ئافاتەکانی موچە بازی: لامەرکەزییەت‌و بژێوی هاوڵاتیانی کوردستان!
ئەنوەر حەمە عەلی
2020-05-15 983
مووچە و بژێوی تەنها ڕەهەندێکی دارایی یان ئابووریان نییە. ئەم دووانە ڕەهەندی سیاسی، کۆمەڵایەتی، فەلسەفی و دەروونی و کوڵتوریشیان هەیە. مافەکانی مووچە و بژێوی، تەوەرەی هەرەسەرەکی جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤ بوون کە لەساڵی ١٩٤٨ دا، دوای شەڕی جیهانی دووەم لە لایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە، بە دەنگی زۆربەی ئەندامەکانی، بڕیاری لەسەر دراوە.
لە کوردستانی باشور، هیچ شتێک وەکو مێژوی مووچەو مووچەبازی وێنای هۆکارەکانی قەیرانەکانی شوناس، بەها، کوڵتور، سیاسەت و ئابوری ناکات کە ئێستا بەرۆکیان بە کوردستانی باشور گرتوە، کۆمەڵگەکەی توشی بێ ئومێدییەکی تاقەت پڕوكێن کردوە و بونیادی دەسەڵاتی کوردی خستۆتە ژێرمەترسییەوە. دیبەیتی فکری لە سەر "لامەرکەزی"، بەبێ سەرنجدان و شیکردنەوەی ئەو قەیرانانە، کاڵ و کرچ و بێ بەرهەم ئەبێت. بەبێ دامەزراندنی ئاسۆو ستراتیژی کارا بۆ بەرەو ڕووبونەوەی ئەم قەیرانانە ، کە دەرهاویشتەی مامەڵەکردن لە گەڵ مووچە وپارەن بە درێژایی تەمەنی دەسەڵاتی کوردی، نە ئەم بێ ئومێدییە سەرەوژێرئەکرێتەوە و نەبژێوی و مووچەی خەڵک جێگیرییەکی بەردەوام بەخۆیەوە ئەبینێت.
مووچەبازی و قەیرانی شوناس و وابەستەیی!
لە سەرەتای نەوەددەکان. خەڵکی کوردستان، بە گیان و ووزەیەکی شۆڕش گێڕانەوە، بەبێ مووچە، جومگەکانی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگایان لە هەرەس و داڕمان ڕزگار کرد و بەردی بنچینەی دەسەڵاتی کوردییان دانا. وەک نمونەیەک: کرێکار و ئەندازیارەکانی کارگەکانی چیمەنتۆی تاسڵوجە و سەرچنار، بە چنگەکڕێ، بە شەونخونی، بێ کەرەستە و بە نرخی گیان فیداکردنی چەند کرێکارێک ، کارگەکانیان خستەوە کار. داهات و بەرهەمی ئەو دووکارگەیە ، لەوکاتەدا، پرۆسەی بنیادنانەوەی وەگەڕخست و سەرچاوەیەکی دارایی و‌هێزێکی مەعنەوی گرنگیشی دروست کرد و بۆ پاراستنی دەسەڵاتی تازە بە دونیاهاتوی کوردی. بەڵام ئێستا کێ ئەم گیانی وابەستەییە و فیداکارییەی تێدا ماوە؟ کێ بیری ئەو پاڵەوانانەی ئەوکاتەی ماوە؟ كێ و چی ئەم وابەستییەی تاکی بە نیشتمان و گیانی هاووڵاتی بوونی لە باشوری کوردستان، تا ئەم ڕادەیەی ئێستا، داڕماند ؟ بێگومان وەڵامەکان ئاشکران!
ئەم قەیرانەی وابەستەیی و شوناسی هاووڵاتی بوون ڕێک پێچەوانەی پەیڕە و پرۆگرامی ئەوپارتە سیاسیانەیە کە بە درێژایی ئەم سێ دەیەیەی مێژووی دەسەڵاتی کوردی حوکومڕانیان کردووە و ئەمان بەرپرسیاری یەکەمی ئەم قەیرانەن. ئەمە پێچەوانەوی بونیادنانی شوناسی نیشتمانی و هاووڵاتی بونە کە ڕۆژانە هێشتا بە گوێی خەڵکی کوردستانیدا ئەدەن! یەكێک لە بنەما هەرە سەرەکییەکانی دروستکردنی شوناس، وابەستییە بە نیشتمان و چاندنی گیانی هاووڵاتی بوونە لە قەوارەیەکی دەوڵەتداری دادپەروەرتردا، وەک ئەوەی ئوسترالیایەکان، کەنەدییەکان و ئەوانی تر کردیان و ئەیکەن. یەکێک لە هۆکارە هەرە بەرجەستەکانی ئەم قەیرانەی وابەستەیی، سیاسەتی مووچەبازییە کە هەزاران بندیوار، چەندان حکومەت و سوپای خانەنیشین، دەیان کەناڵی تەلەفزیۆنی، دەزگا و ڕێکخراوی بێسودی بەرداواتە سامانی گشتی هەرێمی بچکۆلەی کوردستانی بێ‌شوور. ئەم نادادپەروەرییە شوناس و وا بەستەیی هاووڵاتی بە نیشتمانەوە هاڕیوە!
مووچەبازی و قەیرانی کوڵتور و بەها!
کوڵتور یەکێکە لە پێویستییە بنچینەییەکانی کۆمەڵگا و ناسنامەکەی. لە قەیرانی کۆرۆناڤایرۆزدا ، هەر زوو لە وڵاتەکانی ئەوروپا و ئەمریکا ئەم ڕاستییە لە لایەن فەیلوسوف، کۆمەڵناس و تەنانەت سیاسییەکانەوە دووپات کرایەوە و قسەی لە سەر کرا بۆ ئەوەی خەڵک لە کەرەنتینەدا لەم پێویستییە بنچینەییە بێبەش نەبن و زەرەر بە شوناسی کوڵتوریان نەگات. بەبێ بەرامبەر، زۆرێک لە ئەکتەرەکانی دونیای کوڵتور دەستپێشکەری داهێنەرانەیان کرد تا هاووڵاتییەکانیان ، لە کاتی کەرەنتینەدا، بەردەوام لەم پێویستییە بنچینەییە سوودمەند بن. موزیک ، کۆمێدیا ، فیلم، سەردانی ئەنتەرنێتی مۆزەخانە ، ڕاهێنانی ڕوحی و دینی، وەرزش، هتد، یان کرد بە چەکێک بۆ بەرزکردنەوە مۆراڵی هاوڵاتیەکانیان لەم شەڕەی دژی کۆرۆنادا.
لاوازی دەست پێشکەری ئەکتەرەکانی کوڵتوری ئێمە لەم کاتە مێژوییەدا، دەرخەری قەیرانێکە، کە بە شێوەیەکی بەرەبەرە بە هۆی مووچەبازی و موشتەری گەراییەوە، توشی دونیای کوڵتوری ئێمە کراوە. کوڵتور نەک هەر پێویستییەکی بنچینەییە بۆ مرۆڤ، بەڵکو کۆڵەکەیەکە کە شوناسی کۆمەڵگەیەکی لە سەر ڕا ئەوەستێت. لە دونیای ئێستادا، ئەوەندەی کوڵتور ئەتوانێ دۆزی کورد بە دونیایی بکاتەوە، نیو ئەوەندە سیاسەت ئەم توانایەی نییە. ئەوەندەی کوڵتر ئەتوانێ هاوڕێی و پشتیوانی بۆ کوردستانی باشور لە دونیادا دروست بکات، نیو ئەوەندە سیاسەت ناتوانێ ئەوە بکات.
ئافاتەکانی مووچەبازی و موشتەری گەرایی جومگەکانی کوڵتوری ئێمەی لە هەڵسوڕانی دا‌هێنانەرانە سنوردار کردووە. لە چی شوێنێکی دونیا، جگە لە هەرێمی کوردستان، گۆرانی بێژ، هۆنراوەبێژ، سینەماکار، هتد بڵێت، من مافی خۆمە، ئەمەو ئەوەم بەنێ، چونکە من خزمەت بە کوردستان ئەکەم؟ کە س لە بنەڕەرتدا بۆ خزمەت کردن ، گۆرانی و مۆسیقا نابێژێ و ناژەنێ. ئەمە ئیشی بەهرەو ئارەزووە. ئەوە ئیشی دوڵەت یان ئەم بەرپرس نییە لە بەرێ‌مبەر ئارەزوودا، پارەی گشتی بە شێوەیەکی موشتەری گەراییانە بەم و بە ئەو بدات. ئیشی دەوڵەت ئەوەیە، ڕەونەق باتەوە بە دونیای کوڵتور و پانتایی یاسایی ، کۆمەڵایەتی و ئابوری بۆ کوڵتور بڕەخسێنێت تا خەڵک چێژ لە داهێنان لە کوڵتوردا وەربگرێت ، پارەی پێبدات و بەهرەمەندکانی کوڵتوریش بتوانن بە ڕەنجی شان و داهێنانیان، شکۆمەندانە بژین. موشتەری گەرایی و سەدەقە زەرەر لە شکۆی مرۆڤ ئەدات. مرۆڤی شکۆ شکاویش هەرگیز ناتوانێت داهێنەربێ. مامەڵەیەکی بەوشێوەیە لە گەڵ کوڵتور، جگە لە دونیایەکی ڕزیو و بۆش لە داهێان هیچی تری لێ سەوزنابێت. کوڵتوریش شوناسە و ڕزاندنی کوڵتور، ڕزاندنی شوناسی کۆمەڵگایەکە. ئەگەر بڕیاربێت یارمەتی ئەکتەرانی دونیای کوڵتور بدرێت، ئەوە ئەبێت یاسا بیکات و هەموان بەپێی کریتێرەکانی وەها یاسایەک هەمان شانسیان هەبێت.
مێژوو پێمان ئەڵێت، دروست کردنی گیانی نیشتمان گەرایی و هاوڵاتی بوون بە بێ دیموکراسی، بنکەکەی گەنیو ئەبێت. میدیای سەربەخۆ، یەکێکە لە کۆڵەکە بنچینەییەکانی دیموکراسی: ئەوەی کە هەندێک جارپێی ئەڵین دەسەڵاتی چوارەم!. کاتێک کۆمەڵێ میدیاکاری گەنج و بەهرەمەند دەرکەوتن و ئومێدی ئەوەیان لێ ئەکرا ببنە بنەمای دامەزراندنی ئەم دەسەڵاتی چوارەمە، ئافاتی مووچەبازی و قەیرانی بەها، ئەم هیوایانەی پوچەڵ کردەوە. كێ ئەتوانێ بڕوا بە میدیا کارێک بکات کە کار لە سەر شەفافی و گەندەڵی بکات، لە کاتێکدا دارایی دانی کە ناڵەکەی ، ڕادیۆکەی، ڕۆژنامەکەی، گۆڤارەکەی ، سایتەکەی و هتد، شەفاف نییە ؟ دیارە من ئەوەندە خەیاڵ پڵاو نیم بڵێم نابێ کەنەڵەکان مەیلی ئەم پارتی سیاسی و ئەوبزوتنەوەی کۆمەڵایەتیان دەر ببڕن. ئەمانە ئەکرێت وەک و میدیای سەکتەری تایبەت، هەبن لە دیموکراسیدا. بەڵام ئایا گاڵتە جاڕی نییە کە پڕوپاگەندەی سەربەخۆی و شەڕی ناشەفافی بکەیت بەڵام دیار نەبێت چۆن دارایی دەزگاکەت ئەکەیت، بە چ پارەیەک ئەی بەیت بەڕێوە و ئەوەی ئەتدەنێ سەچاوەکەی شەفاف نییە؟ تراژیدیاکە بە شێوەیەک بەر جەستە بووە لە لای خەڵك کە ئەگەر گۆڤارێکی کوڵتوری بچکۆلەش دەربکەیت کە پارەی تێ چێ، کراسی ئیمامی عەلیش لەبەر بکەیت، خەڵک هەر گومانت لێ ئەکات کە تۆش بەشێک بێت لەم ئافاتەی مووچەبازی و موشتەری گەراییە و لە شوێنێکەوە شتێکت بۆ خۆت پچڕیوە! ڕەگی ئەم گومانە بە ئاستێک لە دەروونی هاوڵاتیدا ڕۆچووە کە تەنها بە بڵاو کردنەوەی سەرچاوەی داری و زەرەر و قازانجێکی شەفاف، ڕەنگە خەڵک دەست بکاتەوە بە بونیات نانەوەی باوەڕی سەر بە خۆیی و خولیای خزمەت کردنت!
مووچەبازی و قەیرانی زانست!
زانست بەدەر نییە لەم ئافاتەی مووچەبازی. باسی موشتەری گەرایی سیاسی ناکەم لە ناو زانکۆکان و دەزگاکانی زانستدا. ئەمە پێشینەیەکی جیۆپۆلیتیک و مێژوویی هەیە و لە ناوەڕۆکی ئەم وتارە دەرئەچێت. باسی سستمێکی مووچە ئەکەم کە لە گەڵ کوڵتور و مێژووی ئێمەدا نایەتەوە و شکستی خواردووە! سازدانی مووچە لە سەر بنامای دیپلۆم، کرۆکی گەڕان بەدوای زانستدا لەو بەهرەمەندی و ئارەزووە ئەگۆڕێت بۆ وەسیلەیەکی باشتر کردنی ژیان و پێگەی کۆمەڵایەتی. ئەم سیستمە نەک هەر زانست لە وڵاتی ئێمە بەرەو ئەفراندن (داهێنان) نابات، بەڵکو لە پەل و پۆشی ئەخات. ئەمە هەزاران بەهرەمەندی زانست وخاوەن پۆتەنشیاڵ لە ناو خۆیدا ئەهاڕێت ، یان ماندوو و بێ ئومێدیان ئەکات و کۆمەڵگاش لە تواناکانیان بێ بەش ئەکات.
هەر وەک و گۆرانی و هونەر، زانست لە پێش هەمو شتێکەوە بەهرەمەمەندییە ، ئینجا ئارەزوو و خزمەت. سیستمی پەروەردەی پێش زانکۆ ئەبێت بتوانێت ئەم بەهرەمەندانە بدۆزێتەوە و تۆوی ئارەزوومەندییانیان تێدا بچێنێت. زانست و سیستمی زانکۆ ئەبێت ئەم گوڵانە ئامادەی شکۆفەکردن بکەن و سیستمی خوێندن و لێکۆڵینەوەی باڵا شکۆفەیان پێ بکات. سیستمی مووچە ئەبێت لە سەر بنەمای بەرهەمی زانستی و ئەفراندن لە شێوەی بڵاو کراوەی زانستی لە گۆڤارەکانی خاوەن پێگەی دونیایی ، لە شیوەی پاتەنتی داهێنان لە سەر ئاستی دونیا و لە شێوەی ئەنجامی بە سوود بۆ کۆمەڵگەی کوردستان دابڕێژرێتەوە نەک لە سەر بنەمای دیپلۆم یان ناو و کۆنێکشن.
ئاڵینگارەکانی دونیای دوای کۆرۆنا، پێویستی سەرەکییان بە ئەفراندی زانستی هەیە. زانست ئەبێت بە ماتۆڕی سەرەکی بەرەنگاری بەرامبەر ئەو ئاڵینگارییانە، بە تایبەتی هەلی کار، ژینگە، کشتوکاڵ و گوێزانەوە (مۆبیلیتی). زانست هەر پێویستییەکی پەروەردەیی نییە! بەڵکو پێویستییەکی بنچینەیی کۆمەڵگاکانی دونیای ئێستایە و ئەبێت ئەم ڕۆڵەی پێبدرێتەوە لە کوردستان. پێشبینی ئەکرێت کە لە دونیای دوای کۆرۆنا، پێویستی بە نەوت یەکجار کەم بکرێتەوە. گرەوی گەورە لە سەر زانست ئەکرێت بۆ دۆزینەوەی ئەلتەرناتیڤەکانی تری ووزە و پێویستییەکانی تری ئەو دونیا تازەیە. کوردستان تەنها بە زانست ئەتوانێت خۆی بۆ ئاوها دونیایەک ئامادە بکات. تەنانەت لە دونیای ڕابوردو و ئێستاشدا، ئاستی زانستی زانکۆکان و پێگەیاندنی خوێندکارەکانی ، یەکێکن لە و کارکتەرانەی کە کۆمپانیا گەورە دونیایەکان سەیری ئەکەن بۆ دامەزراندنی لق و سەرمایەگوزاری کردن لە وڵاتێکدا. بردنە سەرەوەی بەرهەمهێنانی زانستی و ڕانکینی زانکۆکانی ئێمە ئەبێت ستراتیژی تازەو داهێنەرانەی بۆ دابڕێژڕێتەوە و لە ئافاتی مووچەبازی ڕزگار بکرێن!
لە کاتی کەرەنتینەدا، دەیان پرسیاری وجودی، فەلسەفی، دینی، تەکنەلۆژی، دەروونی بۆ مرۆڤ دروست بوون. لەکۆمەڵگاکانی خاوەن سترەکچەرێکی زانستی پتە و داهێنەر، فەیلەسوف، کۆمەڵناس، دەروون ناس، ئابوری ناس و کیمیاناس و ئەوانی تر ، ڕۆژانە بە وتارنوسین، چاوپێکەوتن، ڤیدیۆ و وەسیلەکانی تر، تیشک ئەخەنە سەر ئەم پرسیارە تازانە کە قەیرانی کۆرۆنا بۆ کۆمەڵگاکانیانی دروست کردووە. ئەگەر سترەکچەری زانستی ووڵاتی ئێمە لەم ئاستەدا نەبووبێت، مافی خەڵکە پرسیار بکات بۆ هۆکارەکانی!
مووچەبازی و قەیرانی سیاسەت و پەرلەمان!
کەم میللەت هەیە لە دونیادا، هێندەی کورد پێویستی بە سیاسەت و سیاسی بوون بێت. کوردستانی باشور بە ووڵاتانی نا حەز دەورە دراوە . لە جەرگەی ناوچەیەکی ناجێگیری دونیادایە. جێگیری دەسەڵاتی کوردی تەواو هەستیارە بە گۆڕانکارە دونیاییەکان. خەڵکی کوردستان، بە بیرکردنەوە جواراو جۆرەکانییەوە، پێویستی بە ڕێکخراو بوون و دیسپلین و یەکیەتی هەیە تا بەرگەی ئاڵینگارە چاوڕوان کراوەکانی گۆڕانکاری پێشبینی کراوی جەمسەر گەرایی و هاوکێشە ئابووری سیاسیەکانی داهاتوو بگرێت.
سیاسی بوون یانی ڕێکخراوبوون و کۆبونەوە بە دەوری فکرەیەک و وێنایەک کە گروپێک هەیەتی لە سەر نیشتمان، دەوڵەت داری، کۆمەڵگە و بەهاباڵاکانی وەک ئازادی ، دادپەروەری ، سەرفرازی ، ئاشتی ، هتد. دیموکراسی ئەبێت فەزای تەندروست دروست بکات تا ئەم گروپانە دیبەیتی فکری بکەن و هاووڵاتی تێیدا بەشدار بێت و لە سەر ئەم بنەمایە، بەشداری یاساسازی و بڕیاردان لە چارەنوسی کۆمەڵەگە بکەن. دروست کردنی فەزای دیبەتی فکری ، کاری پرۆسەی هەڵبژاردن و پەرلەمانە. ئیشی سەرەکی پەرلەمان یاساسازی و چاودێریکردنی حکومەتە. ئیشی سەرەکی پەرلەمانتار، هەڵدانەوەی دۆسییەکانی گەندەڵی نییە! ئەمە زیاتر ئیشی میدیا و ڕۆژنامەوانییە لە دونیای دیموکراسایدا. ئەگەر پەرلەمانتار کاتەکانی بەمەوە خەریک بکات، ئەو زەرەر لە شکۆفەکردنی ئاوها میدیایەک ئەدات کە ئێستا کۆمەڵگەی ئێمە وەک و ئاو پێویستی پێیەتی. پەرچەکرداری کارکردن لە سەر دۆسیەکانی گەندەڵی بەو شێوەیە لە لایەن پەڕلەمانتارانەوە، ڕەنگە دەرەنجامی پێچەوانەی هەبێت وئەوەندە گەندەڵی بەنالیزە(بە ئاسایی کردنەوە) بکات، ئەوەندە شەڕی لە گەڵ نەکات! ئیشی پەرلەمانتار، گەڕانە بە دوای ئەو کون و کەلەبەرانەی کە لە یاسادا یان لە سەروەری یاسا و ڕەهەندە کانی مێژووی سیاسی ئێمەیە کە بواری بۆ ئەم گەندەڵی و مووچەبازییە بەم شێوەیەی ئێستا دروست کردووە. چاودێریکردنی حکومەتە لە فرۆش و کۆنتراکتەکانی و دەسنیشان کردنی ئەیب و ئارەکانییەتی. هەم خەڵکی لێ ئاگادار بکاتەوە و هەم پرۆژەی داهێنەرانە دروست بکات بۆ پڕکردنەوەی ئەم کەلەبەرانە و خەڵک هەستیار بکات بۆ پشتیوانی کردنی پڕۆژەکانیان. لە ووڵاتانی تر، ئە یاسایەنەی کە بە درێژایی مێژوو ئەم کونوکەلەبەرانەیان پڕکردۆتەوە، زۆر جار ناوی ئەو پەرلەمەنتارەی لێ ئەنێن بۆ دۆزینەوەی ئەوکەلەبەریاسیانە وچارەکردنیان، وەک و پێزانینێک بۆ ئەفراندنی پەرلەمانتار.
جگە لە وڵاتە تۆتالیرتارەکان، لە کوێی تر هەیە لە دونیادا ، خەڵکانێک لە بەرامبەر ئەندام بوونیان لە پارتێکی سیاسیدا مووچە وەربگرن؟ ئا یا ئەم مووچە بازییە ، بنچینەکانی ڕێکخراو بوون، دیسپلین و ئایدۆلۆژیا فشەڵ ناکەن؟ بۆچی مووچەی پەرلەمانتارێکی کوردستان، سێ قاتی مووچەی هاوکارەکانی بێت لە وڵاتەکانی وەک و یۆنان ، بولگاریا، ڕۆمانیا؟ لە سەر چ بنەمایەک مووچەی پەرلەمانتار و مووچەی فەرمانبەرانی تری هەرێم دیاری کراوە؟ لە ووڵاتان ، لە سەر بنەمای داهاتی گشتی ناوخۆ مووچەی پەرلەمانتار و مووچەکانی تر دیاری ئەکرێن. لە کوردستان چ کریتێرێکیان پێشانی خەڵکی کوردستان داوە بۆ دانانی بەهای ئەم مووچانە؟ ئافاتی مووچە بازی ئەم قوڕەخەستەی بۆ سیاسەت و دەزگاکانی گرتۆتەوە و خەڵکی بێزاندووە لە سیاسەت. ئەگین، کوردستان لە هەمو کاتێک زیاتر پێویستی بە سیاسەت، ڕێکخراو بوون و دیسپلین هەیە !
"لامەرکەزی" فریادڕەسە ؟
"لامەرکەزی" ناوێکی کۆنە و زادەی بارودۆخێکی سیاسی ڕابوردووە. ووشەی "لا مەرکەزی" لە ڕابوردودا، لە بەرامبەر ناحەزان و دوژمناندا بە کارهێنراوە. ئەم وشەیە، لەناو یادەوەری مرۆڤی کورددا، بەستراوەتەوە بە دەست بڕین، تراژیدیا و شەڕ و خەرابات. جارێ پێش هەمو شتێک ئەبێت ناوێکی تری لێبنرێت تا بەشێک نەبێت لە درێژکردنەوەی ئەو یادوەریانەی کە مرۆڤی کورد هەیەتی لە گەڵ ئەم ناوەدا. ناوێک بێت کە لە ڕووی ئیتیمۆلۆژییەوە بۆنی دونیایەکی تازەی لێ بێ و تازە بێت لە فەرهەنگی سیاسی ئێمەدا. دەکرێت بە نمونە وشەی "فەرما خۆجێیەتی یان فەرمانتەریبی" یان پسپۆڕەکانی زمان ناوێکی تری بۆ بدۆزنەوە! بەڵام لەم وتارەدا من هەر "لامەرکەزی" بەکاردێنم بۆ تێکنەدانی سەرنجی خوێنەر.
مێژوو پێمان ئەڵێت ئەوەندەی دەوڵەتی سەنتراڵ کێشەی بۆ کورد دروست کردوە ،نیو ئەوەندە بێ سەنترێ‌ڵی نەیکردووە. بڕوانە چیرۆکی میرنشینەکانی کورد لە سەردەمی عوسمانیەکاندا و شەڕو شۆڕەکانی زەمانی بە مەرکەزی کردنەوەی دەسەڵاتی عوسمانییەکان. ناسەنتراڵی و ئیمارەتی نیمچە سەربەخۆ، بەشێکن لە کولتوری سیاسی ئێمە. من ناڵیم میرنشینی بابان و سۆران دروست کەینەوە، بەڵام ئەکرێت شێوەیەکی تازە لە "لامەرکەزی" دابهێنین کە بەرهەم هێنەر، هاریکار، کۆکەرەوە و پارێزەر بێ. کورد یەکێکە لەو نەتەوانەی کە فرە ئاینە و ناوچە جیاجاکانی تایبەتمەندی کوڵتوری و زمانەوانی خۆیان هەیە." لامەرکەزی "ئەکرێت لە سەر بنەمای ئەم تایبەتمەندیانەوە بوونیات بنرێت. ئەم تایبەتمەندیانە بەشێکن لە ژێرخانی کوڵتوری ئێمە. ئەم هەمەڕەنگییە لە کوڵتوری ئێمەدا ئەکرێت بکرێت بە دینامیکێکی ئابووری، کولتوری و لێبوردەیی لە چوارچێوەی سیستمێکی "لامەرکەزی" داهێنەرو گونجاو لە گەڵ مێژووی سیاسی وڵاتی ئێمە.
ئەگەردیبەیتی "لامەرکەزی"، وەک و گەندەڵی و حکوم ڕانی ، تێکەڵاوی ئەو مێژووە خەمبارە سیاسیەی ئێمە هەمانە لە کوردستانی باشور بکرێت، هیوایەکی تازە بۆ خەڵک دروست ناکات و زیاتر بێ ئومێدی ئەکات. ئەم مەیلە بۆ بەکارهێنانی دیبەیتی "لامەرکەزی"، ناوەرۆکەکەشی لە داهێنان بۆش ئەکاتەوە هەر وەک و ناوەکەی ئێستای. ئەم مەیلە،" لامەرکەزی" ئەخزێنێتەوە ناو ئەو ململانێ تاقەت پڕوکێنەی نێوان یەکیەتی و پارتی کە لە ڕاستیدا هۆکاری سەرەکی بەشێکی گەورەی قەیرانەکانی ئێستایە و خەڵک تا لووتی لێی بێزاربووە. هەولێر و دهۆک و شەنگالیش تایبەتمەندی خۆیان هەیە و "لامەرکەزی" دەستی ئەوانیش ئەکاتەوە. ئەڵمانییەکان تا سیستمێکی وەهایان دانەمەزراند، وڵاتێکی ناجێگریان هەبووە. ئیسپانیا، لە سەر بنچینەی تایبەتمەندی کوڵتوری و جیۆگرافی، ئەم سیستمەی هەڵبژاردوەوە. لە ڕوخانی فرانکۆوە تا ئێستا، پێشکەوتنێکی یەکجار خێرای کوڵتوری ، ئابووری ، کەمەڵایەتی و سیاسی بە خۆیەوە بینیوە.
ئەمە وکو فاکتی مێژوویی و کوڵتوری بۆ "لامەرکەزی" بەڵام ئەوەی ئەو قەیرانە ڤیتالانەی (سەرەکی بۆ ژیان) کە لە سەرەوە ئامژەم پێدان، بۆ کوردستان دروست کردووە، ئەو فاکتەرە جیۆپۆلیتیک و مێژوییانەیە کە ئافاتی مووچەبازییان بەرهەم هێناوە بۆ زۆربەی پانتاییەکانی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا. لامەرکەزی ئەگەر لە سەربنەمای تایبەتمەندی ناوچەکانەوە نەبێت و پیلانێکی بە‌هێز و ئێ‌شکرای نە بێت بۆ بنەبڕکردنی کارەساتی مووچەبازی، سەر ئەنجامەکەی ڕەنگە خراپتربێ لەم دۆخەی ئێستا! من لێرەشدا خەیاڵ ناکەم کە ئەمە بە بڕیارێک و بەڕۆژێک و دوو ڕۆژ کۆتایی دێ. نە خێر ئەمە زادەی مێژویەکی سیاسی دوور و درێژ و جیۆپۆلیتیکێکی تایبەتە. بەردەکە ئەوەندە ڕۆچووەتە ناو گۆمەکەوە کە کات، پشوو، پرۆفیشنالیزیم و داهێنانی ئەوێ، تا دەربهێنرێتەوە! بەڵام ئایا خەڵکی کوردستان ئەم سەبرەیان هەیە؟ ئایا لەم بێ ئومێدییە و بێزاریەیان لە سیاسەت ، بڕوایان پێ ئەکرێت کە لامەرکەزییەت ژیانیان و حوکوم ڕانی بە رەو دادپەروەرییەکی باشتر ببات؟
کۆمکاری هەرەوەزی بۆ بژێویە سەرەتایەکانی هاووڵاتیان: دەروازەیەک بۆ ئامادەکردنی ژێرخانی "لامەرکەزی"!
خەڵکی کوردستان نە پشوویان بە درێژی ماوەتەوە و نە باوەڕی گەورەیان بەوە هەیە کە سیاسەت ژیانیان باشتر بکات. دۆخی کوردستان ئێستا ئەتوانرێت وەک و فڕۆکەیەک وێنا بکرێت کە لە بەربونەوەیەکی خێرادایە. پایلۆتەکانی لە بەر دووبەرەکی سەریان ناپەرژێتە ئاراستە کردنەوەی فڕۆکەکە و کۆمەڵێ هۆتێسیان (خزمەتکاریان) داناوە کە خەڵکی ناوفڕۆکەکە مەشگوڵ بکەن یان ئارام بکەنەوە. بەڵام فڕۆکەکە لە هەر ئان و ساتێکدابێت ڕەنگە بەر زەوی بکەوێت و بتەقێتەوە ! تەقینەوە یەکجار نەخوازراوە بۆ کوردستانی باشور و کارەساتی گەورە بە دوای خۆیدا ئەهێنێ! کوردستانی باشور تونس نابێت! کوردستانی باشور، زیاتر و خراپتر، لیبیا و سوریا ئەبێت. ڕێککەوتنیش لە گەڵ ئێراق، گەرەنتی ژیانی خەڵک ناکات چونکە دەرهاویشتەکانی قەیرانی کۆرۆنا، ڕەنگە دونیا بخەنە ناو قەیرانێکی ئابوری بێ پێشینەوە و ئێراقیش بەم بارودۆخەی ئێستاوە یەکێک ئەبێت لە بەرکەوتووە خراپەکانی ئەم قەیرانە پێشبینی کراوانە.
دوای قەیرانی ئابووری دونیایی ساڵی ١٩٢٩، وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریکا توشی پشێویەکی ناوخۆیی مەترسیداربوون لەتاوی بێکاری و برسێتیدا (بڕوانە مێژووی ئەمریکا و ئەڵمانیا لە دوای ئەم ساڵانەدا). لەم تەجەرەبەیەوە، ئەم وڵاتانە لەوە تێگەیشتن "کە سفرەی پڕ ئاشتی ماڵە". سیستمی بیمەی بێکاری و سۆشیالیان بەرەبەرە دروست کرد و ڕێک خست تا قەیرانە ئابوریەکانی داهاتو، ئاشتی ناوخۆ نە خاتە مەترسییەوە. من لەو بڕوایەدام، کە پێشنۆرەیی هەرە سەرەکی ئێستا لە کوردستان، بژێوی خەڵکە، ئامادەکردنی سیستمێکە کە ژیانی خەڵک گەرەنتی بکات لە گریمانەی قەیرانە ئابورییەکانی دوونیای دوای کۆرۆنادا.
شێرپەنجەی سەرەکی کوردستان مووچەبازییە و لە سەرەوە ئاماژەم بە مشتێکی دا. پێش نۆرەیی بۆ ستراتیژێکە کە دەست ببات بۆ داڕماندنی سترەکچەری مووچەبازی و هۆکارەکانی. پێش نۆرەیی "لامەرکەزی" ئەبێت بۆ گەرەنتیکردنی بژێویە سەرتاییەکانی خەڵک بێت و گێڕانەوی هەستی هاووڵاتی بوون و وابستەیی بێت بۆ خەڵکی کوردستان. ئەکرێت دەزگایەک بۆ ئەم مەبەستە دروست بکرێت، دەزگایەک نەک بۆ ئاشکرا کردنی ناوی بندیوار، حکومەت و سوپا خانە نشینکراوەکان و ئەوانی تر لە ژێر ناوی جیاجیادا. ئەمە ئاسنی سارد کوتانە. وەک و لە شوێنی دی ئاماژەم پێدا، ئەبێ دەست بۆ ئەوجیۆ پۆلیتیکە و ئەو مێژووە سیاسییە ببرێت کە ئافاتی مووچەبازی دروست کردووە.
لە ئێستادا ئەکرێت کۆمکارێک یان بەڕێوە بەرایەتییەکی سەربەخۆ بۆ بژێوی سەرتایی خەڵکی کوردستان پێک بهێنرێت. بندیوارەکانی پارتە سیاسییەکان و ئەوانی تر لە ژێر هەرناوێکدا بندیوار کراون بخرێنە سەر ئەم کۆمکارە. ئەم کۆمکارە پێداچونەوەیان بۆ بکات و ئەو خێزانانەی کە پێویستیان بە داهاتێکە بۆ بژێوی سەرەتایی ژیانیان، لە ژێر ئەم ناوەدا مووچەکەیان بۆ بۆڕێک بخرێتەوە و خەڵکی کوردستان ، پارتە سیاسیەکان و حکومەت لەم بەڵایە ڕزگار بکرێن. ئەوانەشی داهاتی تریان هەیەو پێویستیان بەمە نییە بۆ بژێوی سەرەتاییان، پێیان بوترێت هەتا ئێستا خواردوتانە و بڕۆن ئێستا. بە سەردیواری، خزمەتی فکر و پارتی سیاسی خۆتان بکەن. پارتە سیاسیەکان ئەبێت ئەم قەرزە بدەنەوە بە خەڵکی کوردستان لە ڕێی ئەم کۆمکارەوە. ئەم کۆمکارە ئەکرێت سیستمێکی هەڵبژاردنی تایبەت بە خۆی هەبێت و وەک و مەرج، خەڵکی بێلایەن بەڕێوەی بەرن. باجێکی تایبەت بەم کۆمکارە بخرێتە سەر کۆمپانیاکان و بەشێک لە بوجەی ناوخۆی بۆ دیاری بکرێت. هەمو ئەو هاوکاریانەی لە لایەن خەڵکی تایبەتەوە، ڕێکخراو و دەوڵەتەکان بۆ بژێوی خەڵکی کوردستان ئەدرێت، ئەم ڕێکخرواە بەرپرسیار بێ لێی نەک حکومەت، پارتی سیاسی و ڕێکخراوی بندیواری ئەم پارتانە. ئەم بەڕیوە بەرایەتییە ئەتوانی لق و وۆرک شۆپ بۆ سازدانەوە وبەکارهێنانەوەوەی ئەو کەرەستانەی، کە خەڵکانێک پێویستی پێیان نامێنێ ، بنیات بنێ و بە بە نرخێکی ڕەمزی بە خێزانە کەم دەرامەتەکانی بفرۆشێتەوە یان پێشکەشیانی بکات. ئەم ڕێکخراوە، داهاتێکی کەمترین و گەرەنتی کراو بۆ ژیان، بە پێی ئەلگۆریتمی گونجاو، بۆ هەر خێزانێک کە پێویستی ئەبێت لە قۆناغێکدا، وەک و مافی هاوڵاتی دیاری بکات و بیکات بە یاسایەکی گشتگیر. کۆمکار بەرپرسیار بێت لە ستۆکی خواردەمەنی و پارە بۆ ماوەی دیریکراو بەپێی پێشبینی قەیرانەکان. دەکرێت بۆ دونیای کوڵتوریش هەمان شێوەی کۆمکاری سەربەخۆ پێک بهێنرێت و کوڵتور و داریدانی کوڵتور و ڕێزلێنانی ئەکتەرە دیارەکانی بدرێتەوە دەستی هاووڵاتیان. دێتایەڵ و ناواخنەکانی پەیڕەو پرۆگرامی وەها کۆمکارێک ئەتوانرێ شەن و کەوی زیاتر بکرێن.
وەکو کورتەی ئەم بەشە، من نامەوێت بڵێم وەها کۆمکارێکی هەرەوەزی گۆچانێکی سیحرییەو و چارەسەری ئەو قەیرانانە ئەکات کە بە درێژای ٢٩ ساڵی ڕابوردو بەرهەم هاتوون. کۆمکارێکی لەو بابەتە بۆ ئارەستەکردنەوەی فڕۆکەکەیە و لە تەقینەوەی خەتەرناک دووری بخاتەوە. قەیرانەکانی تر، پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زۆر و بە تایبەتی باوەڕو پشتیوانی خەڵک بە و کارانەی کە لە داهاتودا ئەکرێت هەیە. ئەم کۆمکارە هەرەوەزییە، ئەکرێت سەرەتایەک بێ تا خەڵکی کوردستان، گیانی هاوڵاتی بوون و شکۆیان بۆ بگێڕدرێتەوە. بە بێ دەزگایەکی لەو بابەتەو سەربەخۆ، خەڵک ناتوانێت نە پشوو درێژ بێت وە نە پشتیوانی گرنگی ئەوانە بن کە پیلانەکانی تر بۆ دەرچون لە قەیرانەکانی تر دادەڕێژن و سەریان ئەخەن لە بەرامبەرهەر بەرگرییەکی ناوەکی و دەرەکی!