ئەوەی لەسەرەتای سەدەی بیستەم بۆتە باس و لێكۆڵینەوە لەنێوان كۆمەڵە زانستییەكاندا ئەو دۆكۆمێنت و نووسراوە مێژووییانە بوون كە لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەركەوتبوون و مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ ئەو قۆناغەی ناسراوە بە (سەدەی هللینی) سەدەی بەرجەستەبوونی شێوازی ژیانی، دوای داگیركردنی وڵاتانی ڕۆژهەڵات لەلایەن ئەسكەندەری مەكدۆنییەوە.
دۆزینەوەی ئەو سێ‌ دۆكۆمێنتەیە لە ناوچەی هەوراماندا ساڵی (1909) ی زایینی كە دوانیان بە زمانی یۆنانی كلاسیكی (گریكی) نووسراون و سێیەمیان بە خەتی ئارامی كۆن نووسراوە، مێژووییەكی گرنگی ناوچەكە دەردەخات.
پێش جەنگی یەكەمی جیهانی، لە دێی (بیارە) سەربەناوچەی هەورامان یەكێك لە سۆفیەكانی (شێخ عەلائەدین نەقشبەندی) بەناوی (سۆفی عەبدوڵڵا) وە بە شێخی ڕاگەیاندووە كە لەسەر كێوێكی سەختی (كۆهی ساڵان) لە ناوچەی سوورێن كە كەوتووەتە ئەو بەری هەورامان لەسەر ڕووباری (رۆخانەی دوورۆ) چاوی بە تابلۆیەكی نەخشراوی گەورەكەوتووە ، كە وێنەی پیاوێكی لەسەر هەڵكەندراوە و تیرێكی بەدەستەوەیەو بەرەو خۆی دەیهاوێت.
شێخ داوا لە سۆفی دەكات كە ڕێچكەی تیرەكە بەرەو كوێیە، سۆفی ئەوەی بۆ ڕوونكردەوە كەوا بەرەو ئەشكەوتێكی سەختە، لەسەر فەرمانی شێخ سۆفی عەبدوڵڵا بە هاوكاری چەند دەروێشێك خۆیان دەگەیەننە ئەشكەوتە سەختەكەو لەوێدا، چاویان بە كوپەڵەیەك دەكەوێت كە پڕبووە لە هەرزن، لەگەڵ رۆكردنی هەرزنەكە سندوقێك لەناو كوپەڵەكەدا دەركەوتووە كە شێوەی هەردوولایەنەكەی شێوە قوچەك بووە، هەركە دەیكاتەوە كۆمەڵێك دۆكۆمێنتی بەرچاو دەكەوێت دەیانهێنێتەوە بۆلای (شێخ).
(دكتۆر میرزا سەعید خان) پزیشكێكی شاری سنە سەر لە شێخی نەقشبەندی دەدات و شێخ باسی ئەو دۆزراوەی بۆ دەگێڕێتەوە، دكتۆر میرزا سەعید خان پێشنیار دەكات كە باشتر وایە ئەم دۆزراوەیە بگەێنرێتە دەستی پسپۆران، لەوانەیە ئەوان سەر لەو نیشانانە دەركەن كە لەسەر ئەو پێستە نووسراونەتەوە.
شێخ پێشنیارەكەی دكتۆر سەعید خان پەسەند دەكات و سێ‌ پارچە لە دۆكۆمێنتەرەكان دەداتێ‌، ئەویش لە سەردانەكەی بۆ لەندەن لە ساڵی (1913) دەیانگەیەنێتە دەست پرۆفسیۆر (براون-Brown) ئەویش دەیانداتە پڕۆفیسۆر (ئیلیس مینس-E.H.Minns) بۆ لێكۆڵینەوەیان، دكتۆر سەعید خان بۆ سەركەوتنی ئەم كارە مافی بڵاوكردنەوەی بە پرۆفسیۆر مینس دەبەخشێت.
منیس باسی دۆكۆمێنتەكان دەكات و دەڵێت ژمارەیان زۆر بوون، بەڵام دەست بەدەست كراون و لە كۆتاییدا سێ‌ دانەیان بە ساخی دەگەنە دەست دكتۆر سەعیدخان، منیس ئەو دەستنووسەی بە زمانی ئارامی نووسرابوو بۆ مامۆستا (كاولی-A.Cowlay) دەنێرێت، چونكە كاولی پسپۆڕی لە ئارمیدا هەبووە، تاوەكو لێی بكۆڵێتەوە و زانیاری دەربارەی ڕونبكاتەوە.
دۆكۆمێنتەكەی یەكەم و دووەم بە ئەلف و بێی یۆنانی نووسراوەنەتەوە بابەتەكانیشیان لە بابەتی دۆكۆمێنتی سێیەم دەچێت " پرۆفسیۆر مینس خۆی لەو دوودۆكۆمێنتی (یەكەم و دووەم)ی كۆڵیوەتەوە و بیروڕای خۆی دەربارەیان لە گۆڤاری (لێكۆڵینەوەكانی هللینی) لە ساڵی (1915)دا بڵاوكردۆتەوە. 
پرۆفیسۆر (ئیلس مینس) دكتۆرای لە وێژەدا هەبووە و ئەندامی ئەكادیمیای بەریتانی بووە و پرۆفیسۆری شوێنەواری كۆن بووە لە زانكۆی كمبرج و دانەری كتێبی (سیكپ و یۆنانیان) بووە لەپاڵ بەرهەمەكانی تریدا.
بە پێی لێكۆڵینەوەی پرۆفیسۆر مینس مێژووی دیكۆمێنتی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (88 پ.ز) و دووەم بۆ ساڵی (22 پ.ز).
مامۆستا كاولی سەبارەت بە دەستنوسی سێیەم لێكۆڵینەوەیەكی لە گۆڤاری (كۆمەڵی ئاسیا ی پاشایی بەریتانی) لە ساڵی 1919 دا بڵاوكردۆتەوە و دەڵێت ئەو دۆكۆمێنتە بە ئەلف و بێی ئارامی بە هەشت دێر نووسراوەو كاتەكەی بۆ كۆتایی سەدەی یەكەمی پێش زایینی دەگەڕێتەوە و بە هۆی مێژووی سلوقی (یۆنانی) كە لەسەر پێستەكە تۆمار كراوە زانراوە كە لە سەردەمی فەرمانڕەوایی فراتیس (فەرهادی چوارەم لە 38پ.ز- 2ز) كە ئیمپراتۆری (پورپ) بووە نووسینی دۆكۆمێنتەكە ڕێكەوتی ساڵانی (12-11 پ.ز)ی دەكات.

ئەم دیكۆمێنتە بێگومان بە زمانی پەهلەوی نوسراوەتەوە كە لە ئارامییەوە وەرگیراوە و هەندێ‌ وشەی سامی لەناویدا بەدیدەكرێ‌.
دكتۆر خانلری، زمانی ئەو قەباڵە ( دۆكۆمێنتە) بەزمانی پەهلەوی هەڵدەسەنگێنێت كە مەبەستی زمانی  (پەریی)یە ، یاخود زمانی ئەشكانیەكان كە لە زەمانی (ئەشكی چوارەم لە ساڵی 20-2 پ.ز) نووسراوە.
پرۆفیسۆر (ئار-جی-كەنت) شێوەی نوسینی قەباڵەكە بە زمانی (پەرپی) دادەنێ‌ و دەڵێت ئەگەر شێوەی زمانی ڕاستەوخۆی میدییەكان نەبێت لەوانەی نزیكترین زمانە.
ناوەڕۆكی ئەو دۆكۆمێنتە كە مامۆستا كاولی لێی كۆڵیوەتەوە زانیارییەكانی لە هەشت دێردا نوسراوەتەوە و قەباڵەی (سەنەدی) فرۆشتن نیوەی ڕەزێكی ترێیە بەم شێوەیەی خوارەوە.
(نسمك (اسمتن) كە خاوەنی كێڵگەی ڕەزی ترێیە، نیوەی ڕەزەكەی بەجێهێشتووە بۆ (ئەریل)، ئەو نیوەی تری فرۆشراوە بە (پتسپك) بە پەنجاو پێنج زوزبن (زرین). 
درهەم خاوەنی هەمووی زەوییەكە دان بەم سەنەدەدا دەنێ‌ لەبەردەم ئەم شاهیدانە (تیرێكك كوڕی ئەپین و ئیرشاد كوڕی ئینبور سیناك كوڕی ماتینگ .....) و ڕێكەوتن لەسەر دابەش بە یەكسانی و پارەكەی وەرگیراوە. مانگی ئەروتات ساڵی (300) سلوقی كە ڕێكەوتی (12 یان 11 پ.ز)یە ، بازرگانی (مەیفرۆش- پتسپك) بابەتی بەڵگە نامەكە پەیوەندی بە بازرگانییەوە هەیە، وەكو هەمان بابەتی بەڵگەنامەیەكی ترە، كە بەزمانی ئەغریقی نووسراوە، بەڵام ئەو خاڵەی پەیوەستە بە زمانی كوردی ئێستاوە ئەوەیە لە تەك ووشەكاندا كە ئارامی و یۆنانی نەبوون و بەكارهاتوون هەموو ناوەكان (خاوەنی زەوی و دروستكەری مەی و شاهیدەكان) خەڵكی ناوچەكە بوون، بەو زمانە قسەیان كردووە كە پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بەو جیهانەوەیە كە ئەو خەڵكەی تیا ژیاوە.
بوونی هەندێك وشەو ناو لەگەڵ ئارامی لەنێو ئەو تێكستەدا نیشانەی بەڵگەی زمانی ناوچەكە دەردەخات كە لەنێو تۆییدا كاریگەری ئارامی لەپاڵ یۆنانی و پەهلەوی ئەشكانیدا هەبووە.
بوونی وشەی (مەییان، رەزبان، دادی، ئەیێ‌، زرین، هەمەی، ئەسمتن (سیم)......) لەگەڵ وشەی تری ئارامی و یۆنانی لەناو دۆكۆمێنتەكەدا كە بەڕای مامۆستا كاولی زمانێكی یەكگرتووی ناوچەكەی پێكهێناوە كە دانیشتوانی ناوچەكە پێی دواون، لەگەڵ ئەوەشدا پەیوەندی بەهێزی پەهلەوی (پەرپی) یەوە هەبووە، هەموو ئەو وشانە تا ئێستا وشەی ڕەسەنی كوردین.
زمانی قەباڵەی فرۆشتنی زەوی و ڕەزەكە كە لەناو دۆكۆمێنتەكاندا نزیكە لە زمانی قەباڵەی (سامی) كە دۆزراوەتەوە ئەگەر ماوەی نێوانیشیان چەند سەدەیەكە زمانی ئەو قەباڵەیە زمانی ڕۆژئاوای ئێرانە كە كوردستان دەگرێتەوە.
دراوێك لە ناوچەی هەورامان دۆزراوەتەوە لە دیوێكیدا وێنەی ژنێكی حوكمڕانی ئەو سەردەمەی لەسەرە دیوەكەی تری بە ئەلف و بێی ئارامی ناوی (ئاداد)ی لەسەر نوسراوە كە بەزمانی ئاڤێستا یە (بلاشی یەكەم) فەرمانی كۆكردنەوەی ئاڤێستای داوە و بەو زمانە نووسرایەوە.
لەبەر ئەوەی ئەو دۆكۆمێنتانە ڕۆڵێكی گرنگ لە لێكدانەوەو لێكۆڵینەوەی ئەو ڕووداوانە دەگێڕن، لە قۆناغێكدا كە كەڵچەری هللینی لە ووڵاتی ڕۆژهەڵاتدا بڵاو بۆتەوە و لەگەڵ بیروڕای ناوچەكەدا تێكەڵبووە، دۆكۆمێنتەكە بە دەستنووسی ئارامی داڕێژراوە بۆ ئەوەی بیرێكی لێكدراو بۆ كۆمەڵە ئادەمیزادێك كە لە ناوچەیەكی دووری وەك هەوراماندا ژیاوون بهێنێتە بەرهەم، ئەم دیاردەیە نیشانەی ئەوەیە ئەو كۆمەڵە لە كاریگەری ڕەنجی یۆنانی و ئارامیدا بێبەش نەبوون و هەتا دوای هەرێمی ڕۆژهەڵاتی نزیكیان گەیاندوون و تا چەند سەدەیەكیش مۆركی تایبەتی ئەو ووڵاتانە بووە، یان دەسەڵاتداریەتیش بەدەست (پورپ)ەكانەوەبووە بە تایبەتی لەكاتی نووسین و تۆماركردنی ئەو دۆكۆمێنتانە كە قۆناغی كوژانەوەی هللینیزم بووە لە ڕۆژهەڵاتدا.
هەروەك پرۆفیسۆر مینس دەڵێت زمانی ئارامی كاریگەرییەكی زۆری بەسەر زمانەكانی گەلانی ئاسیادا هەبووە و بە ڕادەیەك لە دوای زاینیدا بووبە زمانی دانیشتوانی ڕۆژهەڵاتی نزیك. نووسینی ئارامی لە قۆناغی دووەمدا لە ئەلف و بێیەكی ڕێكوپێك دەچوو لە داڕشتنی لایەكانیدا، پاشان سریانی سەری هەڵداو لە دواییدا ئەلف و بێی (هیندی) كە بە عەرەبی ناسراوە، ئەوەندە لێك دەچوون ناچاربوون بەهۆی خاڵ دانانەوە لێكیان جیابكەنەوە، هەروا لە ووڵاتی ڕۆژهەڵاتدا ئەلف و بێی پەهلەوی لە ئارامییەوە سەری هەڵداو پەیدا بوو لە سەرەتایی سەدەی یەكەمی زاینیدا.
لەگەڵ ئەوەشدا دەڵێن ئەو دۆكۆمێنتەی بە ئەلف و بێی ئارامی لە هەوراماندا نوسراوەتەوە كۆمەڵە كارێكی گرنگ دەگرێتەوە خۆ كە پرۆفیسۆر مینیس و مامۆستاكاولی دەستنیشانیان نەكردووە و باسیان نەكردووە وەكو:
1.ئەو ناوانە لەناو تێكستەدا هاتوون تا ئێستا لە ڕووی زمان و مێژووەوە ڕادەی پەیوەندیان بە مێژووی كوردەوە لێكۆڵینەوەیان لەسەر نەكراوە.
2. مامۆستا كاولی تێكستی زمانی دۆكۆمێنتەكەی هەروا بەجێ‌ هێشتووە و بە بەشێك لە كەلەپوری ئارامی داناوەو تەنیا شارەزایانی ئەلف و بێی ئارامی دەیخوێندنەوە.
3. هیچ پسپۆرێك زمانی دۆكۆمێنتەكە كە كاولی بە پەهلەوی ناودەبات لەگەڵ زمانی ئەمڕۆی ناوچەكە و دیالێكتی هەورامی یا دیالێكتەكانی تری زمانی كوردی بەراورد نەكردووە.
4. كاولی و ئەوانی تر هێماو نیشانەكانی نێوان ووشە و پیتەكانیان دەست نیشان نەكردووە كە واتای تەواوی ووشەی زمانە ناوچەیەكە بگەیەنێت.
5.هیچ پسپۆڕێكی تر هەوڵی نەداوە زمانی دۆكۆمێنتەكان بە ئەلف و بێی لاتینی یان عەرەبی بنوسێتەوە بۆ ئەوەی گرنگی ناوەڕۆكی دۆكۆمێنتەكان لەناو نەچێت.
بەپێی ئەو خاڵانەی سەرەوە لێكۆڵینەوە لەسەر دۆكۆمێنتەكان دیاردەی كەمتەرخەمی لە لێكۆڵینەوەی زانستی و مێژووی كوردەواری پێوە دیارە، كاولی لەم بوارەدا هیچ دیاردەیەكی مێژووی كە پێوەندی بە هەرێمێكەوە هەبێت لە دۆكۆمێنتەكەدا ڕوون نەكردۆتەوە، ئەگەر چی پرۆفیسۆر مینس لە كۆتایی لێكۆڵینەوەكەیدا وای بۆ دەچێت كەوا زمانی دۆكۆمێنتەكان لە زمانی كوردیەوە نزیكە هەرچەندە خۆی زمانی كوردی نەزانیوە.