چۆن کۆرۆنا پرسە فەلسەفیەکانی بەگەردوونیکردەوە

نەوزاد جەمال

2020-04-18 1011

ئەگەرچی فەلسەفە پێدراوێکی بیرکردنەوەی مرۆڤە، بەڵام، پەتای کۆرۆنا جارێکیتر جیهانێتی پرسیارەفەلسەفیەکانی بەگەڕخستەوە. ئەو پرسیارەنەمرانەی کە بەئەندازەی ئەندێشەو بیرکردنەوە مرۆڤ دێرین و کۆنن، جارێکیتر لای تاکی ئاسایی و شارەزاوە بوژانەوەو چالاکبوونەوە. کۆرۆنا مرۆڤی بەبیرکردنەوە لەچارەنوس، واتای ژیان و هەژموونی مەرگ ناچارکرد. دەبوو مرۆڤ بکەوێتەوە سەرخۆی و بپرسێ: ئاخۆ ئامانج لەبوونی من و ژیان چییە؟ چارەنووس کێ بڕیاری لێدەدات و تاچەند مرۆڤ سەرپشکە لەوەدا؟ ئەرک و بەرپرسیارێتی رەوشتی و مرۆیی 'من' بەرامبەر ئەویتر چیە، بەتایبەت کاتێ دەزانم ژیانی خۆم لەسەر لێورای هەڕەشەی نەمانە؟
بێگومان، ئەو پرسیارانە چەندە خۆڕسک و خۆیین، ئەوەندەش بە پەتایە گوڕوتینی تێکەوتەوە. ئەگەر دەروونناسی ناسراو 'ڤیکتۆر فرانکڵ' (١٩٠٥-١٩٩٧) لەنێوجەرگەی هۆڵۆکۆست و کەمپەکانی ئاشڤیتزدا، سۆراخکردنی واتای ژیانی کردبێتە پێناسەی سەرەکی مرۆڤ. یان 'پریمۆلیڤی'(١٩١٩-٨٧) لەهەمان قەیرانی مرۆڤایەتی و جەنگی ماڵوێرانەی دووەمی جیهاندا، بەجۆرێکی پرسیارە دێرینەکەی 'کانت'(١٧٢٤-١٨٠٤)ی 'مرۆڤ چییە؟' لە بیرەورینامەکەیدا بەناوی 'ئائەوەیە مرۆڤ' لە(١٩٤١)دا وەڵامدابێتەوە. دەرکەوت کە تەنگپێهەڵچنینی هەڕەشەی لەناوچوون و مەرگ لەئاکامی جەنگ و ڤایرۆسدا، کڵافەی پرسیارەخەفەکراوەکانی فەلسەفە کردەوە.
کۆرۆنا تەنها دەرکەوتێکی پزیشکی/بایۆلۆجی نییە کە هەر ئەو چینە سەرۆکاری بن. لایەنی سایکۆلۆجی و سۆسیۆلجی و ئابوری و سیاسی و ژینگەیی هەیە. لەسەرئاستی تاک یان کۆمەڵ، ناوخۆ یان دەرەوە، وڵات یان هەرێمەکان و جیهان، سەرجەممان دەگرێتەوە. لەرەهەندی فەلسەفەی سیاسیەوە، مرۆڤ جارێکتر بیردەکاتەوە؛ ئایا سیاسەتی وڵاتان لەروانگە جیهانی یان لۆکاڵیەکەوە دابڕژێرێتەوە؟ ئەرک و رۆلی فەرمانڕەوا لەمەترسیدارترین کاتدا چییە؟ بۆچی هەموو گوێڕایەڵی فەرمان و خواستی دەسەڵات بین؟ راستی فەرمانڕەواو دەسەڵاتی بۆ دەرخستین کە پێگەیەک نییە بۆحەوانەوەو پاڵدانەوە. بەڵکو، ئەرکێکی مەترسیدارو سەختەو کەسی شیاوی دەوێت.
لەئاستەئابوریەکەیشەوە، پرسیارەکە ئەوەیە؛ ئایا جیاوازی چینایەتی و داهات و پەککەوتنی سێکتەرەکان و بێکاری، چ جەنگ و ناکۆکی نیۆخۆیی و توندوتیژ لێدەکەوێتەوە؟ چۆن توندتیژی سیاسی لەفۆرم و پاساوی جیادا بەهۆی ململانێی ناوەندو بکەرەکانی هێزەوە بۆ شەڕوشۆڕ دەگۆڕدرێن؟ تاچەندە تیرۆر دۆخی نائاسایی نەخۆشیەکەو دەقۆزێتەوەو تەشەنەدەکاتەوە؟ ئایا بەهۆی سنوورداری سەرچاوەو داهات و کەلوپەلەوە پشێویی و پێکدادان روونادات؟ ئایا قاتوقڕیەک لەسەرڕێیە؟
لەڕووە کۆمەڵایەتیەکەوە، ئایا مرۆڤی ئەم سەردەمە قۆناخی کۆمەڵایەتیبوونی تێپەڕاندو پەیوەندی دیجیتاڵی جێیگرتەوە؟ ئیتر رۆژانی بۆنەکۆمەلایەتیە راستەوخۆکان بوونە مێژووییەک؟ ئایا ئامرازو تۆڕەکان کۆنترۆڵ و جڵەوی جۆرو شیوازی پەیوەندیەکۆمەڵایەتی دەکەن و دەبنەچاودێر بەسەرمانەوە؟ یان بەپێچەوانەوە، بەهۆی لێکدابڕانەوە، هۆگری پەیوەندی کۆمەڵایەتی و تێکەڵاوبوونی رووبەڕوو، مەیلی تێکەڵاوی سەرکارو شوێنەگشتەکانی بوژاندنەوە؟ مرۆڤەکان تاسەی بینین و بەریەککەوتنی فیزیکی یەکتردەکەن؟
لەلایەنی دەروونیشەوە، تاچەندە تەنیایی رەشبینی و بێهیوابوون و ترسودڵەوراوکێ هەڵبکشێ، هاندەری شەڕەنگێزی و توندوتیژی زێتردەبێ؟ مرۆڤ پەنا بۆ خەیاڵ و شیعرو میوزیک دەبات یان بادەداتەوەسەر ئاینداری؟ تاچەند مرۆڤ، بەهۆی ترسی مانەوەو هەڕەشەی مەرگ، دەگەڕێتەوەسەر قۆناخە سەرەتاییەکانی سەردەمی ئەشکەوت و راوشکارە؟ ئەگەر بەزمانی 'هۆبز'(١٥٨٨-١٦٧٩) بدوێن مرۆڤ بەهۆی ترس و چاچنۆکی و خۆپەرستیەوە، قۆناخی سروشتی کە جەنگی هەموو دژبەهەموو لەسەر سەرچاوەکان بژێوی ومانەوە دروستدەبێتەوە؟ ئایا نیگەرانی و دڵەڕاوکێکان بەهۆی فاکتەکانەوەن یان ئەنجامی پەرچەکرداری دەروونی و بیرکردنەوەمانە لەرووداوەکان؟
دیمەنی پاڵەپەستۆی نێوبازارو مارکێتەکان، سەرەتا بەجۆرێک ئەم دۆخەسروشتیەی مرۆڤی بیرخستەوە. ئەوەی سەرنجی راکێشا لەتۆڕەکاندا، پێشبڕکێ و فڕکان فڕکانی کاخەزی تەوالێت بوو لەوڵاتە ئەورپیەکان! لەکاتێکدا قەیرانی پیازو تەماتەو نان و هێلکە لائێمە بەکاربوو؟
لەئاستی راگەیاندندا، زمانی داتاو ئامارو ژمارە، بوون بەمەتەڵ. ئاخۆ ژمارە چییەو چەندە دەرخەرێکی دروستی راستییەکانە؟ ژمارەکان ئەگەر وابن، ئیتر ئەو هەموو تۆقاندنە لەپای چی؟ بەپێی داتاکان بەهۆی کۆرۆناوە ژمارەی مردن لەکارەساتی جەنگ، شەڕو هاتوچۆ و نەخۆشیەکانیتر کەمترە. کەواتە، کۆرۆنا "نەخۆشییە زێڕینە فریاڕەسەکەیە. چونکە، لەزۆر دەردو رووداویتر دەمان پارێزێ!
لەئاستی 'کۆیاد'دا، تاچەند وەیشوومی ئەم پەتایە کارەساتەکانیترمان لەبیردەباتەوە یان کاریگەری نەهامەتییە پێشووەکان کاڵتردەکاتەوە؟ ئەمساڵ بەهارو راپەڕین و کۆڕەو ئەنفال و هاوکاتی کۆرۆنابوون و وەبیرهێنانەوەیان جێبایەخ نەبوون. وەکچۆن نەهامەتی پاش-ڕاپەڕین لە ئابڵوقەی ئابووریەوە تا جەنگی ناوخۆو دەگاتە پەلاماری داعش و لەدەستدانی نیوەی هەرێم، بیرەوری تاڵی سەفەربەرو گرانی گەورو پچووکی نزیکەسەدەیەکی لەبیربردەوە، ئاوەهاش ئەم ڤایرۆسە، کۆیادیمانی کولکردو خەممان لەئەمڕۆیەو بەچاوێکیش نیگەرانی سبەینێین. کەواتە، بەم پەتایە مرۆڤایەتی بەرەوپێشدەچێت یان بەرەو دواوەدەگەڕێتەوەو مێژوو دووبارەدەبێتەوە؟
'ئەلبێرت کامو' لەرۆمانی 'تاعونەڕەشەدا' لە(١٩٤١) نەخۆشیە رەشەکەی شاری 'وەهران'ی جەزائیر دەگێڕێتەوە کەچۆن لەئاژەڵ و جرجەکانەوە بۆ مرۆڤ درمەکە گوازراوەتەوە. دواجار کەلاکی مرۆڤ لەرێگەکاندا کەڵەکە دەبن. بەمەش دیمەنی مەرگێکی هەمیشە ئامادە دەبێتە راستی پووچی و بێهوودەیی ژیان. کامو پێیوایە 'ژیان میواندۆست نییە، بەڵکو تەنها لانەو خانەخوێی رێبوراەکانە'. ژیان خانەخوێی مەرگەو بەس. بۆیە، لەدۆخیکی وادا پاڵەوانێتی(بەفۆرمی سیاسی و ئاینی و میدیای هتد...) هێچ واتای نییە. ئەوەی کە گرنگە بەرپرس و کاربەدەستەکانن ئەرک و فەرمانەکانیان بەدڵسۆزی و راستودروستی بەجێبهێنن.
کورد ووتەنی 'بەری تەنگانە کورتە'و هەر تێدەپەڕێت. بەڵام چۆن و لێکەوتەکانی چی دەبن؟ لێرەوە، ئەوە کۆرۆنا نییە کەپرسیارە فەلسەفیەکان دروستبکات، بەڵکو جارێکیتر پرسەفەلسەفیەکان بەهۆیەوە لەئاستێکی بەرفراونی مرۆڤایەتیدا چالاکبوونەوەو بوژانەوە. وەکچۆن پەتاکە دیاردەیەکی نوێ نییەو چەندان فۆرمی جیای لەقۆناخەکانی مێژوودا بڕیوەو سەریهەڵداوەتەوە.
نەوزاد جەمال
ئەگەرچی فەلسەفە پێدراوێکی بیرکردنەوەی مرۆڤە، بەڵام، پەتای کۆرۆنا جارێکیتر جیهانێتی پرسیارەفەلسەفیەکانی بەگەڕخستەوە. ئەو پرسیارەنەمرانەی کە بەئەندازەی ئەندێشەو بیرکردنەوە مرۆڤ دێرین و کۆنن، جارێکیتر لای تاکی ئاسایی و شارەزاوە بوژانەوەو چالاکبوونەوە. کۆرۆنا مرۆڤی بەبیرکردنەوە لەچارەنوس، واتای ژیان و هەژموونی مەرگ ناچارکرد. دەبوو مرۆڤ بکەوێتەوە سەرخۆی و بپرسێ: ئاخۆ ئامانج لەبوونی من و ژیان چییە؟ چارەنووس کێ بڕیاری لێدەدات و تاچەند مرۆڤ سەرپشکە لەوەدا؟ ئەرک و بەرپرسیارێتی رەوشتی و مرۆیی 'من' بەرامبەر ئەویتر چیە، بەتایبەت کاتێ دەزانم ژیانی خۆم لەسەر لێورای هەڕەشەی نەمانە؟
بێگومان، ئەو پرسیارانە چەندە خۆڕسک و خۆیین، ئەوەندەش بە پەتایە گوڕوتینی تێکەوتەوە. ئەگەر دەروونناسی ناسراو 'ڤیکتۆر فرانکڵ' (١٩٠٥-١٩٩٧) لەنێوجەرگەی هۆڵۆکۆست و کەمپەکانی ئاشڤیتزدا، سۆراخکردنی واتای ژیانی کردبێتە پێناسەی سەرەکی مرۆڤ. یان 'پریمۆلیڤی'(١٩١٩-٨٧) لەهەمان قەیرانی مرۆڤایەتی و جەنگی ماڵوێرانەی دووەمی جیهاندا، بەجۆرێکی پرسیارە دێرینەکەی 'کانت'(١٧٢٤-١٨٠٤)ی 'مرۆڤ چییە؟' لە بیرەورینامەکەیدا بەناوی 'ئائەوەیە مرۆڤ' لە(١٩٤١)دا وەڵامدابێتەوە. دەرکەوت کە تەنگپێهەڵچنینی هەڕەشەی لەناوچوون و مەرگ لەئاکامی جەنگ و ڤایرۆسدا، کڵافەی پرسیارەخەفەکراوەکانی فەلسەفە کردەوە.
کۆرۆنا تەنها دەرکەوتێکی پزیشکی/بایۆلۆجی نییە کە هەر ئەو چینە سەرۆکاری بن. لایەنی سایکۆلۆجی و سۆسیۆلجی و ئابوری و سیاسی و ژینگەیی هەیە. لەسەرئاستی تاک یان کۆمەڵ، ناوخۆ یان دەرەوە، وڵات یان هەرێمەکان و جیهان، سەرجەممان دەگرێتەوە. لەرەهەندی فەلسەفەی سیاسیەوە، مرۆڤ جارێکتر بیردەکاتەوە؛ ئایا سیاسەتی وڵاتان لەروانگە جیهانی یان لۆکاڵیەکەوە دابڕژێرێتەوە؟ ئەرک و رۆلی فەرمانڕەوا لەمەترسیدارترین کاتدا چییە؟ بۆچی هەموو گوێڕایەڵی فەرمان و خواستی دەسەڵات بین؟ راستی فەرمانڕەواو دەسەڵاتی بۆ دەرخستین کە پێگەیەک نییە بۆحەوانەوەو پاڵدانەوە. بەڵکو، ئەرکێکی مەترسیدارو سەختەو کەسی شیاوی دەوێت.
لەئاستەئابوریەکەیشەوە، پرسیارەکە ئەوەیە؛ ئایا جیاوازی چینایەتی و داهات و پەککەوتنی سێکتەرەکان و بێکاری، چ جەنگ و ناکۆکی نیۆخۆیی و توندوتیژ لێدەکەوێتەوە؟ چۆن توندتیژی سیاسی لەفۆرم و پاساوی جیادا بەهۆی ململانێی ناوەندو بکەرەکانی هێزەوە بۆ شەڕوشۆڕ دەگۆڕدرێن؟ تاچەندە تیرۆر دۆخی نائاسایی نەخۆشیەکەو دەقۆزێتەوەو تەشەنەدەکاتەوە؟ ئایا بەهۆی سنوورداری سەرچاوەو داهات و کەلوپەلەوە پشێویی و پێکدادان روونادات؟ ئایا قاتوقڕیەک لەسەرڕێیە؟
لەڕووە کۆمەڵایەتیەکەوە، ئایا مرۆڤی ئەم سەردەمە قۆناخی کۆمەڵایەتیبوونی تێپەڕاندو پەیوەندی دیجیتاڵی جێیگرتەوە؟ ئیتر رۆژانی بۆنەکۆمەلایەتیە راستەوخۆکان بوونە مێژووییەک؟ ئایا ئامرازو تۆڕەکان کۆنترۆڵ و جڵەوی جۆرو شیوازی پەیوەندیەکۆمەڵایەتی دەکەن و دەبنەچاودێر بەسەرمانەوە؟ یان بەپێچەوانەوە، بەهۆی لێکدابڕانەوە، هۆگری پەیوەندی کۆمەڵایەتی و تێکەڵاوبوونی رووبەڕوو، مەیلی تێکەڵاوی سەرکارو شوێنەگشتەکانی بوژاندنەوە؟ مرۆڤەکان تاسەی بینین و بەریەککەوتنی فیزیکی یەکتردەکەن؟
لەلایەنی دەروونیشەوە، تاچەندە تەنیایی رەشبینی و بێهیوابوون و ترسودڵەوراوکێ هەڵبکشێ، هاندەری شەڕەنگێزی و توندوتیژی زێتردەبێ؟ مرۆڤ پەنا بۆ خەیاڵ و شیعرو میوزیک دەبات یان بادەداتەوەسەر ئاینداری؟ تاچەند مرۆڤ، بەهۆی ترسی مانەوەو هەڕەشەی مەرگ، دەگەڕێتەوەسەر قۆناخە سەرەتاییەکانی سەردەمی ئەشکەوت و راوشکارە؟ ئەگەر بەزمانی 'هۆبز'(١٥٨٨-١٦٧٩) بدوێن مرۆڤ بەهۆی ترس و چاچنۆکی و خۆپەرستیەوە، قۆناخی سروشتی کە جەنگی هەموو دژبەهەموو لەسەر سەرچاوەکان بژێوی ومانەوە دروستدەبێتەوە؟ ئایا نیگەرانی و دڵەڕاوکێکان بەهۆی فاکتەکانەوەن یان ئەنجامی پەرچەکرداری دەروونی و بیرکردنەوەمانە لەرووداوەکان؟
دیمەنی پاڵەپەستۆی نێوبازارو مارکێتەکان، سەرەتا بەجۆرێک ئەم دۆخەسروشتیەی مرۆڤی بیرخستەوە. ئەوەی سەرنجی راکێشا لەتۆڕەکاندا، پێشبڕکێ و فڕکان فڕکانی کاخەزی تەوالێت بوو لەوڵاتە ئەورپیەکان! لەکاتێکدا قەیرانی پیازو تەماتەو نان و هێلکە لائێمە بەکاربوو؟
لەئاستی راگەیاندندا، زمانی داتاو ئامارو ژمارە، بوون بەمەتەڵ. ئاخۆ ژمارە چییەو چەندە دەرخەرێکی دروستی راستییەکانە؟ ژمارەکان ئەگەر وابن، ئیتر ئەو هەموو تۆقاندنە لەپای چی؟ بەپێی داتاکان بەهۆی کۆرۆناوە ژمارەی مردن لەکارەساتی جەنگ، شەڕو هاتوچۆ و نەخۆشیەکانیتر کەمترە. کەواتە، کۆرۆنا "نەخۆشییە زێڕینە فریاڕەسەکەیە. چونکە، لەزۆر دەردو رووداویتر دەمان پارێزێ!
لەئاستی 'کۆیاد'دا، تاچەند وەیشوومی ئەم پەتایە کارەساتەکانیترمان لەبیردەباتەوە یان کاریگەری نەهامەتییە پێشووەکان کاڵتردەکاتەوە؟ ئەمساڵ بەهارو راپەڕین و کۆڕەو ئەنفال و هاوکاتی کۆرۆنابوون و وەبیرهێنانەوەیان جێبایەخ نەبوون. وەکچۆن نەهامەتی پاش-ڕاپەڕین لە ئابڵوقەی ئابووریەوە تا جەنگی ناوخۆو دەگاتە پەلاماری داعش و لەدەستدانی نیوەی هەرێم، بیرەوری تاڵی سەفەربەرو گرانی گەورو پچووکی نزیکەسەدەیەکی لەبیربردەوە، ئاوەهاش ئەم ڤایرۆسە، کۆیادیمانی کولکردو خەممان لەئەمڕۆیەو بەچاوێکیش نیگەرانی سبەینێین. کەواتە، بەم پەتایە مرۆڤایەتی بەرەوپێشدەچێت یان بەرەو دواوەدەگەڕێتەوەو مێژوو دووبارەدەبێتەوە؟
'ئەلبێرت کامو' لەرۆمانی 'تاعونەڕەشەدا' لە(١٩٤١) نەخۆشیە رەشەکەی شاری 'وەهران'ی جەزائیر دەگێڕێتەوە کەچۆن لەئاژەڵ و جرجەکانەوە بۆ مرۆڤ درمەکە گوازراوەتەوە. دواجار کەلاکی مرۆڤ لەرێگەکاندا کەڵەکە دەبن. بەمەش دیمەنی مەرگێکی هەمیشە ئامادە دەبێتە راستی پووچی و بێهوودەیی ژیان. کامو پێیوایە 'ژیان میواندۆست نییە، بەڵکو تەنها لانەو خانەخوێی رێبوراەکانە'. ژیان خانەخوێی مەرگەو بەس. بۆیە، لەدۆخیکی وادا پاڵەوانێتی(بەفۆرمی سیاسی و ئاینی و میدیای هتد...) هێچ واتای نییە. ئەوەی کە گرنگە بەرپرس و کاربەدەستەکانن ئەرک و فەرمانەکانیان بەدڵسۆزی و راستودروستی بەجێبهێنن.
کورد ووتەنی 'بەری تەنگانە کورتە'و هەر تێدەپەڕێت. بەڵام چۆن و لێکەوتەکانی چی دەبن؟ لێرەوە، ئەوە کۆرۆنا نییە کەپرسیارە فەلسەفیەکان دروستبکات، بەڵکو جارێکیتر پرسەفەلسەفیەکان بەهۆیەوە لەئاستێکی بەرفراونی مرۆڤایەتیدا چالاکبوونەوەو بوژانەوە. وەکچۆن پەتاکە دیاردەیەکی نوێ نییەو چەندان فۆرمی جیای لەقۆناخەکانی مێژوودا بڕیوەو سەریهەڵداوەتەوە.