن، هاوکاری و یارمەتی بزووتنەوەی نەتەوەیی گەلی کوردستان دەدات و بۆخۆی تێیدا بەشدارە. تاڤگەی هەقیقەت. بەرگی یەکەم. ل22.

دواتر زیاتر شیدەکاتەوەو دەڵێت:

کابرا هەزار مەڕی هەیە، خانوو ئەملاکی زۆری هەیە، پارەی نەقدیی و زێڕی زۆری لە ماڵەوە هەیە، بەڵام ئەوە ناچێتە قاڵبی سەرمایەوە، بەڵکو هەتاوەکو پووڵەکە  لە پەیوەندییەکی تایبەتدا کە بۆتە هۆی ئەوەی کە کرێکار لەگەڵ سەرمایەدار دا ببنە تەرەف. کرێکار هێزی کاری خۆی بفرۆشێت، سەرمایەداریش ئەو هێزی کارەی کە لە کرێکاری دەیکڕێ،  لە واقعدا ئیستیسماری تێدا دەکا و  دەی چەوسێنێتەوە، ئەوە ئەو پەیوەندییە پێکدەهێنێت، بەمشێوەیەش ئەو پارەیە دەبێتە سەرمایە، دەنا سەرمایە نییە. تاڤگەی هەقیقەت. بەرگی یەکەم. .ل 130

 زێدەبایی

یەکێک لە چەمکە گرنگەکانی سیستمی سەرمایەداری " زێدەباییە". ئەم چەمکەش لەلایەن مارکسەوە داهێنراوە، قاسملۆ  بە شێوەیەکی ئاسان توانیویەتی چەمکی زێدەبایی  بۆ خوێنەری ئاسایی شیبکاتەوە، کە مارکس لە کتێبی سەرمایەدا  باسیکردووە.

"کرێکارێک رۆژانە 8 سەعات کار دەکات( پێشتر 16 سەعات بووە) بۆ ئەو 8 سەعاتە  8 دۆلار وەردەگرێت، واتە بۆ هەر سەعاتەی یەک دۆلار. سەرمایەداریش دێت دەڵێت، کاکی کرێکار تۆ بۆ گلەییتە، 8 سەعات کارت کردووە ، کرێی تەواوی خۆت وەرگرتووە، ئیتر بۆ ناڕازی؟ کرێکاریش دەڵێت: راستە من 8 سەعات کارمکردووە، بەڵام من لەو 8 سەعاتەدا،  تۆ 16 دۆلارت دەستکەوتووە، واتە ئەوەی تۆ بە منت داوە تەنها نیوەی پارەکەیە کە  8 دۆلارە، ئەوەی تر تۆ بۆ خۆت بردووتە. ئەمەش لە کوردیدا پێیدەڵێن" زێدەبایی" کە وابزانم ئەم ناوەش مامۆستا مەلا عەبدوڵڵا داینناوە. تاڤگەی هەقەیەت. بەرگی یەکەمە. ل 136 .

پێدەچێت مەبەستی  مامۆستا عەبدوڵڵای حەسەنزادە.  ئەمەش شتێکی جوانە، کە مەلایەک دەستەواژەیەکی بۆ یەکێک لە چەمکە گرنگەکانی کارل مارکس داڕشتووە!.

جیاوازی سەرمایەداری و سیستمەکانی تر

لەبارەی جیاوازی سەرمایەداری و سیستمەکانی ترەوە قاسملۆ   دەڵێت:

لە سەرمایەداریدا چەوسانەوەکە روون نییە و شاراوەیە، لە زەمانی کۆیلەداریدا  مەسەلەکە ڕوون بوو،کابرا هەرچی کاری دەکرد هی خاوەن کۆیلەکە بوو. لە دەرەبەگایەتیشدا، سێ رۆژ بۆ خۆی بوو، سێ رۆژ بۆ دەرەبەگەکە بوو.  یان کە خەرمانەکە دەگەیشتە کۆتایی، دەرەبەگ دەیووت، نیوەی هی منە و نیوەی هی جووتیارەکەیە. بەڵام لێرە " مەبەستی سەرمایەدارییە" روون نییە و لە واقعدا سەرپۆشی لەسەر دانراوە، ئیشکالی کارەکەش لەوەدا بوو. هەتا مارکس هات  و ئەو سەرپۆشەی لابرد و نیشانی دا کە کرێکار کاری نەفرۆشتووە، وەکو کاکی سەرمایەدار دەڵێت، بەڵکو هێزی کاری خۆی فرۆشتووە. ئەو 8 سەعات کاری کردووە، بەڵام سەرمایەدار تەنها کرێی 4 سەعات کاری داوەتێ، ئەوەش ئەساسی چەوسانەوەی سەرمایەدارییە. هۆکاری ئەمەش ئەوەیە، کە کرێکار بەهۆی ئەوەی کە خاوەنی ئامڕازی بەرهەمهێنان نییە،  ناچارە بچێت  لە کارخانەی کابرای سەرمایەداردا کار بکات و هێزی کاری خۆی  بە سەرمایەدار بفرۆشێت. تاڤگەی هەقیقەت. بەرگی 1. ل133.

جیاوازی ژیانی وڵاتانی پێشکەوتوو و پاشکەوتوو

قاسملۆ زۆرباش لە سیستمی ئابووری جیهان تێگەیشتووە، هەرئەمەش هاوکارییکردووە کە  لە هۆکاری پێشکەوتن و پاشکەوتنی وڵاتانی جیهانی تێبگات و بە شێوازێکی ئاسانیش بۆ خوێنەری کوردی شیبکاتەوە.

قاسملۆ دەڵێت:

ئەگەر کرێکارێکی ئەمریکی خاوەنی  دوو ئۆتۆمبیل و خانووی خۆی بێت، بەڵام کرێکاری کوردستان وانییە. هۆکاری ئەمەش پێشکەوتنی میکانیکییە. سەرمایەداری ئەمریکی زیاتری دەستدەکەوێت. ئەگەر کرێکارێکی کوردستان 8 سەعات کار بکات، هێندەی یەک سەعات کرێکاری ئەمریکی  داهاتی نییە. لە واقعدا یەک سەعات کار لە وڵاتانی پێشکەوتوو، هێندەی 10 سەعات کار لە وڵاتانی پاشکەوتوو بەرهەمی زۆرترە. جا بۆیە هەم سەرمایەدار نەفعی زۆرترە، هەم کرێکاریش داهاتی زۆرترە. تاڤگەی هەقیقەت . بەرگی یەکەم. ل 135.

رەخنە لە ئازادیی و دیموکراسی سەرمایەداری

وەکو پێشتریش وتم قاسملۆ زۆرباش ئاگاداری بنەما سەرکییەکانی سیستمی سیاسی و ئابووریی و فەرهەنگی هەردوو بەرەکەی جیهان بووە، لەهەمانکاتیشدا زۆرباش لە خاڵە بەهێز و لاوازەکانیان گەیشتووە. زۆرجار ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی خۆیان وەکو بەهەشتی ئازادیی و دیموکراسی داناوە، بەرەی سۆڤیەت و خۆرهەڵاتیشیان ، بە دۆزەخ و وڵاتی شەیتان وەسفکردووە. بەڵام قاسملۆ زۆرباش  راستییەکی زانیوەو بە چاوێكی رەخنەگرانەشەوە سەیری بلۆکی خۆرئاوای کردووە.

لەمبارەیەوە دەڵێت:

لە وڵاتانی سەرمایەداریدا، ئازادیی و دیموکراسی ، هەر لە تیۆریدا هەیە و  بەکردەوە پیادەکردنی ئاسان نییە. بەپێی قانوون هەموو کەس  مافی ئەوەی هەیە رۆژنامە بڵاوبکاتەوە، کەسیش رێگەی پێ ناگرێت، بەڵام دەرکردنی رۆژنامەش پارەیەکی زۆری پێویستە و بە هەموو کەس پەیدا ناکرێت. تاڤگەی هەقیقەت .ل36. بەرگی یەکەم.

دەوڵەتی سەرمایەدار

دواتر شیکردنەوەی زیاتر بۆ سیستمی سیاسیی و ئابووری وڵاتانی خۆرئاوا دەکات و  رووی راستەقینەی ئەو وڵاتانەش دەخاتەڕوو.  هەروەها جیاوازی نێوان سەرمایەداری مۆدێرن و کلاسیکدا دەردەخات. لەمبارەیەوە دەڵێت:

لە ئێستادا دەوڵەتی سەرمایەداری، شیرکەتێکی" کۆمپانیایەکی"  ئابووری گەورەیە، بەڵام خۆی دەکات بە نمایندەی هەموو خەڵکی، راستە  هەڵبژاردن دەکرێت، بەڵام لە وڵاتانی دیموکراسی، سەرمایەداری دەبێتە نمایندەی دەوڵەت. لەئێستادا ئابووری ئازاد نەماوە، چونکە دەوڵەت لە ئەمریکا و فەرەنسا و ئەڵمانیای رۆژئاوا، دەخالەت لە ئابووری دەکات.  بۆ نموونە ژاپۆن ڤیدیۆی زۆر دەنێرێتە بازاڕی ئەوروپا و ئەمریکا، لەوێ بە هەرزانتر دەیفرۆشێت، ئەمەش وا دەکات کە ئەو وڵاتانە نەتوانن ڤیدیۆی خۆیان بفرۆشن، بۆیە  چی دەکەن؟ دەڵێن ئێمە ناهێڵین ڤیدیۆی ژاپۆنی بێتە ئێرە، یان گومرگێکی زۆر دادەنێن، یان بڕی هەناردەی بۆ دیاری دەکەن، نابێت بڕێکی زۆر بنێرێت، ئەمەش بۆئەوەی  بەرگری لە ئابووری خۆیان بکەن. لە حاڵەتێکدا جاران بازاڕ ئازاد بوو.

راستە ئەمڕۆ هەتا دێت سەرمایەداری جیهانی دەبێت، بەڵام  لەگەڵ ئەوەشدا هەر دەوڵەتێک یان هەر گروپێکی سەرمایەداری، زیاتر بەرگری لە بەرژەوەندییەکانی خۆی دەکات. تاڤگەی هەقیقەت .. بەرگی یەکەم. ل139

لێرەدا قاسملۆ ئەو دووفاقییەی وڵاتانی خۆرئاوای دەرخستووە، چۆن کاتێک دەگاتە بەرژەوەندی خۆیان ئامادەن هانا بۆ دەوڵەت بەرن و بازاڕی خۆیان بەڕووی جیهان دادەخەن، لەکاتێکدا ئەوان خۆیان بانگەشەی بازاڕی ئازاد  و بەها لیبڕاڵییەکان دەکەن.

دژایەتیکردنی سەرمایەداری لە کوردستاندا

ئەوەی مایەی سەرنج و تێڕامانم بوو، قاسملۆ بەشێوەیەکی ڕوون و ئاشکرا و یەکلاکەرەوە، دژایەتی خۆی بۆ دامەزراندن و پەرەپێدانی سیستمی سەرمایەداری لە کوردستان دەربڕیوە، ئەمەش لە حاڵەتێکدا نەیارانی قاسملۆ و حزبی دیموکراتیان بە حزبێکی بۆرجوازی دادەنا.

قاسملۆ دەڵێت:

ئێمە هەر لە بناغەوە سەرمایەداری رەد دەکەینەوەو نەفی دەکەینەوە. ئێمە نەزەرمان وایە کە سەرمایەداری بەو شێوەیە لە کوردستان پێکنەهاتووە، نابێت بهێڵێت  پێکبێت، نابێت بهێڵین سەربکەوێت.ل151.بەرگ 2

یەکێتی سۆڤیەت

لەناو کوردا زۆرکەم کەس توانیویەتی شڕۆڤەی ورد و زانستیانە و دوور لە سۆز و عاتیفیانە، بۆ سیستمی ئیداریی و سیاسیی و ئابووری یەکێتی سۆڤیەت بکات. لەناو ئێمەدا یان ئەوەتا  کوێرانە دوای مۆدێلی سۆڤیەتی کەوتووین، یان کوێرانە دژایەتییمان کردووە. بەرەیەک یەکێتی سۆڤیەتی بەو بەهەشتە وەسفکردووە کە لەسەر زەوی دروستبووەو وێنەی نییە، بەرەکەی تریش بە دۆزەخ و زیندان و وڵاتی کافیرو مولحید وەسفی کردووە.

بەڵام کاتێک بۆچوونەکانی قاسملۆم خوێندەوە، زۆر خۆشحاڵی کردم، چونکە بەڕاستی بەشێوەیەکی زۆر ئەکادیمییانە و دوور لە ڕق و کینە یان سۆز و خۆشەویستی، شڕۆڤەی وردی بۆ ئەم مۆدێلە سیاسی و ئابووریی و فەرهەنگییە کردووە، کە بە بڕوای من نەک لەناو کورد، بەڵکو لەناو خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، کەس بەو شێوەیە نەیتوانیوە  وەسفی ئەو سیستمەی سۆڤیەت بکات. لەهەمووشی گرنگتر زۆر بەجوانی توانیویەتی کێشەکان و داهاتوو، چارەنووسی ئەم مۆدێلە دیاریی بکات، کە ئەویش شکست و هەرەسهێنانی بوو لە کۆتایی ساڵانی هەشتادا.

لەلایەکی تریشەوە قاسملۆ زۆر شارەزای  مێژووی شۆڕشی روسیا و چۆنێتی سەرهەڵدانی بووە، لەهەمانکاتیشدا سوودی لەو رەخنانە وەرگرتووە کە بیرمەندانی تری چەپ لە یەکێتی سۆڤیەت گرتوویانە لە پێش هەموویانەوە: لیۆ ترۆتسکی، رۆزا لۆکسمبورگ، تۆنی کلێف و ئەرنست ماندڵ.  هەروەها زانیاریی زۆر باشی لە بارەی تێزەکانی مارکس و ئەنجلسیش هەبووە بۆ دامەزراندنی سۆشیالیزم لە وڵاتێکدا، کە هیچ کاتێک ئەوان پێشبینی ئەوەیان نەکردووە کە مۆدێلی سۆشیالیستی لە روسیادا دروست بێت، بەڵکو ئەوان پێشبینی بەریتانیایان دەکرد، کە لە داهاتوودا سیستمی سۆشیالیزمی تێدا دروست بێت.

قاسملۆ دەڵێت:

سۆسیالیزم هەرگیز دیاردەیەکی نەتەوەیی نەبووە، بەڵکو سیستمێکی جیهانی بووە. مارکس و ئەنجلس پێشبینیان دەکرد کە سۆسیالیزم سەرەتا لە چەند وڵاتێکی پێشكەوتوو و پیشەشازی سەربگرێت، ئەوەش بۆئەوەی  سۆسیالیزم ببێتە سیستمێکی جیهانی. روسیا لەڕووی ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە، بەهیچ جۆرێک ئامادەیی بۆ دامەزراندنی سیستمی سۆسیالیزم نەبوو. لەبارەی حکومەتییەوە، روسیا سەرەڕۆترین وڵاتی ئوروپا بوو، لە تەواوی مێژووی  خۆیدا، رۆژێک ئازادیی و دیموکراسی بەخۆیەوە نەبینی بوو.

سۆڤیەت و بەرەی خۆرهەڵات

لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە بەشێکی زۆری ئەوروپا لەلایەن روسیاوە داگیرکرا، ئەمەش رێگەی خۆشکرد بۆ هاتنە سەرکاری پارتە کۆمۆنیستەکانی ئەو وڵاتانە و دامەزراندنی سیستمی سۆسیالیستی. بەڵام هەر لەسەرەتاوە ئەم وڵاتانە کێشەیان لە دامەزراندنی ئەم سیستەمە هەبوو، لەهەمانکاتیشدا روسیا وەکو هێزێکی داگیرکەر، مامەڵەی لەگەڵ ئەم وڵاتانە دەکرد. قاسملۆش بە حوکمی ئەوەی ماوەیەکی زۆر لە وڵاتی چیک ژیاوە، کە یەکێك بووە لە وڵاتانی بلۆکی خۆرهەڵات، زۆر شارەزای مێژوو، سیستمی ئابووریی و سیاسی ئەم وڵاتانە بووە.

قاسملۆ دەڵێت:

یەکێتی سۆڤییەت و حوکمێکی پۆلیسی و ئەمنی توندی بەسەر وڵاتای بلۆکی خۆرهەڵاتدا سەپاند، کە دژی سەرەتاییترین ئوسوڵی سۆشیالیزم بووە. کەی جی بی" دەزگای هەواڵگری یەکێتی سۆڤیەت"  جێگری سەرۆکی بولگاریا و  سکرتیری حزبی شیوعی هەنگاریا و ئیعدام کردووە، لە سەردەمی ستالیندا هەردوو سکرتێری حزبی شیوعی مەجارستان و چیک لە زینداندا بوون. هەموو ئەمانەش بوونە هۆی پێكهاتنی ناتەبایی زۆر گەورە لە نێوان وڵاتانی سۆشیالیزمدا. تاڤگەی هەقیقەت . بەرگی یەکەم. ل33

بەڵام ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت کە ئەم مۆدێلە لەم وڵاتانە شکستی هێناوە، چونکە لە زۆر بواردا هەنگاوی زۆر باشیان ناوە. لەمبارەیەوە دەڵێت:

سۆسیالیزم لە وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات سەرکەوتنی زۆری وەدەستهێناوە، بەڵام ئەگەر هەلومەرجی تایبەتی ئەو وڵاتانە بە نەزەر وەربگیرایە و مەسەلەی لاساییکردنەوەی تێدا نەبوایە، سەرکەوتنی گەورەتر و گیروگرفتی کەمتریان ڕووبەڕوو دەبوویەوە. تاڤگەی هەقیقەت . بەرگی یەکەمە.  ل34

بۆ چارەسەری کێشە ئابووری و سیاسی و  فەرهەنگییەکانی ئەم وڵاتانەش، بەتایبەتی کە لە کۆتایی ساڵانی حەفتا و سەرەتای هەشتاکان کێشەکان تەقییەوە، قاسملۆ تێڕوانینی تایبەتی خۆی هەبووە.  لەمبارەیەوە دەڵێت:

هیچ گومان لەوەدا نیە کە هەرکام لە وڵاتانی سۆسیالیستی، لێوەشایی ئەوەیان هەیە کە  کێشەو گرفتەکانی دامەزراندنی سۆسیالیزم لە نێوبەرن، بەڵام بۆ ئەم کارە  بەشداری هەموو خەڵک پێویستە، هەوەڵ هەنگاو ئەوەیە کە بە خەڵک رێگا بدرێ بە ئازادی نەزەری خۆیان لەسەر گیروگرفتەکان دەرببڕێ و بیروڕا ئاڵوگۆڕ بکا. لێرەدا کە مەسەلەیەکی زۆر ئەساسی واتە " دیموکراسی" دێتە گۆڕێ. بەڵام دیموکراسیش سێ جۆرە. دیموکراسی ئابووری، کۆمەڵایەتی، سیاسی.

سێ جۆر دیموکراسی

قاسملۆ پێی وایە کە  دیموکراسی سێ جۆرە ئەوانیش: دیموکراسی کۆمەڵایەتی، دیموکراسی ئابووری، دیموکراسی سیاسی. هەوڵیشیداوە بەپێی پێویست قسەوباسی خۆی لەبارەی ئەم سێ جۆرە دیموکراسییەوە بکات.

لەبارەی ئەم سێ جۆرە دیموکراسییەوە دەڵێت:

دیموکراسی ئابووری لە وڵاتانی سۆسیالیستی لە وڵاتانی سەرمایەداری زیاترە،چونکە داهاتی نەتەوەیی عادیلانەتر  دابەش دەکرێ. دیارە ئەو داهاتە مومکینە کەم یان زۆر بێ.  لە دیموکراسی کۆمەڵایەتیش، وەزع هەر بەم جۆرەیە. چونکە ئەو یارمەتییەی کە دەوڵەت لە وڵاتانی سۆسیالیستی بۆ پەروەردەکردن و راهێنان و لەشساخی و بنەماڵەی کەمدرامەت و بنکەی گشتی فەرهەنگی و هونەری،زۆر ئیمتیازاتی ناعادیلانەی لەناوبردووە، کە لە کۆمەڵی سەرمایەداریدا جێگای هەڵسەنگاندن نییە.

دیموکراسی سیاسی دوو جۆرە. دیموکراسی فەردی، واتە ئەو کەسە چ جۆرە جلوبەرگێک لەبەر دەکات یان هەڵسووکەوت  و ژیانی شەخسی دەکات، کە ئەمە هیچ کێشەی نییە، بەڵکو لە جۆری دووەم ، کە دیموکراسی سیاسی گشتیە، واتە هەڵوێستی تاک بەرامبەر بە رژێم. تاڤگەی هەقیقەت. بەرگی یەکەم.ل37

قاسملۆ پێی وابووە کە کێشەکان بە زیادکردنی سنووری ئازادییەکان و بەشداربوونی خەڵکی ئەوروپای خۆرهەڵات لە حوکم، چارەسەر دەبن. ئەم قسەیە تاڕادەیەک راستبوو، بەڵام دواتر گەلانی ئەوروپای خۆرهەڵات، بە دەستکەوتنی ئازادی زیاتر، کۆتاییان بە رژێمی کۆمۆنیستی هێناو خۆیان خستە بەرەی خۆرئاواوە. تەنانەت ئەوان پێیان وابوو هەنگاونان بەرەو خۆرئاوا و تێکەڵبوون لەگەڵ یەکێتی ئەوروپا، هەموو کێشەکانیان چارەسەر دەکات، تاڕادەیەکیش ئەم دیدگایە راست دەرچوو، چونکە ئەمڕۆ رەوشی ژیانی خەڵكی ئەرووپای خۆرهەڵات زۆر باشترە تا ئەوکاتەی لە بەری خۆرهەڵات و سۆڤییەتدا بوون.

زەروریەتی دیموکراسی بۆ ئێران و گەلی کوردستان

هەمیشە قاسملۆ داکۆکیکارێکی سەرسەختبووە یان وایدەرخستووە  کە داکۆکی لە ئازادی و دیموکراسی دەکات. بگرە بۆ ئەو ئەم دوو چەمکە پیرۆزن و نابێت بەهیچ کلۆجێک پشتگوێبخرێن. لەهەمانکاتیشدا زەروورەتی ئازادیی و دیموکراسی بۆ گەلی ئێران و کورد دیاریی دەکات و  لەمبارەیەوە دەڵێت:

گەلانی ئێران و نەتەوەی کورد، سەدان ساڵە لەژێر سایەی حوکمێکی ئیستبدادیدا دەژین، بۆیە  زۆریان پێویستی بە ئازادیی و دیموکراسی هەیە، دەیانەوێ بە ئازادی بژین. سۆسیالیزم نانی دەداتێ،خانووی دەداتێ لەشساخی و خوێندنی دەداتی، بەڵام ئینسان تەنها بە نان ناژی، کەوابوو لەبەرامبەر ئەوانەدا، نەک نابێ ئازادییەکەی لێ بستێنێ، بەڵکو بە پێچەوانەوە دەبێت زۆر زیاتریش بێت  لە سەردەمی سەرمایەداریدا، ئێمە دەبێت سۆسیالیزمێک دروست بکەین،کە نەک دیموکراسی مەحدود نەکا، بەڵکو پەرەشی پێبدات. لە مانیفێستی کۆمۆنیستدا هاتووە: لەجێگای کۆمەڵی بۆرجوازی کۆن، ئێمە کۆمەڵێکمان دەوێ کە لەودا  گەشەکردنی ئازادانەی هەر کەس،شەرتی گەشەکردنی ئازادانەی هەمووانە.تاڤگەی هەقیەت. بەرگی یەکەم."ل39

کێشەکانی یەکێتی سۆڤیەت

وەکو وتم قاسملۆ زۆر وردبینانە سەیری یەکێتی سۆڤیەت کردووەو لە نزیکەوە ئاگاداری کێشەکانیان بووە. ئەوەی بۆ من گرنگە قاسملۆ باسی ئەو کێشانە دەکات، کە دواتر دەبنە هۆی لەناوچوونی یەکێتی سۆڤیەت و زۆرکەسی تر دوای چەندین ساڵ کاتێک دەستیان کرد بە لێکۆڵینەوە لە هۆکاری هەرەسهێنانی سۆڤییەت، درکیان بەو کێشانە کرد. لەحاڵەتێکدا قاسملۆ لە ساڵانی هەشتادا باسی ئەو کێشانەی کردووەو پێشبینی رووخانی یەکێتی سۆڤیەتی کردووە. لەمەشدا زیرەکی ئەم پیاوە دەردەکەوێت. وەکو پێشتریش ئاماژەم پێد،ا قاسملۆ سوودی لە رەخنەکانی بیرمەندانی تری چەپ وەرگرتووە لە پێش هەموویانەوە: لیۆ ترۆتسکی، رۆزا لۆکسمبورگ، تۆنی کلێف و ئەرنست ماندڵ.  هەروەها سوودێکی گەورەشی لە هزر و تێگەیشتنی فەیلەسوفانی قوتابخانەی فرانکفۆرت وەرگرتووە بەتایبەتی هێربێرت مارکوزە و ئەریک فرۆم و ئەدۆرنۆ و هۆکەرهایم، ئەمانە تێگەیشتنێکی نوێیان بۆ کۆمۆنیزم و سۆسیالیزم هەبووە.

 خاڵێکی تر پەیوەندی بەوە هەیە کە قاسملۆ ماوەیەکی زۆر لە چیک ژیاوە، لێرەشەوە گەورەترین شۆڕش دژی یەکێتی سۆڤیەت بەرپا بوو کە بە بەهاری پراگ ناسراوە کە لە ساڵی 1968 سەریهەڵدا و سۆڤیەتیش بە هێزی سەربازی ئەو ڕاپەڕینەی سەرکوت کرد. قاسملۆ بەچاوی خۆی ئەو رووداوانەی بینییوە، لە نزیکەوە ئاگاداری رەخنە و گلییەکانی خەڵکی بلۆکی خۆرهەڵات بووە.

ئەمەش ئەندێشەی سیاسی ئەوی دەوڵەمەندتر کردووە بەرامبەر بە یەکێتی سۆڤییەت.

  قاسملۆ باسی ئەو کێشانە دەکات کە لەبەردەم دروستبوونی سۆسیالیزم لە روسیادا هەبووەو دەڵێت:

دەبوا لەپێشدا مەسەلەی سەنعەتیکرد" پیشەشازیکردن" ، نەخوێدنەواری، مەسەلەی زەویی و جووتیاران،کێشەو گرفتەکانی ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسی چارەسەر بکرایە، کە لە هەندێک وڵاتانی سەرمایەداریدا، تاڕادەیەک ئەم کێشانە چارەسەر کرابوون، هەربۆیەش بەرەوچوونی دامەزراندنی سۆسیالیزم لە روسیادا  بەزەحمەت بەرەوپێشەوە چوو. تاڤگەیە هەقیقەت. بەرگی یەکەم. ل31

دەشڵێت:

پاش شۆڕشی ئۆکتۆبەر، نەزەر وابوو کە  زەویش وەکو کارخانە میللی بکرێ، بەڵام لە دواییدا دەرکەوت، لە وڵاتێکی پاشکەوتوی وەکو روسیا، کە تەکنیکی کشتوکاڵی زۆر لەپاش بوو، ئەو کارە سەر ناگرێت. ستالین جووتیارانی بەزۆر ناچار کرد، کە زەوییەکانیان  بخەنە سەر یەک و کەلخۆز دروست بکەن، ئەم کردەوەیە ئێستاش ئاسەواری هەرماوە. حکومەتی سۆڤییەتی نەیتوانیوە گیروگرفت و پەیوەندییەکانی کشتوکاڵ، بە قازانجی سۆسیالیزم چارەسەر بکات. جاران ئۆکرانیا بە عەمباری گەنمی دنیا دادەنرا، کەچی ئێستا سۆڤیەت هەموو ساڵێک گەنم لە ئەمریکا دەکڕێت. تاڤگەی هەقیقەت. بەرگی یەکەم. ل30 بەگی 1

نەمانی دیموکراسی

دواتر قسەی زیاتر لەبارەی نەمانی ئازادیی و دیموکراسی دەکات و تیشک دەخاتە سەر ئەم کێشە گەورەیە و دەڵێت:

بەگشتی لەژێرپێنانی دیموکراسیی  یەکێکە لە دیاردەکانی زەمانی ستالین. دیکتاتۆری پرۆلیتاریا، بەربەرە بوو بە دیکتاتۆری حزب. دیکتاتۆری حزبیش، بوو بە دیکتاتۆری سکرتێری حزب واتە ستالین،حزبی بۆلشەوی بەتەواوی خستبووە ژێر دەسەڵاتی خۆی. تاڤگەی هەقیقەت. بەرگی یەکەم..ل29

دواتریش  تیشکی زیاتر دەخاتە سەر قۆناغی ستالین و  دەڵێت:

یەکێک لە دیاردەکانی نەمانی دیموکراسی، نەگیرانی کۆنگرەی حزب بوو. لە ساڵی 1917 تا 1924 کە لینین زیندوو بوو، ساڵانە  کۆنگرەی حزبی دەگیرا، لەو کۆنگرانەدا، کۆمیتەی ناوەندی راپۆرتی پشکەشكردووە لەسەر گیروگرفتەکان باسکراوە، هەموو کەس بەئازادی نەزەری خۆیداوە. بەڵام لە سەردەمی ستالین بەو جۆرە نەما، ماوەی نێوان کۆنگرەکان زۆر بوو، بۆ نموونە لە نێوان کۆنگرەی 19 و 18 دا، بەینیان سیاننزە ساڵ بوو. راستە شەڕی دووەمی جیهانیش کاریگەری هەبوو، بەڵام راستییەکەی ئەوە بوو، رێزدانان بۆ پێڕەوی ناوخۆی حزب، بۆ ستالین بێگانە بوو. لە مەیدانی ئابووریش،لەناوچوونی دیموکراسی و پەرەگرتنی دەسەڵاتی شەخسی ستالین، بوو بەهۆی هەڵە وکەموکوڕی زۆر. تاڤگەی هەقیقەت .ل29،30،31. بەرگی 1

بیرۆکراسی

یەکێک لە کێشە گەورەکانی یەکێتی سۆڤیەت، مەسەلەی بیرۆکراسی حزبی و حکومی بوو. ئەم کێشەیە دواتر سەری سۆڤیەت دەخوات. کەسیش هێندەی قاسملۆ ئاگاداری ئەم کێشەیە نەبووە.

لەمبارەیەوە دەڵێت:

لە وڵاتانی سۆسیالیستی هەندێک ئیمتیازاتی تایبەتی نابەجێ هەیە بۆ ئەندامانی پایەبەرزی حزبی و دەوڵەتی، کە لەگەڵ ئوسولی سۆسیالیزمدا ناگونجێت و دەبێتە هۆی پەیدابوونی  کەموکوڕی. یەکێک لە کەموکوڕە ئەساسییەکان ئەوەیە، کە بەرپرسان و کادیرە بەرزەکانی حزب، پەیوەندی راستەوخۆیان لەگەڵ خەڵک زۆر کەمە. ئەو دوورکەوتنەوە لە خەڵکی ئاسایی ئەگەر درێژەی هەبێ، کاربەدەستان  بەرەبەرە  سەبارەت بە بیروڕا و داخوازەکانی گەل بێگانە دەکات. تاڤگەی هەقیقەت . بەرگی یەکەم. ل39.

تەنها ستالین تاوانبار نییە

بەڵام لە کۆتاییدا قاسملۆ پێی وایە، ئەمە شتێکی ناڕاستە کە هەموو کێشەکان بە عەلاگەی حوکمی ستالین هەڵبواسین، چونکە ستالین تەنها شەخسێک بووەو ئەویش بەرهەمی هەلومەرجە ئابووریی و مێژوویی و سیاسیی و فەرهەنگییەکەی روسیا بووە.

لەمبارەیەوە دەڵێت:

ناکرێت تاوانی ئەو هەموو  هەڵەیە، بخرێتە سەر شانی ستالین، بەڵکو سەرچاوەی پێكهاتنی ئەو وەزعە، ئامادەنەبوونی هەلومەرجی ئابووری و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی، بۆ دامەزراندنی سۆسیالیزم لە رووسیەدا بوو، کە شەخسیەتی ستالینیش، یەکێک بوو لە بەرهەمەکانی. تاڤگەی هەقیقەت .ل34 . بەرگی .1

پەیوەندی  لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەت و وڵاتانی سۆشیالیست

هەرچەندە قاسملۆ مۆدێلی سیاسی و ئابووری یەکێتی سۆڤیەت و وڵاتانی بلۆکی سۆشیالیستی قبووڵ نەبووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا  دژی پەیوەندی بەستن لەگەڵیان نەبووە، بگرە بە پێچەوانەوە ئەو لەگەڵ بەهێزکردنی دۆستایەتی بووە لەگەڵ بەرەی سۆڤیەت، هۆکاری ئەمەش زیاتر بۆ تێگەیشتنی قوڵی ئەو دەگەڕێتەوە، کەسێک بووە زۆرباش لە مەسەلەی جیۆپۆلتیک گەیشتووە.

قاسملۆ دەڵێت:

پەیوەندی ئێمە لەگەڵ وڵاتانی سۆسیالیزمی، پەیوەندییەکی دۆستانەیە،ئێمە لە خەباتی درێژخایانەی خۆماندا، یەکێتی سۆڤیەت بە  دۆست و هاوپەیمانی ستراتیژی خۆمان دادەنێین، هەر لەسەر ئەو ڕێبازە دەڕۆین. تەنانەت ئەگەر حزبێکی ناسیۆنالیستی تەواویشدا بووینایە" کە نین"، لە وەزعی ژیۆپۆلتیکی" جوگرافیای سیاسی" وڵاتی ئێمە، هەر دەبوا دۆستایەتیمان لەگەڵ یەکێتی سۆڤیەتی ، وەکو  ئەسلێک لەبەرچاو بێ. تاڤگەی هەقیقەت. ل50. بەرگی 2

دوارۆژی مارکسیزم و مرۆڤایەتی

زۆرن  چ لەوکاتەدا چ ئەمڕۆش رەخنەیان لەبارەی داهاتووی فیکر و فەلسەفەی مارکسیزم نووسیوە، بەشێکی زۆری رەخنەکانیش لەجێگەی خۆیدابووە. قاسملۆش بەچاوی کەسێکی ئەکادیمی فیکر و فەلسەفەی مارکسیزمی خوێندۆتەوە، لەهەمانکاتیشدا تێڕوانینی خۆی بۆ داهاتووی مارکسیزم خستۆتەڕوو، هەروەها کەموکوڕییەکانی ئەم  قوتابخانە فیکری و فەلسەفییە گرنگەی دەرخستووە.

قاسملۆ دەڵێت:

مارکس لە کتێبی سەرمایە باسی سەرمایەداری دەکا و لێکۆڵینەوەی مارکس بێ وێنەیە، بەڵام مارکس باسی سەرمایەداری پێش 150 ساڵ دەکات، ئێستا سەرمایەداری لە زۆر بارەوە گۆڕاوە،بێگومان ئەگەر خودی مارکس  ئێستا لەسەر سەرمایەداری بنووسیبایە، بەشێوەیەکی دیکە دەینوسی، بۆیە زۆر شت لە کتێبی سەرمایەدا هاتووە، کە لەگەڵ واقعی ئەمڕۆ ناگونجێنێت. تاڤگەی هەقیەت، بەرگی یەکەم. ل76

لەهەمووشی گرنگتر ئەوەیە کە قاسملۆ زۆرباش لە مەسەلەی پێشکەوتنی زانست و شۆڕشی تەکنۆلۆژیا گەیشتووە. زۆرباش لەو شۆڕشەش گەیشتووە کە چۆن داهاتووی مرۆڤایەتی دەگۆڕێت.

لەمبارەیەوە دەڵێت:

پەرسەندنی بێ وێنەی  هەڵسووڕاندنی کاروبار بە کۆمپیوتەر لە هەموو بەشەکانی ژیاندا، شۆڕشێکی تەکنۆلۆژیی لەبەرهەمهێناندا پێکهێناوە کە لە مێژووی رابردووی مرۆڤایەتیدا وێنەی نییە. لەجیاتی 5 هەزار کرێکار تەنها 50 کرێکار کار دەکەن. بەرە بەرە تەرکی کرێکار دەگۆڕێ. ئایا کرێکارێکی پسپۆر کە لە کارخانەیەکدا کار دەکات بە کۆمپیوتەر و وەزعی ژیانی باشە، ئایا ئەمە هەمان ئەو کرێکارەیە کە لە ساڵی 1917 تفەنگی کردە شان و پەلاماری کۆشکی زستانەی لە پیترسبورگ دا؟ پڕۆسەی ئۆتۆماتیزەکردن لە یەکێتی سۆڤیەت بەقەد ئەمریکا ناچێتە پێشەوە. لێرە تەکنۆلۆژیا شۆڕشگێڕترین بەشی ئامڕازی بەرهەمهێنانە، ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕانی هەموو هێزەکانی بەرهەمهێنان و سەرخانی کۆمەڵیش. بۆیە پێشکەوتنی تەکنۆلۆژی، جەوهەری لێکنزیکبوونەوەی ئابووری سەرمایەداریی و سۆشیالیستی تێدایە. تاڤگەی هەقیەت. بەرگی یەکەم. ل80

لێرەدا قسەکردن لەبارەی رۆڵی تەکنۆلۆژیا دەکرێت، لەهەمانکاتیشدا  رۆڵی لە گۆڕانی کۆمەڵایەتی و داهاتووی مرۆڤایەتی دەردەخات، ئەمەش ئەمڕۆ خۆمان بە چاوی خۆمان دەیبینن. بەڵام گرنگی بیرمەند لەوەدا دەردەکەوێت ، کە لە ئەمڕۆ بگات و داهاتووش بە باشی بخوێنێتەوە.

دیسپلینی حزبی

هیچ سەرکردەیەکی کورد هێندەی قاسملۆ گرنگی بە دیسپلینی حزبی نەداوە، راستە ئەو رابەری حزبێکی چەپ و کۆمۆنیستی نەبووە، بەڵام لە هەموو حزبە چەپەکانی تری کوردستان، گرنگی بە دیسپلینی حزبی داوە. مەسەلەکانی بەرپرسیارێتی، چۆنێتی مامەڵەکردن لەگەڵ هاوڕێ و هاوخەباتی یەکتر، مەسەلەی خۆڕۆشنبیرکردن و کتێبخوێندنەوە، لە هەمووشی گرنگتر مەسەلەی مافی ژنان.

مافی ژنان

یەکێک لە کێشە گەورەکانی ناو کۆمەڵی کوردەواریی مەسەلەی چەوساندنەوەی ژنان بووە. راستە لەگەڵ پەیدابوونی حزب و رێكخراوە چەپەکان ، کەمێک ئەم پرسە چووە پێشەوە، لەهەمانکاتیشدا خەباتی ژنان بۆ گەیشتن بە مافەکانیان بەهێزتر کرد. قاسملۆش لە وتار و لێداوانەکانیدا، زۆر گرنگی بەم پرسە داوە.

قاسملۆ دەڵێت:

نیوەی کۆمەڵگە پیاون و نیوەکەی تریان ژنە، بۆ وڵاتەکە پێشكەوتوتترە  ئەگەر ژن لە بواری فەرهەنگی و سیاسیی و ئیدارەدانی دەوڵتدا، بەشداری زیاتر بکات و مافەکانی لە مافەکانی پیاو نزیک بێتەوە، ئەوا بەدڵنیاییەوە وڵاتەکە پێشكەوتووترە دەبێت. نابێت هیچ جیاوازییەک لە نێوان ژن و پیاودا  بمێنێت بەتایبەتی لە بواری کار و کۆمەڵگەدا، تەنها ئەو جیاوازییە بمێنێت، کە پەیوەندی بە سروشتی جیاوازی ژن و پیاوەوە هەیە. تاڤگەی هەقیقەت .ل 236. بەرگی 1

لەمەشدا کاریگەی مارکسی بەسەرەوە دیارە، چونکە مارکس پێی وابوو، پێشكەوتنی کۆمەڵگەکان ، بەستراوەتەوە بە یەکسانی نێوان ژن و پیاوەوە، هەروەها مافەکانی ژنیشی، وەکو پێوەرێک بۆ پێشكەوتن و دواکەوتووی گەلان داناوە.

راستە زۆرکەس ئیدعای داکۆکی لە مافی ژنان دەکات و خۆی بە کەسێکی پێشکەوتووخواز دادەنێت، بەڵام لە ژیانی شەخسیدا یان لە ماڵەوە بەو شێوەیە نییە. ئەم پرسەش مایەی گرنگی پێدانی قاسملۆ بووە.

لەمبارەیەوە قاسملۆ دەڵێت:

زۆرجار ئێمە وا ئیدعا دەکەین کە لە بواری مافەکانی ژناندا زۆر پێشكەوتووین، بەڵام  کە دەگاتە  خۆمان و خێزانی خۆمان و خوشكی خۆمان، ئەوا زۆر پاشکەوتووین، ئەوا دەبێ لەمبارەیەوە زۆر کار بکەین، ئەمەش خەتای خۆمان نییە کە وابیردەکەینەوە، چونکە ئێمە وا فێرکراوین.

زۆرجار داوا دەکەن کە خوشك و ژن و کچی خەڵکی لە بواری سیاسیدا چالاک بێت، بەڵام کە مەسەلەکە دەگاتە ئاستی خۆی، ئەوجا ئەو کەسە دەبێتە کەسێکی کۆنەپەرست و مەعدەنی هەقیی دەردەکەوێت. تاڤگەی هەقەیەت. بەرگی یەکەم.  ل243.

کتێبخوێندنەوەو خۆڕۆشنبیرکردن

جاران هەندێک لە  حزبەکانی کورستان گرنگیان بە خۆڕۆشنبیرکردن دەدا، بۆ نموونە لەناو کۆمەڵەدا (کۆمەڵەی مارکسی لینینی کە دواتر بوو بە " ڕەنجدەران )سەرەتا پێشئەوەی بچوویتایە ناو خانەی ڕێکخستنی سیاسییەوە، ئەڵقەی ڕۆشنبیریان هەبوو، کە تێیدا کۆمەڵێک گەنج کتێبێکیان پێدەدان و بە بەردەوامی خەریکی کتێب خوێندنەوەو خۆڕۆشنبیرکردن بوون. پاشئەوەی ئەڵقەی رۆشنبیری تەواو دەکرد، ئینجا وەکو ئەندام وەردەگیرا.

کۆمەڵەی مارکسی لینینی کە دواتر بوو بە " ڕەنجدەران"، حزبێکی چەپ بوو، سەرەتا لە ئەڵقە رۆشنبیرییەکانەوە دەستیپێکرد و دواتر هەر ئەو ئەڵقانە دەبوونە ئەندامی کۆمەڵە. دەتوانین بڵێین ئەم سیاسەتە بۆ حزبێکی چەپ ئاسایی بێت، بەڵام ئەوەی مایەی سەرنجم  بوو، گرنگیپێدانی  قاسملۆیە بە مەسەلەی خۆڕۆشنبیرکردنی کادیرانی حزبەکەی داوەو  کتێبخوێندنەوەی کردۆتە، بنەما و دیسپلینێکی گرنگی حزبەکەی، تەنانەت خستووشیەتە ناو پێڕەوی حزبەکەیەوە،  ئەمەش گوزارشت لە پێشکەوتوویی فیکری ئەم سەرکردە کوردە دەکات.

لەمبارەیەوە قاسملۆ دەڵێت:

هیوادارین هەموو بەرپرسانی حزبی،موتالەعە و فێربوون  وەکو ئەرکێکی گرنگی حزبی  چاو لێبکەن، رۆژ بە ڕۆژ لەم بوارەدا بچنە پێش، دەبێ ئەوەشمان لەبیر بێت،  کە لە نێو پێڕەوی ناوخۆی حزبدا هاتووە، کە یەکێک لە ئەرکە  گرنگەکانی ئەندامانی حزب بریتییە لە  بەهێزکردنی ئاستی زانیاری خۆیەتی.

 بێگومان چەندە  زانیاریی و فێربوونی هاوڕێی بەرپرس  بچێتە سەر، بەو ئەندازەیەش  مودیرییەتی" بەڕێوبردن" ئەو هاوڕێیە بەهێزتر و سەرکەوتووتر دەبێت. کەم نین ئەو  بەرپرسی حزبیانەی کە  گاڵتەیان بە فێربوون دێت، کاتی خۆیان هەر بە بێکاری بەسەر دەبن،  کتێب ناخوێننەوە، بەم شێوەیەش  ئاستی زانیاریان پێش ناکەوێت و ئاستی مودیریەتیشیان لاواز دەبێت. تاڤگەی هەقیقەت.ل 267. بەرگی یەکەم.

چەمکی ڕەخنە و ڕەخنە لە خۆگرتن

یەکێکی تر لە چەمکە گرنگەکانی حزبایەتی بەتایبەتی لەناو حزبە چەپەکاندا، مەسەلەی ڕەخنە و ڕەخنە لە خۆگرتن بوو. لە زۆربەی حزبە چەپەکاندا، ئەم مەسەلەیە بەگرنگی سەیر دەکرا، بەڵام لە بەشێکی زۆریشیاندا، نەک ئەم چەمکە پێڕەو نەدەکرا، بەڵکو دژیشی دەوەستانەوە.

قاسملۆش ئەم چەمکەی بە یەکێک لە چەمکە گرنگەکانی حزبەکەی خۆی داناوە و گرنگی پێداوە، لەمبارەیەوە دەڵێت:

رەخنە و رەخنە لە خۆگرتنیش لە کاری حزبی ئێمەدا زۆر گرنگە، مەبەستی  رەخنەگرتنیش، پێشچوونی حزبە، لە خزمەتی هاوڕێیانی حزبدا بێت، شێوەی رەخنەگرتنیش بۆخۆی گرنگە، رەخنە دەبێت زۆر نەرم، بەڵام سەریح و بێ پێچ و پەنا بگوترێت، دەنا تەرەفی بەرامبەر وەکو جنێو وەریدەگرێت و شوێنی باشیشی لە لا دانانێت. باشترە رەخنە بە شێوەی فەردی بکرێت. تاڤگەی هەقیەت. بەرگی یەکەم. ل 269

من ئەم پەرەگرافە هەڵدەگرم دواتر  لە شوێنێکی تردا بەکاریدەهێنمەوەو  بیری خوێنەرانیش دەهێنمەوە، ئایا تاچەندە قاسملۆ باوەڕی بەم چەمکە هەبووە.

رەخنە لە کۆمەڵی کوردەواریە

قاسملۆ تەنها وەکو سیاسییەک یان مێژوونوسێک قسەی لەبارەی گەلی کوردەوە نەکردووە، بەڵکو وەکو کۆمەڵناسێکیش رەخنەی لە کۆمەڵێک کێشە و نەخۆشی کۆمەڵایەتی کردووە، بەتایبەتی ئەو شتانەی کە پەیوەندی بە کەسایەتی تاکی کوردەوە هەیە.

لەبارەی یاساوە، قاسملۆ دەڵێت:

بەگشتی گەلی کورد حەزی بە یاسا و ڕێساکان نییە، ئەمەش پەیوەندی بەوە هەیە ، هەمیشە ئەو یاسانەی کە بەسەر گەلی کوردەوە سەپێنراوە لەلایەن دەوڵەتانی داگیرکەرەوە نووسراوەو لە بەرژەوەندی گەلی کوردا نەبووە. خاڵێکی تریش پەیوەندی بەوە هەیە، کە بەشێکی زۆری خەڵكی کوردستان خەریکی کشتوکاڵ یان بەخێوکردنی  ئاژەڵدارییەوە هەبووە، لەم ژێرخانە ئابووریەشدا، کەمتر گوێ بۆ یاساکان دەگیرێت.

خاڵێکی تریش کە قاسملۆ قسەی لەبارەوە کردووە، پەیوەندی بە مەسەلەی خۆبەکەمزانین یان باوەڕنەبوون بەخۆوە هەیە.

لەمەشدا قاسملۆ دەڵێت:

بەداخەوە یەکێک لە شوێنەوارەکانی مێژوویی نەتەوەکەمان، شتی خۆمان بە بچووکی  دادەنێین و بە گرنگی نازانین،بەداخەوە خۆ بچووکردنەوەو لەهەمانکاتیشدا بێگانەپەرستی لەناو کۆمەڵی کوردەواریدا باوە. کورد باوەڕی بەخۆی کەمە، هەتاوەکو ئێستا  بەتەواوی فێری ئەو باوەڕ بە خۆبوونە نەبووە. تاڤگەی هەقیقەت. ل54 بەرگی 1

هەرچەندە ئەمەش شتێکی ڕێژەییە و گشتی نییە، بەڵام قاسملۆ لەمەدا بەشێوەیەکی گشتگیرانە حوکمی داوە، کە ئەمەش تێڕوانینێکی ئەکادیمیانە نییە.

ئێران

ڕاستە قاسملۆ رابەری گەورەترین حزبی کوردستانی ئێران بووە، بەڵام  هیچ کاتێک لە نووسین و لێدوان و وتارەکانیدا، بەشێوەیەکی یەکلاکەرەوە دژی جیابوونەوە  لە ئێران نەبووە. نەک ئەوە بەڵکو ئەو هەمیشە گەلی کوردی بە  بەشێک لە گەلانی ئێران داناوە.  بۆیە زۆرکەس تۆمەتی پان ئێرانیزمیان خستۆتەپاڵ.

لەهەمانکاتیشدا قاسملۆ هەموو کاتێک دەرگای بەڕووی ئێران کراوەبوو و ئامادەبووە بۆ دانوستان و دیالۆگ لەگەڵیان، هیچ کاتێک دژی دیالۆگ و دانوستان نەبووە.

لەمبارەیەوە دەڵێت:

 هاشمی رەفسنجانی لە چەندین کەناڵی جۆراوجۆردا هەوڵیدا پەیوەندیمان لەگەڵ بگرێ، بەڵام ئێمە رامانگەیاند، دەبێ وتوێژەکە رەسمی بێ، جا لەلایەن نوێنەری حکومەتەوە یان نوێنەری خودی خومەینی. مەرجەکانی ئێمە بۆ دانووستان دوو مەرجە: یەکەم دیموکراسی بۆ ئێران و خودموختاری بۆ گەلی کورد. قسە لەسەر ئیسلام نییە، ئێمە ڕێز لە ئیسلام دەگرین، بەڵام ئێمە خۆمان بە خاوەن هەق دەزانین و داخوازیمان هەیە، داخوازە سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووریەکانی ئێمە لەگەڵ فەلسەفەی رژێمی ئێران یەکتر ناگرنەوە. تاڤگەی هەقیقەت. بەرگی دووەم.  ل 41

پەیوەندی لەگەڵ رژێمی بەعس و یەکێتی نیشتمانی کوردستان

یەکێک لەو ڕەخنانەی کە هەمیشە ڕووبەڕوی قاسملۆ و حزبی دیموکرات دەبێتەوە، پەیوەندی حزبی دیموکرات و قاسملۆیە بە ڕژێمی بەعسەوە. دیارە ئەم پەیوەندییەش شتێکی شاراوە نەبووە،  بەڵام جۆری ئەم پەیوەندییەش جیاواز بووەو بەهیچ شێوەیەک ناچێتە قاڵبی جاشایەتی یان وابەستەیی بە رژێمی بەعسەوە، وەکو هەندێک نەیارانی دەڵێن.

قاسملۆ بەوردی باسی ئەم پەیوەندییەی کردووەو لە نووسین و لێدوانە رۆژنامەوانییەکانیدا باسی کردووە. لە دیدارێکیدا لەگەڵ رۆژنامەی لیبراسیۆندا  باسی ئەم پەیوەندییە دەکات و دەڵێت:

دەکرێ لەگەڵ ئەو وڵاتانە کە کوردیان تێدا دەژی، پەیوەندی دابمەزرێت، بەڵام هەرگیز ناکرێ کارێک بە دژی بزووتنەوەی کوردەکانی ئەو وڵاتە بکرێت.

ئێستا ئێمە و عیراقییەکان بە کردەوە خەبات لە دژی رژێمی خومەینیدا، کەوتووینەتە یەک لاوە، من دەڵێم یەک لا، مەبەستم لەوەیە کە هەردووکمان  یەک ئامانجمان هەیە ئەویش رووخانی رژێمی خومەنییە. بەڵام لە زۆر لایەنی تردا جیاوازیمان هەیە. خومەینی لە پێش دەستپێکردنی شەڕ لە دژی عیراق،   لە دژی ئێمە شەڕی دەستپێکرد.  ئەو ئیمکانەش هەیە کە شەڕی ئەم وڵاتە تەواو ببێ، بەڵام رژێمی خومەینی لە شەڕکردن لەدژی ئێمە بەردەوام بێت.تاڤگەی هەقیقەت. بەرگی دووەم. ل17

هەرچەندە ئەو پەیوەندییەی قاسملۆ و حزبی دیموکرات ناچێتە قاڵبی جاشایەتییەوە، بەڵکو بەپێچەوانەوە زۆرجار رۆڵی باشیان هەبووە  بۆ حزبەکانی کوردستانی عێراق. بۆ نموونە قاسملۆ رۆڵی سەرەکی هەبوو لە دانوستانی نێوان رژێمی سەدام و ی.ن.ک لە ساڵی 1983.

لەمبارەیەوە هەردوو سەرکردەی ی.ن.ک  نەوشیروان مستەفا و فەرەیدون عەبدولقادر لە کتێبەکانیاندا بە درێژی باسی ڕۆڵی قاسملۆیان کردووە لەو دانوستانە.

نەوشیروان مستەفا لە کتێبی خولانەوە لەناو بازنەدا بەدرێژی باسی ڕۆڵی گرنگی قاسملۆ دەکات لە دانوستانی ساڵی 1983 لە نێوان ی.ن.ک و بەعس. نەوشیروان    دەڵێت:

د. قاسملۆ لە ئەوروپا گەڕابوویەوەو بەرپرسانی بەعسی لە بەغدا بینی،  هاتە زیخان بۆ بینینی ئێمە. دواتر داوای کرد لەگەڵ  ئەندامانی مەکتەبی سیاسی ئێمە کۆبێتەوە، لەگەڵی دانیشتین، کەوتە گێڕانەوەی ئەنجامی پێوەندییەکانی خۆی لە بەغدا، ئینجا کەوتە هەندێ پرسیار لە ئێمە. لە ناو پرسیارەکانیدا، دووانی بۆ من مایەی تێڕامان بوون. یەکێکیان پرسی: ئایا ئێوە ئەزانن چیتان ئەوێ؟ ئەوی تریان ئەوە بوو:  ئایا ئێوە ئەزانن لەگەڵ کێ تەرەفن؟ دوای ئەم دانیشتنە قاسملۆ گەڕایەوە بۆ بەغدا، بۆ رێکخستنی سەفەری دەستەی نوێنەرایەتی یەکێتی بۆ بەغدا. ل8.9

  فەرەیدون عەبدولقادریش کە یەکەمین سەرۆکی وەفدی ی.ن.ک بووە  دەڵێت:

 رۆژی 24.10.1983 لەگەڵ هەندێ لێپرسراوی حیزبی دیموکرات کە سەفەرەکەیان ڕێکخستبوو، چووم بۆ کەرکوک و لەوێشەوە بۆ بەغداد. پاشان بردمیان بۆ ماڵێک لە گەڕەکی " عامریە" ی بەغدا، دکتۆر قاسملۆش لەهەمان خانوو بوو، دکتۆر قاسملۆ، پیاوێکی روخۆش و زمان شیرین بوو، ئامۆژگاری زۆری کردم لەسەر جۆری بیرکردنەوەو رەفتاری لێپرسراوانی بەعس.

دواتر لە کۆتا مانگی 1983 دا، هەلیکۆپتەری سوپای عیراق بە یاوەری دکتۆر قاسملۆ و گەورە  ئەفسەرێکی دەزگای موخابەرات، هات بە شوێن مام جەلال دا، ئێمەش شاندێکی یەکێتی، بە یاوەری مام جەلال، بەرەو کەرکوک سواری کۆپتەر بووین و لەوێشەوە بۆ بەغدا. ل473

هەروەها لەکاتی راپەڕینی بەهاری ساڵی 1991 دا، رۆڵیان زۆر باشبووەو هاوکاریی سەربازیی و لۆجستیکی و داراییشیان پێشکەش بە حزبەکانی کوردستان کردووە.

سەربەخۆبوونی بڕیاڕی سیاسیی

لەلایەک ترەوە یەکێک لە خاڵە گرنگەکان بەلای قاسملۆوە مەسەلەی سەربەخۆبوونی حزب بووە، ئەو هیچ کاتێک نەیویستووە  ملکەچ یان وابەستەی هیچ رژێم و دەسەڵاتێک بێت.

لەمبارەیەوە دەڵێت:

بە خاتری دۆستایەتی ، قەت واز لە سەربەخۆی خۆمان و قازانجی میللەتەکەمان ناهێنین، بەڵام لەبەر خاتری سەربەخۆیی و قازانجی میللەتەکەمان، ئەگەر پێویست بوو، واز لە دۆستایەتی دەهێنین.تاڤگەی هەقیقەت . بەرگی 1. ل74.

حزبی دیموکرات و یەکێتی نیشتمانی کوردستان

 یەکێک لەو حزبانەی کە قاسملۆ و حزبی دیموکرات پەیوەندی لەگەڵدا باشبووە، یەکێتی نیشتمانی کوردستان بووە، هۆکاری ئەمەش زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پەیوەندییە شەخسییەی کە لە نێوان قاسملۆ و مام جەلالدا هەبووە.

قاسملۆ لەبارەی پەیوەندی لەگەڵ یەکێتییەوە  دەڵێت: ئێمە لەگەڵ عیراق پەیوەندیەکی باشمان هەیە، لەگەڵ یەکێتی نیشتمانی کوردستانیش پەیوەندییەکی دۆستانەمان هەیە، ئەم پەیوەندییەمان نەشاردۆتەوە هەردوولاش بە تەواوی لەو پەیوەندییە ئاگادارن، هیچ کام لەم دوو لایەنەش  داوایان لە ئێمە نەکردووە کە دژی لایەک شەڕ بکەن. لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سیاسەتێکی روونت هەبێ کارێکی دژوارە،چونکە لە تەواوی بوارەکاندا لەگەڵ گیروگرفت رووبەروو دەبیتەوە. هەردوولا " مەبەستی عیراق و یەکێتییە" کاتێک داوایان لێکردبێتم، ناوبژییم کردوون، کاتێکیش دانوستانەکانیان شکستی هێنابێت، لە شوێنی تر شەڕیان کردووە. تاڤگەی هەقیقەت. بەرگی دووەم.  ل38

قاسملۆ و ئەدەب

 لێرە واز لە سیاسەت و فیکر دەهێنین و باسی لایەنێکی تری ئەم پیاوە دەکەین، ئەویش لایەنی ئەدەبییە. بە بڕوای من ئەمە جوانترین دیوی قاسملۆ بووە، زۆر شارەزای ئەدەبی جیهان بەگشتی و ئەدەبی کوردی بەتایبەتی بووە. قاسملۆ بەدەر لە سیاسەت کەسێکی ئەدەبدۆست بووە، زۆر خولیای ئەدەبی کوردی بووە بەتایبەتی شیعری کوردی. لەمبارەیەشەوە کۆمەڵێک لێکۆڵینەوەی زۆر جوان و گرنگی ئەدەبی هەبووە. بەڕاستی من کاتێک ئەو لێکۆڵینەوانەم خوێندەوە ، زۆر دڵخۆشی کردم، لەهەمانکاتیشدا تووشی سەرسامی کردم، چونکە لە نووسینەکاندا ئەوەم بۆ دەرکەوت، کە قاسملۆ زۆر ئاگاداری ئەدەب و قوتابخانە ئەدەبی و رەخنییەکانی جیهان بووە.  کاتێک کە ئەو لێکۆڵینانەوەم خوێندەوە بەتایبەتی ئەو دوو لێکۆڵینەوەیەی کە بۆ هەردوو شاعیری پایەبەرز " گۆران و هێمن" نووسیویەتی، هەست دەکەیت کە ئوستازێکی کۆلیژی ئەدەبیاتی کوردی نووسیویەتی.

هێمن

 هێمن یەکێکە لە شاعیرە بەتوانا و پایەبەرزەکانی گەلەکەمان، شیعرەکانی جوانی و بەهرەمەندی لێدەبارێت. هەربۆیە کەسێک زۆر شارەزای ئەدەب و  قوتابخانە ڕەخنەییەکانی جیهان نەبێت، ناتوانێت قسەی لەبارەوە بکات.

دەتوانم بڵێم قاسملۆ هەقی تەواوەتی خۆی بەم شاعیرە گەورەیە داوە. لێرەدا هەوڵ دەدەم، کەمێک لەو بۆچوونانەی دەربخەم.

قاسملۆ دەڵێت:

هێمن نەتەوەکەی خۆی خۆش  دەوێ،لەوەش زیاتر نەتەوەکەی خۆی دەپەرستێ،بەڵام ڕقیشی لەهیچ نەتەوەیەکی تر نییە. لە هەموو دیوانی شیعری هێمندا، شیعرێک نابینرێت کە بە خراپ باسی نەتەوەیەکی دیکە بکات یان نەتەوەکەی خۆی  بە بەرزتر دابنێ.

فەلسەفەی ژیانی هێمن ئەوە نییە کە دانیشێ و لە دوورەوە تەماشای ژیان و خەباتی گەل بکات و بۆ خۆی یان بۆ گەل شیعر بڵێ. ئەرکی شیعری شاعیرێکی زۆرلێکراو  تەنیا لێکدانەوەو خستنە ناو هۆنراوەی تەبیعەت و جوانی نییە، شاعیر لەپێشدا ئینسانە، ئینسانێکە کە هەستی ناسکە و زوو دەجوڵێتەوە. کەواتە ئیتر چۆن شاعیر دەتوانێت بەرامبەر بە هەژاریی و کوێرەوری و بێ بەشی گەلەکەی  بێ لایەن بێ؟.

بۆیە هێمن تەماشاچی نییە و ناتوانێت   تەماشاچی بمێنێتەوە، بەهەموو هێزی خۆیەوە، بە شیعر و نووسین هەنگاوی ناوتە ناو مەیدانی خەبات تاسەر بەرەو ئاسۆی ڕوون، تا ترۆپکی رزگاربوون یاریدەی گەلی خۆی دەدا ، هێمنی خەباتکار لە هێمنی شاعیر جودا نیە.تاڤگەی هەقیقەت . بەرگی یەکەم. ل360

قاسملۆ پێی وابووە کە هێمن شاعیرێکی ریالیست بووە، لەهەمانکاتیشدا بەچاوێکی ڕەخنەگرانەشەوە سەیری کۆمەڵگەی کوردی کردووەو داوای گۆڕانکاری کردووە. بەڵام لەهەمانکاتیشدا لەهەندێک شیعریدا، هەست بە سروشتگەرایی دەکرێت.

لەمبارەیەوە دەڵێت:

هێمن شاعیرێکی ریالیستە، ریالیزمی رەخنەگرانە لە ناوەڕۆکی  شیعرەکانی هێمندا  بە تەواوی بەرچاو دەکەوێ. هەروەها بە چاوێکی رەخنەگرانەوە سەیری کۆمەڵ دەکات و هانی کۆمەڵیش دەدات بۆ بەرەو پێشچوون. بەڵام  لەهەمانکاتیشدا  هێمن زۆرجار لە هەندێک شیعری خۆیدا لە ناتورالیزم  نزیک دەبێتەوە. ئەوەی کە دەیبێنی  باسی دەکا و بە چاوی رەخنە سەیری تەبیعەت  یان کۆمەڵ ناکا. هەروا بزانە دەیەوێ تابلۆیەکی تەبیعەت بکێشێ و بیخاتە بەرچاومان. بەڵام شیعری وای کەمە، وادیارە خۆشی ئاگای لێیە کە لە ریالیزم دوورکەوتۆتەوە، زوو ناتوریالیزم بەردەدا و دەگەڕێتەوە بۆ سەر ریالیزم کە سەبکی بنەڕەتی ناوەڕۆکی شیعرەکانییەتی. تاڤگەی هەقیقەت .  بەرگی یەکەم، ل366

 لەلایەکی ترەوە باسی پێگەی " ژن" دەکات لە شیعر و ئەدەبیاتی هێمن  و دەڵێت:

ژن لە شیعری هێمندا رۆڵێکی گرنگی هەیە، جوانی ژن ئیلهمادەری شاعیرە، ژن، هێمن بۆ شیعر گوتن هان دەدا، هەروەها شیعرەکانی هێمن لەسەر ژن، نموونەی  شیعری بەرزی کوردین.

بەڵام ژن  بۆ هێمن تەنیا  سەرچاوەی ئیلهام نییە، هێمن بۆ رزگاری ژنی کوردی خەبات دەکات. لە یادگاری شیریندا دەڵێت:

لادە چارشێوەی ڕەشت بادەرکەوێ گوڵمەی گەشت

چوون لە قەرنی بیستەما، زۆر عەیبە ئەو روو گرتنە.

دواتر قاسملۆ واز لە ناوەڕۆک دەهێنێت و دەچێتە  سەر باسی فۆڕم و تەکنیکی شیعریی هێمن ، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە زمانی شیعرییەوە هەیە و دەڵێت:

زمانی هێمن سادەو پەتی و رەوانە، هەم ئەدیب و نووسەری کورد پێی خۆشە، هەم نەخوێندەواری کورد لێی حاڵی دەبێ. تاڤگەی هەقیقەت .  بەرگی یەکەم، ل367

گۆران

شاعیرێکی تر کە مایەی گرنگی پێدانی  قاسملۆ بووە، گۆرانی شاعیرە. ئەم شاعیرە زۆر کاریکردۆتە سەر هەست و نەستی قاسملۆوە، بەتایبەتی ئەوەی کە پەیوەندی بەو شۆڕشە گەورەوە هەیە کە گۆران لە شیعری کوردیدا کردووە.

قاسملۆ پێی وابوو، کە پێویستە گۆران وەکو شاعیری گەورەی کورد لە سەدەی بیستەم  سەیر بکرێ و یادی زیندوو بکرێتەوە.

قاسملۆ دەڵێت:

"گۆران لەو بلیمەتانەیە کە لە مێژووی هەموو نەتەوەیەکدا، بەدەیان ساڵ جارێک پەیدا دەبن و نەتەوەو مێژوو شانازییان پێوە دەکات. گۆران خاوەنی هونەرێکی بێهاوتای شیعر بوو، گۆران گەل و نیشتمانی خۆی باش دەناسی، لەگەڵیان ژیابوو، لە ژیان و خەباتی گەل ئیلهامی وەردەگرت."

دواتریش دەچێتە سەر قسەکردن لەسەر فۆڕم و تەکنیکی شیعری گۆران، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە زمان و ئەو شۆڕشە گرنگەوە هەیە کە گۆران بەسەر شێوازی نووسینی شیعری کوردیدا کردوویەتی و شیعری کوردی لە شێوازی کۆن ڕزگار کردووە.

لەمبارەیەوە دەڵێت:

"زمانی شیعری گۆران، زمانێکی  پەتی و پاک و بێگەردە، خوینەری کوردی  بە هەموو گیان و دڵییەوە هەستی پێدەکا  کە زمانی خۆیەتی  و لێی  تێدەگا و خەیاڵی شیعری شاعیر، رایدەکێشێتە جیهانێکی ترەوەو دەرگای بەهەشتی بێ پایانی هونەری لێدەکاتەوە.

گۆران یەکێکە لەوانەی کە لە شیعری کوردیدا ، شۆڕشی بەرپا کرد. وازی لە عەرووز هێنا، کە لەگەڵ شێوەی زمانەکەمان باش رێک ناکەوێت.

لە هونەری گۆراندا یەکێتی شێوەو ناوەڕۆک بە جوانی خۆی دەنوێنێ. بیری نوێ پێویستی بە شێوەیەکی نوێ هەبوو کە خۆی تێدا بنوێنێ. شیعر ئازاد بوو، بۆئەوەی بتوانێ لە چوارچێوەیەکی تازەدا بیری نوێ دارێژێ."

دواتر قاسملۆ باسی هۆکارەکانی سەرکەوتنی شیعری ئەم کەڵە شاعیرە دەکات و دەڵێت:

هۆی سەرکەوتنی بێ وێنە گۆران لە شیعری کوردیدا ئەمانە:

 "گۆران ئینسانێکی هەڵکەوتوو بوو، بیروباوەڕی پێشكەوتوانەی هەبوو، کردەوەی جوان بوو،جووڵانەوەی پیاوانە و شێوەی ژیانی سادەو بێ ڕیا.  ئینسانێکی نموونەیی لە گۆران پێكهاتبوو.

گۆران خەباتکەرێکی ئازا و بە جەرگ بوو،لە ژیانی شیعری خۆیدا هەرگیز  سەری بۆ زۆرداران دانەنواند،چەند ساڵ لە بەندیخانە مایەوە. بە بیروباوەڕی خۆی  بە گەل و نیشتمانەکەی وەفادار بوو. وەکو هەندێک شاعیری تر، تەماع هەڵی نەفریوان، شیعر بفرۆشی بۆ نان." تاڤگەی هەقیقەت . بەرگی یەکەم. ل352،253،354.

مێژوونووسێک

قاسملۆ پێشئەوەی سیاسەتمەدار بێت، مێژوونوسێکی زۆر بەتوانا بووە. ئەو وەکو کەسێکی ئەکادیمی سەیری مێژووی کوردی کردووەو بەشێوەیەکی زانستیانە و بە پشت بەستن بە زانستی مێژوو، هەوڵیداوە مێژووی بزرکراوی کورد بنووسێتەوە.

کتێبی " کوردستان و کورد" یەکێکە لە کتێبە مێژووییە گرنگەکانی کتێبخانەی کوردی. بەشێکی زۆری مێژوونوسانی کورد وجیهانیش، پشت بەم کتێبە دەبەستن، چونکە قاسملۆ دوور لە سۆز و عاتیفە و بەشێوەیەکی زانستیانە، مێژووی کوردی نووسیوەتەوە.

قاسملۆ هەوڵیداوە تەنها باسی مێژووی کورد نەکات، بەڵکو لەم کتێبەدا باسی جوگرافیا، زمان و فەرهەنگ و ئابووری کوردستان بکات. لەهەمانکاتیشدا بەچاوێکی کۆمەڵنناسانەوە، سەیری مێژووی کوردی کردووە. لەهەمووشی گرنگتر ئەم کتێبە باسی هەموو پارچەکانی کوردستان دەکات، ئەمەش بەڵگەی ئەوە دەردەخات کە ئەندێشەی سیاسی و  فکری قاسملۆ کوردستانی بووە تەنها لە کوردستانی ئێراندا قەتیس نەبووە.  

بۆیەکەمجاریش مێژوونوسێکی کورد بە ژمارەو ئامارەوە، ئەو جیاوازییە گەورەیە دەردەخات کە رژێمە داگیرکارەکانی کوردستان لە ئاستی خوێندن، کەرتی تەندروستی، پەروەردە، خزمەتگوزاریی و ئاوەدانی دەرهەق بە خەڵکی کوردستان کردوویانە. پێشتر تەنها لەڕووی سیاسییەوە باس لە ستەمی نەتەوەیی دەکرا، بەڵام قاسملۆ بە داتا و فاکت ئەو ستەمەی دەرخستووە کە دەرهەق بە خەڵکی کوردستان و خاکەکەی دەکرێت. هەروەها هەموو سەرچاوە سروشتییەکانی ژێر زەویی و سەر زەوی باسکردووە. ئەمەش خۆی لە خۆیدا، شۆڕشێکی گەورە بوو  لە بواری مێژوونوسی و کوردناسیدا لەلایەن نووسەرێکی کوردەوە کرابێت، هەر ئەمەش وایکرد کە کتێبەکەی بە زیندوویی بمێنێتەوەو بۆ چەندین زمان وەرگێڕاوە، لەلایەن عەبدوڵڵا حەسەنزادەش بە زمانێکی کوردی جوان لە عەرەبییەوە کراوە بە کوردی.

دەرەنجام

قاسملۆ سیاسەتمەدارێکی ڕووناکبیر و ئەدەب دۆست بووە، کەسێک بووە حەزی کردووە کە خەبات بکات بۆ پێشكەوتن و ئازادبوونی گەلەکەی، لەهەمانکاتیشدا پێشبینی زۆر گرنگیشی هەبووە بۆ جیهان. هەرچەندە بەشێک لە پێشبینییەکانی ڕاست دەرنەچووە، بۆ نموونە ئەوەی کە پەیوەندی بە وڵاتانی بەڵقانەوە هەبووە.

قاسملۆ دەڵێت:

هەموو نەتەوەکانی یۆگۆسلاڤیا مافی نەتەوەییان وەرگرتووەو وەکو یەکیش تەماشا دەکرێن، یەکێتی یۆگۆسلاڤیا هەر بەردەوامە بە پێچەوانەی  هێندی پێشبینی، دوای مردنی " تیتۆ" تێک نەچوو. تاڤگەی هەقیقەت . بەرگی یەکەم.ل70

بەڵام دواتر بینیمان کە ئەم یۆگۆسلاڤیایە بووە گەورەترین قەسابەخانە بۆ نەتەوەکانی  بەڵقان.

هەروەها پێشبینییەکانی بۆ وڵاتانی ئەوروپای خۆرهەڵات یان بلۆکی سۆشیالیستی راست نەبووە، چونکە ئەو پێی وابوو لەرێگەی فراوانبوونی سنووری ئازادی، ئەو وڵاتانە بەسەر کێشەکانیان سەردەکەون و هەڵە و کەموکوڕییەکانی سۆشیالیزم چارەسەر دەکەن، بەڵام دواتر ئەم وڵاتانە نەک سیستمی سۆشیالیستیان رووخاند، بەڵکو خۆشیان خستە باوەشی ئەوروپای خۆرئاواو بوونە ئەندامی یەکێتی ئەوروپا و ناتۆ.

خاڵێکی تر کە دەکرێت وەکو ڕەخنە سەیری ئەم کەسایەتییەی بکەین، مەسەلەی ئازادی ڕادەربڕین و دیموکراسیی هەیە.  لەو باوەڕەدام هیچ سیاسەتمەدارێک و سەرکردەیەکی کورد، هێندەی قاسملۆ داکۆکی لە ئازادیی و دیموکراسی نەکردووە.

قاسملۆ هەمیشە لە نووسین و لێداوانەکانیدا ، داکۆکی لەم دوو چەمکە کردۆتەوە.

قاسملۆ دەڵێت:

 خەبات بۆ دیموکراسی ئەساییە، هەرگیز نابێت  خەبات بۆ دیموکراسی بچێتە ژێر سێبەری خەبات بۆ مافی نەتەوەیی،  یان خەباتی چینیایەتی،چونکە ئەوە هۆی بنەڕەتی دروستبوونی حزبی دیموکراتە، تا حزبی دیموکراتیش ماوە، دیموکراسی  مەبەست و ئامانجیەتی. تاڤگەی هەقیقەت ، بەرگی یەکەم. ل64.

پێشتریش باسی مەسەلەی ڕەخنە و ڕەخنە لە خۆگرتنم کرد، کە چۆن قاسملۆ داکۆکی لێدەکات. بەڵام هەر لەکاتی خۆیدا، زۆر لە ئەندامانی حزبەکەی بەتایبەتی ئەوانەی دەفتەری سیاسی، ڕەخنەی ئەوەیان لە قاسملۆ دەگرت، کە باوەڕی بە ئازادیی و دیموکراسی نییە و بۆچوونی خۆی دەسەپێنێت. بەتایبەتی لە کۆنگرەی 8 دا د. قاسملۆ لیستێکی تایبەتی دانا کە بە لیستی فیکس ناسراوە، تەنها دەنگ بەو کەسانە درا کە ئەو دەیویست ببنە ئەندامی مەکتەبی سیاسی.  هەرئەمەش وایکرد، کە لێکترازانی گەورە لەناو ڕیزەکانی حزبی دیموکرات رووبدات ، کە تا ساڵانێکی زۆر بەم کێشەیەوە ناڵاندی.

هەرچەندە عەبدوڵڵای حەسەنزادە لەمبارەیەوە دەڵێت:  دکتۆر قاسملۆ لەسەر ئەفکاری خۆی پێداگر بوو، ئەمەن و جەنابیشت ئەگەر بیروباوەڕێکمان هەیە و پێمان دروست بوو، ئیسرار دەکەین بۆئەوەی ئەو بیروباوەڕە لە نێو حزبەکەماندا بجەسپێ، بەڵام  دکتور قاسملۆ هەمیشە ملکەچی بڕیاڕی ئەکسەریەت بوو.ل302

لەبارەی لیستی فیکسی  کۆنگرەی 8ەوە دەڵێت: لیستی فیکس کارێکی باشە ، لیستی  فیکس واتای چی؟ واتای ئەمن و تۆ لەگەڵ 15 کەسی دیکە پێمان وایە کارەکانمان  باشتر بۆ دەچێتە پێشێ و دەتوانن لێک حاڵی بین  و توانایان پترە و کاریان چاکتر لە دەست دێ.  لیستی فیکس ئەوە نەبوو بڵێ ئەو لیستە هەیە و کەسی دیکە ‌هەقی نییە، دەتوانرا 5 لیستی فیکسی تر هەبێ و پێکەوە بکەونە ململانێ، ل 362

 لە خۆرهەڵاتدا لەناو حزب و دەوڵەتدا، کاتێک کەسێک دەبێتە کاریزما، ئیتر بەرەو دیکتاتۆری هەنگاو دەنێت. لەپاش مردنیشی ئیتر ئەو حزبە یان دەوڵەتە دەبێتە حزبی بنەماڵە. قاسملۆش کاریزما بوو، بەڵام خۆشبەختانە قاسملۆ ژنەکەی ئەوروپی بوو،  دەنا حزبی دیموکراتیش دەبووە حزبی بنەماڵە. بە بڕوای من کاریزما بوونی قاسملۆ ، یەکێک بوو لە هەڵەکانی ئەم سەرکردەیە و زەرەری زۆری لە حزبی دیموکرات داوە.

بەڵام دواجار وەکو لە پێشیشدا وتم، نابێت قاسملۆ لە دەرەوەی بازنەی کات و شوێن و کاریگەری کەلتووری کوردەواری سەیر بکەین، بگرە ئەویش وەکو هەموو تاکێکی کۆمەڵگەی کوردی، کۆمەڵگە و نەریت و فەرهەنگەکەی، کاری تێکردووە. لەهەمانکاتیشدا وەکو هەموو سەرکردەکانی خۆرهەڵات، حەزی دەسەڵات، زاڵتر بووە بەسەر فیکرو فەلسەفەکەیدا.

لەلایەکی ترەوە هەندێک لەو بیروبۆچوونانەی کە قاسملۆ باوەڕی پێی بووە، دواتر هەڤاڵانی وازیان لێهێناوە، چونکە لەگەڵ کاروانی مێژوودا نەگونجاوە، بۆ نموونە ئەوەی پەیوەندی بە دروشمی " خودموختاری یان ئۆتۆنۆمی" هەیە. کە یەکێک بووە لە دروشمە بنەڕەتییەکانی قاسملۆ و لە  زۆر نووسینەکانیدا داکۆکی لێکردووە، بەڵام دواتر حزبی دیموکرات لە کۆنگرە 13 دا ح.د.ک وازی لە دروشمی خودموختاری هێنا و دروشمی  بۆ فیدڕاڵی ئێران بەرزکردەوە.  دروشمی دیموکراسی بۆ ئێرانیش، ئەمیش  کەمێک کاڵبۆتەوە.

لایەنێکی تری فیکری سیاسی پەیوەندی بە ئێرانی بوونەوە هەیە، وەکو وتم قاسملۆ هەمیشە داکۆکی لە ئێرانی بوونی کورد کردووەو دژی جیابوونەوەی کوردستانی ئێران بووە، پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە کە ئێوە هێندە داکۆکی لە ئێران دەکەن، ئیتر بۆچی هەزاران کەس دەکەنە پێشمەرگە و  دژی حکومەتی ئێران دەجەنگێن؟! بۆچی کوڕی خەڵکی شەهید بکرێت، کە هەموومان ئێرانی بین، ئیتر چ پێویست بەم جەنگە خوێناوییە دەکات؟

بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا ، ناتوانین باسی ئاستی قوڵی فیکریی و فەلسەفی ئەم پیاوە  نەکەین، ناتوانین باسی بۆچوون و تێڕوانینە گرنگەکانی بۆ مێژوو، ئابووری، کۆمەڵگەی کوردەواری بەهەند وەرنەگرین. بەڵام ئەویش وەکو هەموو مرۆڤێک ، شایستەی هەڵە و کەموکورتیشە. 

نابێت ئەوەشمان لە بیربچێت، کە کوردستانی ئێران لە سەدەی پێشوودا لەسەردەمی ڕژێمی شادا، لە هەموو ڕوویەکەوە بەتایبەتی ئابووریی، فەرهەنگی، سیاسی، ئاوەدانی، تەندروستیدا  ڕەوشێکی زۆر خراپی  هەبووە. چاپپکردنی کتێبێک بەزمانی کوردی ، لەسەردەمی شادا، تاوان بووە، ئەمە جگە لەو ستەمە زۆرەی کە لەسەر خەڵکی کوردستان بووە.   وەکو قاسملۆ خۆی دەڵێت: کوردستانی ئێران، ناوچەیەکی پاشکەوتوو، لە وڵاتێکی پاشکەوتووی جیهان بووە. لەناو ئەم هەموو پاشکەوتوویی، ستەمی نەتەوەییەدا، قاسملۆ هیوای بۆ ژیانێکی نوێ دروستکردووە، خەباتیکردووە بۆ باشکردنی رەوشی ئابووریی، فەرهەنگی، سیاسی کوردستانی ئێران.

دواجار تەنها ویستم تیشکێک بخەمە سەر فیکر و فەلسەفە و تێڕوانینی ئەم سەرکردەو ڕووناکبیرەی کورد، دڵنییام  نەمتوانییوە هەقی تەواوی پێ بددەم، بەڵام هیوادارم  زانیارییەکی خاکەرایانەم پێشكەش بە خوێنەری ئازیز کردبێت.

سەرچاوەکان:

1/ تاڤگەی هەقیقەت. بەشێک لە بەرهەمەکانی دکتۆر قاسملۆ. کۆکردنەوەی کاوە بەهرامی. پێداچوونەوەی عیرفان رەهنموون، کەریم پەرویزی. بەرگی یەکەم و دووەم.

2/ د. عەبدولرەحمان قاسملۆ. کوردستان و کورد. لێکۆڵینەوەیەکی سیاسی و ئابووری. وەرگێڕانی. عەبدوڵڵا حەسەن زادە.

3/ د.عەبدولرەحمان قاسملۆ. چل ساڵ خەبات. چاپی یەکەم. کۆمسۆنی تەبلیغاتی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران. 1370 هەتاوی.

4. د.عەبدولرەحمان قاسملۆ. عەبدوڵڵا حەسەن زادە.کورتە مێژووی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران.  

5/ حەقیقەتی مێژوو، دیدار لەگەڵ عەبدوڵڵا حەسەن زادە. ئامادەکار.بێژەن ساعدی. چاپی یەکەم. 2019

6/ ژیاننامە و بیرەوەری . شێرکۆ بێکەس . نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش. چاپی یەکەم، ناوەندی غەزەلنووس. سلێمانی. 2013

7/ هەڵۆ سوورەکانی قەندیل. فەرەیدون  عەبدولقادر. چاپی یەکەم. سلێمانی.2017

8/ نەوشیروان مستەفا. کتێبی خولانەوە لەناو بازنەدا. دیوی ناوەوەی روداوەکانی کوردستانی عێراق.1984_1988. چاپی یەکەم. 1999