دیموکراسی سیستەمێکی بە ڕەچەڵەک ڕۆژئاوایی بەڕێوەبردنی وڵاتە، کە چەند خەسڵەتێک پێناسەی دەکات، لەوانە سەروەری و سەربەخۆیی یاساو دەستەڵاتی دادوەری، سەربەخۆیی لایەنی جێبەجێکاری یاسا، ئازادی تاک و ڕادەربڕین و ڕۆژنامەگەری، پابەندبوون بە پاراستنی مافەکانی مرۆڤ بێ ڕەچاوکردنی بیرو ڕاو پاشخانی سیاسیی و ڕەگەزو باکگراوندی ئاینی، یەکسانی و دادپەروەریی کۆمەڵایەتی و هەڵبژاردنی پاک و شەفاف و ئازادانەو دەستاودەستکردنی ئاشتیانەی دەسەڵات لەم چوارچێوەیەدا. هەر وڵاتێک پابەندی ئەم بەهایانە بێت، دەکەوێتە چوارچێوەی سیستەمێکی دیموکراسی لیبڕاڵ.
دیموکراسی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
مۆدێلەکانی دیموکراسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەک سیستەمی سیاسی ئیمپراتۆرە بێجلەکەوان – چیرۆکی ئەو کەسەی کە لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە دەبێتە سەرۆکی وڵات و دواتر دەبێتە دیکتاتۆرێکی خۆسەپێن و وڵات بە خاک و سامانەکەیەوە لەسەر خۆی تاپۆ دەکات و پاوانی دەکات لە هاونیشتیمانیانی.
ئیمپراتۆر خودی خۆی کەسێکی ناشیاوو ناکارامەیە بۆ سەرۆکایەتیکردنی وڵات، وە هەموو خەڵکیش ئەم ڕاستیە دەزانن، بەڵام کەس ناوێرێت ڕووبەڕووی ئەم ڕاستیە ببێتەوە لەبەر بەرژەوەندیەکانیان، چونکە ئیمپراتۆر هەموو مافە ئاکاری و سروشتیەکانی خەڵکی کردۆتە بارمتەی پابەندبونیان بە مانەوەی خودی خۆی لە دەستەڵات.
ئیمپراتۆر لەڕادەبەدەر ئارەزووی جلی جوانە. دوو کەس بەم ئارەزووەی ئیمپراتۆر دەزانن و لێی نزیکدەبنەوەو ڕۆژێک دەڕۆن بۆ سەردانی و پێی دەڵێن: "جەنابی ئیمپراتۆر، ئێمە دوو بەرگ دوری زۆر باشین، لە ڕێگەی لێکۆڵینەوەو ئەزمونی چەندین ساڵەمان، توانیومانە شێوازێکی جل دورین بدۆزینەوە کە لە ڕێگەیەوە دەتوانین جلێکی هەمەڕەنگی زۆر سوکت بۆ بدورین کە ڕوون و نادیارە، تەنها گەوج و ناکارامەکان بەرجەستەیی و جوانی و ڕەنگاوڕەنگی ئەم جلە نابینن".
ئیمپراتۆر زۆر سەرسام دەبێت بە کوالیتی ئەم جلەو ئارەزویەتی بزانێت کام لە پیاوانی دەوڵەت ناکارامەن، بۆیە جانتایێک زێڕیان دەداتێو داوایان لێدەکات دەستبەجێ دەست بە دورینی ئەم جلە بکەن.
خەڵکی شارو ناو دەسەڵات، هەموی بەم بیرۆکە نوێیەی ئەم دوو بەرگدورە دەزانن و دواتر ئیمپراتۆر داوا لە ڕاوێژکارێکی دەکات سەردانێکی پڕۆژەی دورینی جلە نوێکانی بکات. ئەویش سەردانی پڕۆژەکە دەکات و لەگەڵ گەیشتنی، داوای بینینی جلەکان دەکات و دوو بەرگدورەکەش دەڵێن: "فەرموو، ئەمە جلەکانە، سەیریانبکەو بزانە چەند جیاوازو جوان و سەرنج ڕاکێشن".
ڕاوێژکارەکە، جگە لەدەستی ڕوتیان، هیچ لەسەر دەستی دوو بەرگدورەکە نابینێت، چونکە هیچ شتێک بەم شێوەیە بوونی نیە، بۆیە توشی شۆک دەبێت، بەڵام نایەوێت ناکارامە دەرکەوێت، بۆیە لە وەڵامدا دەڵێت: "واو، بەڕاستی سەرسامم بە جوانی و نایابی ئەم جلانە، هەر ئێستا هەواڵی تەواوبونیان بە ئیمپراتۆر ڕادەگەیەنم".
هەواڵی تەواوبونی ئەم جلانە دەگاتە ئیمپراتۆرو دواتر دوو بەرگدورەکە بانگێشت دەکرێن بۆ پێشکەشکردنی جلەکان بە ئیمپراتۆر. وەک ڕاوێژکارەکە، کاتێک دوو بەرگدورەکە دەستیان درێژدەکەن و دەستدەکەن بە پیاهەڵدان بۆ جلەکان، ئیمپراتۆر، جگە لەدەستی ڕوتیان، هیچ جلێک لەسەر دەستی دوو بەرگدورەکە نابینێت، چونکە هیچ شتێکی لەم شێوەیە بوونی نیە، بۆیە سورهەڵدەگەڕێت و توشی تاسان دەبێت، بەڵام نایەوێت ناکارامە دەرکەوێت، بۆیە لە وەڵامدا دەڵێت: "واو، بەڕاستی سەرسامم بە جوانی و نایابی ئەم جلانە".
بەئاگا لە گەیشتنی ئەم جلە نوێیانەی ئیمپراتۆر، خەڵکی شار هەمووی داوای بینینی ئیمپراتۆر دەکەن، بەم جلە نوێیانەیەوە. ڕاوێژکارەکە ئەم داوایەی هاوڵاتیان دەگەیەنێتە ئیمپراتۆر، کە دوو دڵە لەوەی خۆی بە ڕوتی نیشانی هاوڵاتیانی بدات، بەڵام دواتر قەناعەت بەخۆی دێنێت و دەڵێت: "من بەرژەوەندی و بژێوی ژیان و مافە ئاکاری و سروشتیەکانی تەواوی خەڵکی وڵاتم کردۆتە بارمتەی پابەندبونیان بە مانەوەم لە دەستەڵات، ئیتر بڕوا ناکەم هیچ کەسێک هێندە بوێربێت نکۆڵی لە جلە نوێیەکانمبکات، ئیتر بۆ نەڕۆم".
مەراسیمی بینینی ئیمپراتۆر دەستپێدەکات و ئیمپراتۆر بەپێوەو بە ڕوتی لەسەر گالیسکەکەی دەوەستێت و بەناو ئاپۆڕای خەڵکدا دەڕوات، کە هەمووی لە چاوەڕوانیا وەستاوە بۆ بینینی جلە نوێیەکانی. لەگەڵ بینینی ئیمپراتۆر، خەڵکی هەموی یەکدەنگ هاوار دەکەن و دەڵێن، "ئای لەم جلە جوانانەی ئیمپراتۆر، واو، کە جوانن"، تا لەناکاو مناڵێکی بچوک، کە هیچ بەرژەوەندی لەگەڵ ئیمپراتۆرو مانەوەی لە دەسەڵاتدا نیە، هاواردەکات و دەڵێت، "هاوڕێیان، سەیرکەن، ئیمپراتۆر هیچ جلی لەبەرنیەو ڕوتە".
قسەکانی ئەم مناڵە دەستبەجێ لەناو تەواوی ئاپۆڕای خەڵک، دەنگدەداتەوەو تەواوی هاوڵاتیان توشی سەرسامی دەکات، تا دواتر هەموو هاوڵاتیانی سەر شەقام بەیەک دەنگو پێکەوە هاوار دەکەن، "ئیمپراتۆر ڕوتە".
دیکتاتۆریەتی هەڵبژێردراو
ئەمەی سەرەوە چیرۆکی دیکتاتۆرێکی هەڵبژێردراوە لەلایەن خەڵک: دیکتاتۆریەتی هەڵبژێردراو، کە وەک ئاماژە بۆ ئەو وڵاتانە بەکاردەهێنرێت کە تێیاندا خەڵک بە کۆمەڵ یان زۆرینەی، سەرەڕای بەڵگەی ڕوونی چاویان، چاوپۆشی لە ڕاستیەکاندەکەن لە پێناو ئەو بەرژەوەندی و مافە سروشتی و ئاکاریانەیان کە کراونەتە بارمتەی پابەندبوونیان بە مانەوەی دەسەڵاتێکی سیاسی نادادپەروەری چەوسێنەر، بەڵام دواتر ویژدان و ڕاستی هەڵدەبژێرن لەبەرامبەر بەرژەوەندیەکانی ژیان، ئەو بەرژەوەندیانەی کە بەرجەستەبوونیان مافێکی سروشتی خۆیانە، بەڵام کراونەتە بارمتەو پێیاندەفرۆشرێتەوە بەرامبەر پابەندبونێکی سیاسی زۆرەملێ.
دیکتاتۆر مەرج نیە خۆ سەپێن بێت، دەکرێت ڕاستەوخۆ لەلایەن خەڵکەوە هەڵبژێردرێت، لە ڕێگای فشارو ترس و تۆقاندن و ساختەکاریو پەیوەستکردنی بەرژەوەندی و بژێوی ژیانی خەڵک بە پابەندبونیان بە دەنگدان بە پارتێکی سیاسی دیاریکراو.
هیچ جۆرە دیکتاتۆرێک پەسەندنیە، بەڵام ئەگەر ژینگەی سیاسی وایلێهات وڵات بکەوێتە ژێردەستی دیکتاتۆرێک، ئەوا بەدڵنیاییەوە دیکتاتۆرێکی دادپەروەری خۆسەپێن هەمیشە باشترە لە دیکتاتۆرێکی نادادپەروەری هەڵبژێردراو لەلایەن خەڵک.
دیکتاتۆریەتی هەڵبژێردراو یان دیموکراسی نالیبڕاڵ سیستەمێکی حکومڕانیە کە تێیدا حکومەت و سەرۆکایەتی وڵات زاڵە بەسەر پارلەمان و سەروەری و سەربەخۆیی یاسا، سیستەمێک کە تێیدا پارلەمان لە ژێر فشاری بەرژەوەندیە سیاسیەکانی حیزبی دەسەڵاتدارە، نەک بە ئاڕاستەی بەرژەوەندی وڵات و هاوڵاتیان، سیستەمێک کە تێیدا نە "یاسا" سەربەخۆیەو نە "دادپەروەری کۆمەڵایەتی" بوونی هەیە.
لەو وڵاتانەی کە هاوڵاتیان گیریانخواردوە بەدەست سیستەمێکی نالیبڕاڵی وا ستەمکار، لە بڕی ئازادی تاک و سەروەری یاساو یەکسانی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی، سیستەمی سیاسی هەمیشە ئاماژە بۆ هەڵبژاردن دەکات بۆ پیشاندانی شەرعیەتی پێکهاتە بەناو دیموکراسیەکەی، وەک بڵێت هەڵبژاردن تاکە ماف و تاکە بەهای جەوهەری دیموکراسیە.
لەم جۆرە سیستەمانە، لەبەر ناسەربەخۆیی یاساو نەبوونی دادپەروەری و ناڕوونی لە پڕۆسە دیموکراسیەکان و کارەکانی دەوڵەت، هەڵبژاردن بریتی نیە لە گوێگرتن لە ئیرادەی ڕاستەقینەی خەڵک، چونکە ویستی ڕەسەنی هیچ تاکێکی وشیارو خاوەن ویژدان سیستەمێکی سیاسی ناوێت دژی ئازادی و بەرژەوەندیەکانی تاکبێت.
سیستەمی سیاسی، لەو وڵاتانەی کە تێیاندا ئەم جۆرە هەڵبژاردنە تاکە پێوەرو پێکهاتەی ژیانی دیموکراسیە، مافە ئاکاری و سروشتیەکانی تاک، هەمیشە دەکاتە وەسیلە بۆ مانەوەی خۆی لە دەستەڵات.
حزب لەنێوان کەسایەتی و فەلسەفەی سیاسی
کەسایەتی کاریگەرو دیپلۆماسی و بەلیغ زۆر گرنگە بۆ پارتی سیاسی، بەڵام نابێتە بەدیل بۆ بەها دیموکراسی و فەلسەفەیێکی سیاسی کە خزمەت بە ئازادییەکانی تاک و خۆشگوزەرانی و دادپەروەریی کۆمەڵایەتی بکات.
لە ڕۆژئاوا، حزبی سیاسی زیاتر لەسەر بنەمای فیکرو فەلسەفەی سیاسی دروستدەکرێت، وە هەر ئەم فیکرو مەبدەئوو بڕوابوونەیە بە بەهاو فەلسەفەی سیاسی کە دەبێتە پاڵنەری پابەندبوونی خەڵک بە پارتێکی دیاریکراو. بۆیە بە نەمانی دامەزرێنەر یان کاراکتەری سیاسیی، پارتە سیاسیەکان ڕەنگە بەرەو لاوازبوون بچن، بەڵام توشی ئەو جۆرە داڕمانە نابن کە لە حزبێک بە دیدەکرێت کە پێشتر تەنها کەسایەتیەک ڕایگرتبێت و ئێستا لە ژیاندا نەمابێت. فیکرو فەلسەفەی سیاسی دەمێنێتەوە، بەڵام کەسایەتییەکان تا سەر نامێنن.
وە پارتی سیاسیش لەم جۆرە ژینگە ڕۆژئاواییانەدا پێویستی بە کڕینی کادرو ئەندام و دەنگدەر نابێت، چونکە خۆی لە ئەساسدا لەسەر بنەمای فیکرو بەها دیموکراسی و فەلسەفەیێکی سیاسی دامەزراوە. لاوازبوونی پارتی سیاسی لەم جۆرە ژینگانەدا زیاتر پەیوەندی بە ئەداو بەرنامانەی کاریەتی، نەک وازهێنانی کەسایەتی و نەمانی دامەزرێنەر. وە پارتە سیاسیەکان سنوردارن لە کارو چالاکیەکانیان، بەهۆی سەروەری و سەربەخۆیی یاساو دادگاو دەسەڵاتی جێبەجێکاری یاسا، کە ڕێگرن لە پێشێلکاری یاسایی و دەستووری و لە ئیستیغلالکردنی خاک و سەروەت و سامانی وڵات لە پێناو ئەجێندای حزبی.
کەچی زۆربەی حزبە سیاسییەکان لە ڕۆژهەڵات، توشی داڕمانی پێگەی جەماوەری دەبن، کاتێک دامەزرێنەری سیاسیان نامێنێ یان کاتێک پارتەکە چیتر ناتوانێت پارەو زەوی و پۆست و ئیمتیازات بە ئەندامانی ببەخشێت، هەرچەندە ڕەنگە حزبەکە بە ڕواڵەت لەسەر بنەمای کۆمەڵێک بەهای بریقەداری دیموکراسی دامەزرابێت، بەڵام بە ئەداو کردەوەی پێچەوانەوە.