لەسایتی britanica بەمجۆرە پێناسەی ڕۆشنبیریی کراوە:
((بریتییە لە ئاستیی چۆنێتیی هزر و ئاوەزی مرۆڤ، کە توانای ئەو مرۆڤە دەگرێتەوە بۆ فێربوونی شتی نوێ لە ئەزمون و بارودۆخە جیاوازەکانەوە، ڕاهاتن و گونجان لەگەڵ بارودۆخی و ژینگەی نوێدا، توانای زۆر بۆ تێگەشتن لە بابەتە  واتاییەکان/abstract واتە توانای مرۆڤ بۆ تێگەشتن لە بابەتی چەمک و شتە تەجریدییەکان، هەروەها بەکارهێنانی ئەو مەعریفەیەی باسمانکرد لەگۆڕینی ئەو ژینگەیەی تێیدایە.
لەبەرئەوەی چەمکی ڕۆشنبیریی پەیوەندی بە یادگە/momory  و مەعریفە و ئاوەز و پرۆسە هزرییەکانی وەکو چەمکاندن و گونجان /adaptation و ...تاد هەیە.
ئەم بابەتە بووەتە جێی سەرنجی دەرونناسان بۆ نمونە (لویس تێرمان و سۆراندایک) لەم ڕوەوە بۆچونیان جیاوازە، بەڕای تێرمان خاڵی دیاری ڕۆشنبیریی بریتییە لە بیرکردنەوەی ئەبستراکتانە،  واتە توانستی هزریی و عەقڵی بۆ تەجریدات و بیرکردنەوە لەسەر بابەتە نابەرجەستەکان، کە لەڕێگەی پرۆسە هزرییەکانەوە ئەنجامدەدرێت، سۆراندایک پێی وایە فێربوون و توانای مرۆڤ بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەکان بریتییە لە ڕۆشنبیریی، بەشێوەیەکی گشتیی  گونجان، یان خۆ گونجاندن /adaptation و پەیبردن/perseption  و مەعریفە( درککردن)/knowloge  و یادگە/meomry  و توانست و توانای مرۆڤ بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان و بەڵگە و پاساوهێنانەوە/reasoning ئەمانە ئەو پرۆسە هزریانەن مرۆڤی ڕۆشنبیری پێ ئەناسرێنەوە.
بڕوانە(https://www.britannica.com/science/human-intelligence-psychology)

دیارە بمانەوێت بەشێوەی ئەکادیمیی ورد ئەم بابەتە بخەینەڕوو، دەبێت بەچەند زنجیرە وتار و لەچەندین ڕەهەندی جیاوازەوە بخرێتە بەر ڕۆشنایی، بەڵام ئەوەی لەم بابەتە ئاماژەی پێدەکرێت هێڵەگشتییەکانی چەمکەکەیە لەگەڵ ڕای نوسەر.

گشتێتی تایبەتێتیی چەمکی ڕۆشنبیریی:

ڕۆشنبیریی، وەک هەموو چەمکێک سەرەڕای ئەوەی لەنێو فەرهەنگەکاندا پێناسەی هەیە و لە زانستەکاندا بەنەخشە و هێڵکاریی و گریمانە و تیوری جیاواز هەوڵدراوە ڕونبکرێتەوە، بەڵام بەشێکی زۆریی ئەم چەمکە بەپێی کلتور و ئاین و دابونەریتی کۆمەڵگاکان دەگۆڕێت، واتە ڕۆشنبیریی دەکەوێتە نێو پەیوەندیی مرۆڤەکانەوە، لە کۆنتێکستە جیاوازەکاندا واتای جیاواز دەگەیەنێت، ئەوەی لەکۆمەڵگەیەکدا ئەکتێکی ڕۆشنبیرییە ڕەنگە بەپێچەوانەوە بۆ ژینگەیەکی تر وانەبێت بۆچی؟ چونکە بەها ئەخلاقییەکانی مرۆڤەکان، نۆرم و پیرۆزییەکان جیاوازن لەکۆمەڵگەکاندا بۆیە کاردانەوەی مرۆڤیش بەرانبەریان جیاواز دەبێت، بۆ نمونە لای من بێڕێزیی کردن بە پەرتوکی ئاینیی ئەو پەڕی ناڕۆشنبیرییە، لای هاوڵاتییەکی سویدی ئازادی ڕادەربڕینە، چونکە من ڕۆژهەڵاتیم و هەزاران ساڵە ئاین کاریگەریی قوڵی هەیە لەسەر کۆنەست و مەعریفەمان بەپێچەوانەوە ڕۆژئاواییەک ئاین کەمتر ئامادەیی هەیە لە ژیانیدا.
دیوێکی تری ڕۆشنبیریی پێچەوانەی خەسڵەتی یەکەمییەتی کە ئەویش بریتیە لەوەی ڕۆشنبیریی هەرچەند ژینگە و کۆنتێکست و ئاین و بەها و نۆرمە جیاوازەکان کاریگەرییان لەسەری هەبێت، ڕەهەندێکی گەردونیی/Univerala ی هەیە، کۆمەڵێک بەهای مرۆڤایەتیی هەن لە مرۆڤی ئەشکەوتەوە تا ئێستا بەدەستهاتوون، مرۆڤایەتی لە ترۆپکی پێشکەوتنی خۆیدا توانیویەتی بەیاسا بینکاتە بەهاگەلێکی گەردونیی، بۆیە مەرجێکی تری ڕۆشنبیریی بریتییە لەوەی تەسلیمی ئەو بەهایانە ببیت، لە نمونەی ڕێزگرتن لە ژینگە، بڕوابوون بە ئازادی ئافرەت، مافی منداڵ و بەساڵاچووان  خاوەنپێداویستی تایبەت، ئازادیی لە هەڵبژاردنی ئاین و خواردن و جلوبەرگ و شێوازی ژیان بەگشتیی...تاد.
ئاستێکی تری ئەم چەمکە کە جێی گرنگییە بریتییە  لەوەی ڕۆشنبیریی دو دیوی دژبەیەکی هەیە، دیوێکی دیوە نادیارەکەی ڕۆشنبیرییە، کە پەیوەستە بە ئاستی بیرکردنەوەی مرۆڤەوە، مرۆڤ چۆن بیردەکاتەوە، بیرکردنەوە و خەیاڵکردن/imagination و ئاوەزا و درککردن و توانستی هزری لە چارەسەرکردنی کێشە و ئاستەنگییەکانی ژیان، یان خستنەڕووی پێشنیاز و شیکردنەوەی جیاواز، ئاستێک کە پەیوەستە بە توانستی هزری مرۆڤەوە، لەبەرانبەردا دیوێکی تری ڕۆشنبیریی دیوە کۆنکرێتییە بەرجەستەییەکەیەتی کەهەندێک شتی بینراوی هەستپێکراو دەگرێتەوە، لەوانە جلوبەرگ، تۆنی دەنگ، ئاڕاستەی بینین، هاوسەنگیی لەنێوان کەمدویی و زۆربڵێیی، نەرمونیانی مامەڵەی ڕۆژانە، گرنگیدان بەتەندروستیی و خواردن، تەنانەت ئاستی خوێندن و بڕوانامە هەندێک جار ڕاستەوخۆ کاریگەریی دەبێت لەسەر چوارچێوەی بیرکردنەوە و ماماڵەی مرۆڤ لەگەڵ دەوروبەرەکەیدا...تاد.

پەیوەندی نێوان ڕۆشنبیریی و ئەخلاق/moral, ethic

کێشەی ئەوەی ئایا ڕۆشنبیریی و ئەخلاق، یان مۆڕاڵ و ئیتیکی مرۆڤ تێکەڵ بەیەکبکرێت، یان وەکو دو کێڵگەی جیاواز سەیربکرێت قسەی لەسەرکراوە، کە ئایا ڕۆشنبیریی پێویستە لە فەزیڵەتە ئەخلاقییەکانی وەکو میهیرەبانیی و دەستپاکیی ئیلهام وەربگرێت، یان دەبێت ئەم دوو چەمکە بەجیا لێیان بکۆڵێرێتەوە یەکەمیان بخرێتە چوارچێوەی پرۆسە هزریی و ڕۆشنبیرییەکانەوە، دووەیان لەچوارچێوەی فەلسەفەی ئەخلاقیی و ئاینییدا قسەی لەسەربکرێت؟ لەم ڕوەوە توێژینەوەی جیاواز کراون لەنمونەی ئەم توێژینەوەیە
(Alan T. Wilson:2017: Avoiding the Conflation of Moral and Intellectual Virtues )
Ethical Theory and Moral Practice volume 20, pages1037–1050 (2017)

(ئالان ویڵسن) ، لەسەر بنەمای توێژینەوەی( درایڤی 2003) توێژینەوەیەکی ئەنجامداوە، وەکو ئالان خستویەتییە ڕوو درایڤ  پێی وایە دەبێت ئەم دو کایەیە جیابکرێنەوە، لەکاتێکدا ڕۆشنبیریی بەلای درایڤەوە پەیوەندی  نێوان پاڵنەرە لەگەڵ کارلێکی مەعریفەی مرۆڤ لەگەڵ دنیای ڕاستیدا، واتە پەیوەندی نێوان پاڵنەرەکانمان لەگەڵ درککردن وپەیبردنی ئێمە لەگەڵ ئەو  جیهانەی تێیداین،  لەکاتێکدا پاڵنەرێک هەیە لەمرۆڤدا دەبێتە هۆی نواندنی  هەنێک فەزیڵەتی ئەخلاقی  وەکو ڕاستگۆیی و میهرەبانیی، کە جیاوازن لە پاڵنەرەکەی پێشوو، دواتر توێژەر ئەیەوێ ئەم بۆچونە ڕەتبکاتەوە و ئەو پێی وایە پاڵنەرەکان تێکەڵاو دەبن، واتە ڕۆشنبیریی و ئەخلاق سەربەهەمان پاڵنەرن دابڕاو نین و سەر بە دو فیڵدی جیاواز نیین.

ئەوەی جێی سەرنجە زانست، قسەی خۆی هەیە لەم بابەتانە وەکو هەموو جارێک زانست ئەیەوێت ڕکێفی پاڵنەر و پرۆسەی بیرکردنەوەکانی مرۆڤ بکات، لەوانە زانستی دەمارناسیی/nero science  ئەیەوێ بزانێت ئەو شەپۆلە موگناتیسیی و دەماریانە چین دەبنە پاڵنەری عەقڵی لای مرۆڤ بۆ نواندنی ڕەفتارێک، بە پێچەوانەشەوە مرۆڤ هەر بەشێکی زۆریی دەمێنێتەوە، کە ناتوانرێت بەتەواوی ڕامبکرێت و بخوێنرێتەوە، ئەمە لە ئایندا پەیوەستە بەو دەستکراوەیی و ئازادییەی کە خودا بەمرۆڤی بەخشیوە، کە موخەیەرە و ئەتوانێت شتانێک بکات بەپێچەوانەشەوە، بەهەرحاڵ دەڕۆینەوە سەر پرسیارەکەمان، کە ئایا ڕۆشنبیریی و ئەخلاقیات چۆن دەبێت سەیربکرێن، لەڕاستیدا ئەم پرسیارە پێویستی بە هێنانەوەی ئارگیومێنتی جیاواز و  توێژینەوە و  وردبونەوەی زیاتر هەیە، بەڵام بەتێبینیی سەرپێی ئەوە ڕوندەبێتەوە، کە مەرج نییە ڕۆشنبیر بەئەخلاق بێت، واتە تۆ ناتوانی بە هەندێ خەڵک بڵێیت ڕۆشنبیر نییە، لەکاتێکدا بەپێی پێناسە باوەکەی ئەخلاق( ئەخلاقیاتی تەسکی وەکو لە فەلسەفەی ئەخلاقدا باسدەکرێت و لە ئایندا زۆرجار دەخرێتە ڕوو، فەزیڵەتەکانی وەکو میهرەبانیی، داوێنپاکیی، دەستپاکیی، ڕاستگۆیی، ...تاد)  ئەو کەسە هەندێ ئاکتی نائەخلاقیی هەیە، وەکو  لوتبەرزیی، بێ بەزەیی،  بەرژەوەندیخوازیی، پشتگیریی حیزب و ڕێکخراوێک یان دەسەڵاتێکی نادیموکرات و ستەمکار...تاد.

ڕۆشنبیریی و بێلایەنیی

دیوێکی تری ڕۆشنبیریی و مرۆڤی ڕۆشنبیر ئەوەیە، کە بێلایەن بێت، چەمکی بێلایەن بەپێی کلتورەکان واتای جیاوازی دراوەتێ، تەنانەت مرۆڤ دەگاتە ئەو بڕوایەی ئەم چەمکە تەنها لە دوتوێی کتێبەکاندایە هیچ بونێکی نییە لەجیهانی ڕاستیدا، بەڵام بێلایەنیی جگە لەوەی ڕیشەیی نییە، گۆڕاویشە بەپێی ئەو هەڵوێستەیەی تۆی تیایت، واتە هەندێک جار بێلایەنیی شتێکی بێ مانایە، هەندێک جاریش بێ لایەنبوون بریتیە لە پاراستنیی جەوهەری حەقیقەت و ڕاستیی دیاردەیەک، خستنەڕووی کێشەیەکە وەکو خۆی یان ئەوەی کە هەیە، هەوڵنەدان بۆ شێواندنی ڕاستییەکان و پاراستنیان وەکو ئەمانەتی ئینسانیی و ئەخلاقیی. دیسانەوە ڕوانگەکان بۆ چەمکی بێلایەنیی جیاوازن، سیستەمی سەرمایەداریی نیو - لیڕالیزم و بەها و شارستانییەتی ئەوروپای ڕۆژئاوا و ئەمریکا، پشتگیریی ئەم جۆرە لە ڕۆشنبیریی ئەکەن، بیرکردنەوەی ئازاد و بێلایەنانە وەکو بنەمای ڕۆشنبیریی دادەنێن، ئەشیکەنە بنەمای ڕەخنەی جەوهەری لەسەر دەوڵەت و دەزگاکانی، هەروەها  لە  کۆمەڵگا و  نەریت و کلتور بۆ بەرەوپێشبردنی، لەکاتێکدا لە چین و ڕوسیا و هەندێک وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ڕۆشنبیریی بریتیی نییە لە بێ لایەنیی، یان لەناو کۆمەڵە و جڤاکە ئایدۆلۆژییەکان بێ لایەنیی دەبێتە جۆرێک لە ئایڕۆنیک و گاڵتەجاڕیی!  ڕۆشنبیریی بەپێی فەرهەنگی ئۆسکفۆرد بریتییە لە  بیرکردنەوەی ورد/detail  و ڕۆشنبیرییانە لەبارەی شتێکەوە، واتە بیرکردنەوەکانت سەتحیی و ڕوکەشیی نەبن، هەروەها لە پرۆسەی بیکردنەوەدا هەست و لایەنگیریی و بەرژەوەندی تاکەکەسیی و وەلائی ئاینی و ئایدۆڵۆژی تێکەڵ نەکرێت!لەم پێناسەیەوە ئەوە تێدەگەین بیرکردنەوەی ورد/detail و تایبەتیی/ properties لەبارەی کێشەیەکەوە ئەرکێکی ڕۆشنبیرە، ڕۆشنبیر کاتێک لەبارەی گرفتێکەوە قسەدەکات، بیرکردنەوەکانی ئاسۆیین و پانتاییەکی زۆر دادەپۆشن، ڕوبەرێکی زۆر لەڕەهەندە جیاوازەکانی ئەو  گرفت و کێشەیەی باسیدەکەن دەیخەنەڕوو، واتە ڕۆشنبیر هەرگیز تاکڕەهەند و دۆگما نییە و  ناکەوێتە ژێر کارگیەریی ئایدۆلۆژیی تەسکەوە و کۆی دنیا بەیەک چاو و یەک ستاندارد ناپێوێت، بەڵکو لەبارەی هەر شتێکەوە قسە بکات ڕیشەی ئەو شتە دەخوێنێتەوە، پاشان دەیبەستێتەوە بە ئێستاوە، چارەسەر و پێشنیازی بەهێز دەخاتەڕوو نەک تەنها باس لەدەرئەنجامی دۆخێک بکات، یان ئەوەی کە زۆرجار دەوترێت بکەوێتە دوای حەدەس و ڕوداوکانەوە بەڵکو ڕۆشنبیر دەبێت توانای هەبێت لە دروستکردنی ڕودا و  هۆشیارکردنەوەی خەڵکدا. ( بڕوانە:https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/intellectualism)

ڕۆشنبیریی و عەقڵگەرایی/rationalism

دیوێکی تری چەمکی ڕۆشنبیریی بریتییە لە عەقڵ، یان ئاوەزی مرۆڤ، مرڤی ڕۆشنبیر دەبێت، هۆشمەندتر بێت، عەقڵ بکاتە سەنتەری بیرکردنەوەکانی، بۆیە زۆرجار وشەی ڕۆشنبیریی/ intellectualism بەرانبەر بە هۆشەکیی، یان عەقڵگەرایی/rationalism  دەوەستێت، مرۆڤی ڕۆشنبیر لە هەڵوێستەجیاوازەکاندا چی لەباری بیرکردنەوە بێت چی لەبەشداری و ئامادەیی خۆی بێت لە نێو کۆمەڵگاو پرسە کۆمەڵایەتییەکاندا هەمیشە عەقڵانی مامەڵە دەکات، یان پەسەندتر وایە بڵێن لانی کەم زۆرینەی جار پێشبینی ئەکرێت عەقڵانی مامەڵە بکات بەو پێیەی مرۆڤ بونەوەرێکی لەڕادەبەدەر ڕێژەیی و گۆڕاوە، لێرەشدا دیسانەوە بەریەککەوتن ڕودەدات، ئایا ڕۆشنبیریی ئاینی چییە؟ ئایا لەدەرەوەی عەقڵگەرایی و عەقڵسەنتەریی هیچ ڕۆشنبیرییەکی تر بوونی نییە؟ بۆ نمونە ڕۆشنبیریی ئەدەبیی و تەنانەت عیرفان و تەسەوفی ڕۆژهەڵاتی و ئەو هەموو کلتورە جیاوازەی لە ڕۆژهەڵاتدا هەیە، یان نەخێر چەمکی ڕۆشنبیر لە وەستانی بەرانبەر عەقڵەگەریی تەنها فەلسەفەی سەردەمی ڕێنسان و ڕۆشنگەریی و بەتایبەت شۆڕشی پیشەسازیی و زانستی ڕۆژئاوا دەگرێتەوە، بۆ وەڵامی ئەمەش یان دەبێت پۆلێنکاریی بۆ چەمکی ڕۆشنبیریی بکەین، وەکو لەسەرەوە خرایەڕوو، یان ئەوەتا تەسلیمی ئەو پێناسەیەی ڕۆشنبیریی ببین، کە خۆی لە عەقڵەگەراییدا  دەبینێتەوە و پێی وایە ڕۆشنبیریی بە مانا عەقڵانییەتەکەی  بەرهەمی بیری ڕۆژئاوا و فەیلەسوفەکانی ڕۆژئاوایە هەر لە یۆنانەوە تا فەلسەفەی بونگەرایی فەڕەنساو پۆزەتیڤیزمی ڕاسڵ و ...تاد.