دەریاچەی ئەفسانەیی ساوە، دەریاچەیەكی مێژوویی و داخراو بوو لە بیابانی سەماوەی پارێزگای موسەننا لەباشووری عێراق و دەكەوتە دووریی ٢٣ كیلۆمەتر لە رۆژئاوای شاری سەماوە.
ساوە، وشەیەكی ئارامییە و بە مانای (پیر) دێت، پێدەچێ لەبەر ئەوەبووبێت كە تەمەنی ئەم دەریاچە خواڕسكە، 10 هەزار ساڵی تێپەڕاندبوو. ئەوەی لەو دەریاچەیەشدا جێگای سەرسووڕمانبوو، ئەوەبوو، كە ئاوی هیچ رووباڕێك نەدەڕژایە ناوی و هیچ ئاوێكیشی لەبەر نەدەڕۆشت، بەڵكو سەرچاوەی ئاوی دەریاچەكە تەنها لەژێر زەوییەوە بوو، ئەمەش بەهۆی ئەوەی ڕووباری فورات تەنها 10 كیلۆمەتر لێیەوە دووربووە.
درێژیی دەریاچەی ساوە نزیكەی 5 كیلۆمەتر و پانییەكەشی نزیكەی 2 كیلۆمەتر بوو، سەرچاوە مێژووییەكان دەڵێن دەریاچەی ساوە لە پێش زایینەوە هەر هەبووە، دەریاچەكە پێش وشكبوونی نزیكەی 5 مەتر لەسەر رووی دەریاوە بەرز بوو، هەرچەندە ئاوی دەریاچەی ساوە (ئەوەندە و نیوێك) لە ئاوی كەنداو سوێرتر بوو، بەڵام جگە لە هەبوونی ماسیی (Arabian toothcarp) لەناو دەریاچەكەدا نزیكەی 25 جۆر باڵندەی ئاوی دەژیان، لەدیارترینیان مراوی ئاوی، گری ئۆراسی، پەپووسلێمانكەی عێراقی، كرووپی خۆڵەمێشی .
رۆژی 17 ی ئەم مانگە، لەهەواڵێكی شۆكئامێزدا، وشكبوونی تەواوەتیی دەریاچەكە ڕاگەیەنرا، هۆكارەكەش بەهۆی كەمبارانیی، گۆرانكاریی كەشوهەوا، بیرلێدانی زۆر، كەمكردنی ئاوی فورات لێك درایەوە.
بەرپرسانی ئاو لە حكومەتی عێراق، بێمنەتانە گوتیان، وشكبوونی دەریاچەی ساوە هیچ كاریگەریی نیە لەسەر ژیان لەو ناوچەیە، چونكە ئاوی دەریاچەكە سوێربوو و تەنها بە مەبەستی گەشتیاری سوودی لێ دەبینرا. ئەم جۆرە لێدوانانەی بەرپرسان جێی خەمە، كاتێكیش لێی دەكۆڵیتەوە ئیتر پێویست ناكات بگەڕێیت بەدوای قەیرانە ژینگەییەكانی وڵات، ئەم تێگەیشتنە هەڵەیەی حكومەت بەسە بۆ ئەوەی ژێرخانی ژینگەیی هەر جوگرافیایەك تێكبچێت.
لەگەڵ ئەوەی گۆڕانی كەشوهەوای جیهانیی، كاریگەریی راستەوخۆی هەبووە لەسەر وشككردنی دەریاچەی ساوە و باقیی كارەساتە ژینگەییەكانی تریش لە عێراق، بەڵام ئەوەی جێی هەڵوەستە لەسەركردنە ئەوەیە، بۆچی عێراق یەكێكە لەو وڵاتانەی زۆرترین شوێنەوارەكانی گۆڕانكاریی ژینگەیی لەسەر دەردەكەوێـت؟ ئەم هێلكەی پیسبوونی ژینگەیە بۆچی دەبێ لەسەری عێراقدا بشكێت؟

هەر لەبارەی دەریاچەی ساوەوە:
- ساوە، دەكەوتە نزیك بیابانەكانی سەماوە و هۆكارێك بوو بۆ دابەزینی پلەی گەرمای ئەو ناوچەیە.
- خاوەنی خوێیەكی زۆر بوو، تەنانەت لە هەندێك شوێندا خوێیەكەی، باڵامرۆڤێك بەرزببووەوە، بەڵام هیچ سودی لێ نەبینرا.
- هەرچەندە رۆژانە دەیان ئۆتۆمبێل بەمەبەستی گەشت و سەیران و مەلەكردن دەچوونە قەراغ دەریاچەكە، بەڵام ساوەی ڕەحمەتی، تا وشكیش بوو، نەك خزمەت نەكرا، تەنانەت جادەی قیری بەخۆیەوە نەبینی.
- هەرچەندە پارێزگای (موسەنا) لەساڵی 2014 بە پایتەختی كشتوكاڵیی عێراق دیاریی كرا، بەڵام ئێستا قەیرانی كشتوكاڵ خودی پایتەختەكەشی گرتۆتەوە، ئەوەتا دەریاچەیەكی چەند هەزار ساڵە وشك دەبێت و كەسیش خۆی لێ ناكاتە خاوەن.
- بەپێی ئامارەكانی فەرمانگەی ژینگەی موسەنا، تەنها لەو ناوچەیەی (ساوە) زیاتر لە 1300 بیری ئیرتیوازی لێ دراون. بەم هۆیەشەوە پێكهاتە تەكنتۆنییەكانی زەوی، دەمێك بوو لەو ناوچەیە دەستیان بە جوڵەكردبوو، چەند ساڵێكیشە نیشانەكانی كەمبوونەوەی دەریاچەكە دەركەوتبوون، تا وشكبوو.

بێگومان بە تێروانین لە كارەساتەكان دەگەینە ئەوەی كە سیستمی بەڕێوەبردن لە وڵات، كاریگەریی راستەوخۆ و دیاری هەیە لە هەر خراپبوونێكی ژینگەیی، بەو پێیەی هەمان گۆڕانكارییەكان لە وڵاتانی تری جیهانیش هەیە، بەڵام هەریەكەیان بە پلانی دروست و دابینكردن و خەرجكردنی بودجەی پێویست ڕێگرییان كردووە لەوەی كاریگەریی گەورەی گۆڕانكارییەكان لەسەریان دەربكەوێت. ئەوەی لە ساڵانی رابردوودا لە عێراق ڕوویداوە لە (هەڵكەندنی بیری ئاو لەدەرەوەی یاسا و خراپ بەكارهێنانی ئاوی ژێر زەوی، پیسكردن و بەكارهێنانی سەرچاوە ئاوییەكان، كەمیی رێژەی سەوزایی، هەبوونی گەندەڵی لە كەرتی ژینگە، كەمبوونەوەی كشتوكاڵ و جووتیاران، بەكارنەهێنانی زانستیی ئاو) و لەهەمووشیان مەترسیدارتر (خراپیی پلاندانان و خراپیی ئیدارەدانی سیاسەتی ئاوی) كاریگەریی راستەوخۆیان هەبووە لەسەر كاریگەرییە ژینگەییەكان و لەناویشیاندا، وشكبوونی دەریاچەی ساوە.
ڕووداوی وشكبوونی دەریاچەی ساوە، دەكرێ بە نیشانەی دەستپێكی سەردەمێكی نوێی (قاتی) لێك بدەینەوە بۆ عێراق و عێراقییەكان، بێگومان نەمانی سەرچاوەی ئاو شوێنەواری زۆر بەجێدەهێڵێت لە نمونەی گرانیی، پیسبونی كەشوهەوا، تێكچوونی هاوسەنگی، كەمبوونەوەی هەمەجۆریی زیندەیی، برسێتیی، كورتهێنان و كۆچی بەكۆمەڵی ئاژەڵ و باڵندەكان و دوورنیە كۆچی بەكۆمەڵی دانیشتوانیشی لێ بكەوێتەوە، كە بێگومان هەرێمی كوردستانیش بێبەش نابێت لە زیانمەندبوون لەم شوێنەوارانە.