غەزەواتی عەرەب و ئیسلام چۆن گەلانی غەیرە عەرەبی بێ شوناسی نیشتیمانی و لەئاینی رەسەنی خۆی دایبڕی !
*~ سەرەتا ؛
جگە لە کورد ،( قوبطی و نوبی و غەجەر و بەشاری و عبابدە و بوجا و دوم وبهائیەکان ) ی مەملەکەتی میسر و (ئاشوری وئەرمەنی وسریانی و فینیقینی و کلدانیەکان)ی وڵاتی شام و (ئەمازیخیەکان ) لە باکوری ئەفریقیا وبەتایبەتی لە جەزائیر و مەغریبدا ،لە دوای غەزەواتی عەرەب و ئیسلام لەساڵی ٢٠ کۆچی و بەرامبەر ساڵی ٦٤١ زاینی ،گەلانی ئەم مەملەکەتانە چیان لێ هات و چۆن هەندێکیان توانەوە و هەندێکی تریان کران بە پێکهاتەی پاشکۆ و رۆڵ و کاریگەریان لە رەوتی روداوەکان و مێژوودا لاواز و بێ کاریگەر کران .
*~ شکۆ و شوناسی نیشتیمانی ؛
دوای غەزەواتی عەرەبی و ئیسلامی زۆربەی گەلان شکۆو شوناسی نیشتیمانی و ئایینی رەسەنی خۆیان لەدەست دا .
١- سەرەتایەک لە دەرکەوتن و هەژموونی ئایدیۆلۆژی ئایینی دا ؛
غەزەواتی عەرەبی و ئیسلامی نەتەوە و کەمە نەتەوەییەکانی گەلانی غەیرە عەرەبی پەراوێز خست و هەندێکیان چونە خانەی لەبیرچونەو هەندێکی تریان کاریگەریان لەکۆروکاروانی کۆمەڵگەدا نەما و بون بە پێکهاتەی بچوکی دابڕاو و لێکترازێنراو و وەلانراو .
بەسەرنجدانێکی خێرا بە پەڕاوی مێژووی غەزەواتی ئیسلامی عەرەبیدا ئەم راستەیە مێژوویانە و بەسەرهاتە تراژیدیانە دەبینی کە گەلانی غەیرە عەرەب لە ژێر هەیمەنەی ئایدیۆلۆژیای ئاینی نوێی ئیسلامدا بەسەریان هاتوە و چەشتویانە کە کاریگەریە قوڵەکانی تارۆژگاری ئەمڕۆ بەسەر ژیان و گوزەران و پێگەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری و شارستانی و کلتوری و فەرهەنگی ئەو گەلانەوە دیارە .
غەزاواتی عەرەبی و ئیسلامی لە دژی گەلانی ئێران و عێراق و مەملەکەتی شام و میسر و تەواوی باکوری ئەفریقیا کاریگەری خراپی لەسەر پێکهێنەرە بنچینەییە نەتەوەییەکانی ئەم گەلانە داناوە و بەشێوەیەک لە شێوەکان شوێنەواری ئەم کاریگەریە تارۆژگاری ئەمڕۆش لەسەر ئەو گەلانە بەئاشکرا دیارە .
گەلانی ژێر کەوتوی دەستی ئاینی تازەی ئیسلام و هەژمونی عەقیدەی و قەبەلی عەرەبی بیابانشین لەپاڵ سەپاندنی بژاردەی سێ کوچکەی(بەئیسلام بون ، جزیە ، شەڕکردن ) هەروەک لە نامەیەکی سەرکردەی سەربازی عەرەبی ئیسلام خالیدی کوڕی وەلیدا هاتوە کە بۆ دەسەڵادارانی وڵاتی فارسی ناردوە و ئەڵێ ؛( بسم اللە الرحمن الرحیم ،يرسل خالد بن الوليد هذه الرسالة الى حكام بلاد الفارس .
ومن اتبع الهدى الحمد و الشكرلله الذي برد قوتك و احبط مؤامراتك الغش ،ممن ناحية ،فاءن من يصلي صلاتنا في مواجهه اتجاه القبلة ليواجه المسجد الحرام في مكة وياكل ذبائحنا فهو مسلم لدية نفس الواجبات التي لدينا ،من ناحية اخرى اذا كنت لا تريد اعتناق الإسلام ،فبمجرد تلقيك لهذه الرسالة ،ارسل الجزية و اعطيك كلمتي بإنني سأحترم هذا العهد وأحترمه ، ولكن اذا كنت لا توافق على اي من الخيارين ، فسأ آرسل اليك ، والله ،أشخاصًا ( يتوقون الى الموت بقدرما تتوق إلى الحياة ). (١)
هەڵمەتەکانی غەزەواتی عەرەب و ئیسلام بۆ سەر گەلانی ئەو ناوچانە ، سەراپای بنەما و پێکهێنەرە رۆحی و مادیەکانی بەیەکەوبون و یەکانگیری و بەکۆمەڵژیانی لەنێوان تاک و کۆمەڵەگەی ئەو گەلانە هەڵوەشاندن و لێکی ترازاندن و پەرتوبڵاوەی پێ کردن و لەژێر فشاری جیاجیای کۆمەڵایەتی و ئابوری و عەقیدەدا ئەوەی کوژرا کوژراو و سەروسەروەتی بوە غەنیمە و ئەوەشی بەزیندویەتی رزگاری بوو بەشێکی ناچاری تەسلیم بون و بەشێکی تر بەپێدانی جزیە و بەشێکی تریشی ناچاری رەوکردن و ژیانی ئاوارەیی کران .
باری کۆمەڵایەتی و دۆخی ئابوری و ژیانی گەلانی غەیرە عەرەبی تێکشکاو و دۆراو و دەستبەسەرداگیراو لە پاڵ ئەرکەئاینیە نوێ و زمانی نوێ و شەپۆلی نوێی نەریتی قەبەلی عەرەبی بیابنشینی جەزیرە ژیان و گوزەران و رەوشی گشتی خەڵکی خستبوە بارودۆخێکی سەخت و دژوارەوە ! ئەگەر پێشتر شەڕی درێژخایەنی نێوان ئیمپراتۆریەتی ساسانی و بیزەنطی بۆ گەلانی ئێران و عێراق و بەشێکی شام مایەی گرانی و شڵەژانی دۆخی ئابوری بوبێت و باج و سەرانە و ململانێی نێوخۆی ئیمپراتۆریەتی رۆمانی و یۆنانیەکانیش لە بەشەکەی تری شام و مەملەکەتی میسرو بەشێکی زۆری باکوری ئەفریقیا دا ، بارودۆخی گەلانی میسری بە پێکهاتە نەتەوەیی و ئایینی و تایفیە جیاجیاکانیەوە سەخت و دژوار و کۆڵەوار کردبێ … ئەوا دوای غەزەواتەکانی عەرەب و ئیسلام نەک هەر باری ژیان و ئەرکی سەرشانی ئەو گەلانەی سوکتر نەکرد بەڵکو بەهۆی فتوحاتەوە ئەو ناوچانە داگیر کران و خاک و ئاو و رەزوباخ و زەوی کشتوکاڵی و بەراوەکان لەنێو سەرکردەو فەرماندە باڵاکانی ئەو سوپایەدا ( دوای ناردنی بەشی ( پێنج یەک ) لەسەروەت و سامانی دەستبەسەراگیروای ئەو گەلانە بۆ ( بیت المال) لەمەدینە ) لە نێو ئەو سەرکردە سەربازیانەدا دابەشکرا و هیچ جوتیارێ زەوی تایبەتی کشتوکاڵی خۆی نەماو سەرجەمیان وەک کۆیلەی زەوی و کرێکاری زەوی مامەڵەیان پێوە ئەکرا بەتایبەتی لە مەملەکەتی میسردا کە زۆربە دانیشتونەکەی لە مەسیحیە قبطیەکان و ئەمازیخی و نوبی و عەرەبەکانی ناوچەی صعیدی لە خاکی ئەسینیا و چەند کەمە پێکهاتەیەکی تر پێک هاتبون ،كەسەرباری ئەوەش ناچار کران کە چەندین جۆری
گەلان و پێکهاتەنەتەوەیی و ئەتنیەکانی ژێر هەژمونی ئاینی ئیسلام هیچ بژاردە و ئیرادەیەکی تریان جگە لە تەسلیم بون و چونە ژێر ئیرادەی ناچاری دینی نوێیان لەبەردەستا نەبوو . (٢)
ئاینی ئیسلام هەر سەپاندنی فەرزو سروتە ئاینیەکان نەبو ، بەڵکو لەپاڵ ئەوەشدا سەپاندنی هەیمەنەی زمانی قورئان و عەرەبە سەرکەوتوەکانی جەنگ بو ، خەڵک بەناچاری ئەبو سروتە ئایینیەکان بەزمانی عەرەبی ئەنجام بدات و ئەوانەش کە مامەڵەو بەریەکەوتنێکی بازرگانی و ئیداریان لەگەڵ دەسەڵاتدارانی عەرەبی ناوچەکە هەبوو ناچار بون خۆیان فێری زمانی عەرەبی بکەن و بەعەرەبی بدوێن ، بەشێکی تریش لەدانیشتوان وەک پێکهاتە کانی تر لە یەزیدی و شەبەک و بەشێک لە فارسەکان لە ئێران قبطیەکان و نوبیەکان و پێکهاتە ئاینیەکانی تریش لە میسر و ئاشوری و سریان و کلدانی و کوردەکان و شرکەسەکان و فینیقینیەکان لە تەواوی شام بەهەمان شێوە و هەمان پرۆسەی تەعریب دا رەت بون و هەندێ جاریش لە ترس و دور کەوتنەوە لە سوکایەتی پێکردن و هەڕەشە و پلاری سوپا و عەرەبە سەردەستەکان ناچار بون بە زمانی عەرەبی قسە بکەن و درێژە بە ژیان و مانەوەی خۆیان بدەن ، بۆیە ئێستا زۆربەی یەزیدی و شەبەک و ئاشوری و سریانی و پێکهاتە ئایین و ئانزاکان هەرچەندە ژمارەیان زۆر بەکەمی ماوەتەوە ،بەڵام زمانی عەرەبی لەزمانی رەسەنی دایک باشتر ئەزانن !
یەکێ لە لێکەوتەکانی تر غەزەوات لەپاڵ تەعریبی زماندا ، تەعریبی ناوچەکانیش بوە ، ابوبکری صدیق یەکەم خەلیفەی راشدین نامەی بۆ هەمو خەڵکی مەکە و طایف ویەمەن و سەرۆک هۆزە عەرەبەکان ناردوە کە بێن و بەشداری جیهاد بکەن و خۆیان بۆ دەستکەوتەکان لە وڵاتی رۆمەکان ئامادە بکەن ، داوای لەخەڵک کردوە و هانی داون کە هەمویان بەشداری ئەو فتوحاتە بکەن و خۆیان لەدەستکەوتی (غنیمة ) بێ بەش نەکەن کە دوای پرۆسەی سەرکەوتن و دەستبەسەراگرتنی خاک و ئاو و سەروەت و سامانی گەلانی تر و کردنی خەڵکەکەی بە کۆیلە کە ئەوکات کۆیلە برەوێکی گەورەی بازرگانی هەبوو، داوای لێکردون کە بەشێوەیەکی هەمیشەیی لەو شوێنەی داگیری ئەکەن بمێننەوە و سنوری زەوی و دەسەڵاتی ئیسلامی فراوانخوازی زۆرتر پەرە پێبدەن .
بۆیە لەگەڵ غەزاواتدا هەڵمەتەکانی تەعریب بەشێوەیەکی فەرمی و وەک پێویستیەکی ناوخۆیی و بابەتی بۆ پتەوکردن و دارشتنی پایەکانی دەوڵەتیعەرەبی ئیسلامی نوێ لەلایەک و بەرژەوەندیەکانی هۆزە بیاباننشینەکان لە گەڕان بەدوای زەوی و ئاو و لەوەڕگەدا هاوتەریب و هاوئامانج بوون .
بۆیە دوای ئەوەی کاروانی غەنیمەی زۆر و گرانبەها شەڕ کە بەزۆری لە وڵاتی فارسەوە هێنرابون دەگاتە ناو مەدینە ، و بڵاوبونەوەی دەنگۆی دەوڵەمەندی و بەپیتی خاک و ئاوەکەی و کەلوپەلی دروستکراوی بەرهەمی پێشکەوتن و شارستانیەتی گەلانی ئێران دەبینن ،خەڵک و سەرۆک هۆزەکان بەتایبەتی کەزۆرێکیان دودڵبون تائەوکاتە بڕیارو بەشداری شەڕو چونیان بۆ غەزەوات نەدابوو ، سەرجەمیان بڕیاری بەشداریان داو کەتنە خۆ ئامادەکردن و پێکەوەنانی هێزو بەرەو ئەو ناچانە دەرۆیشتن کە سوپای ئیسلام ئاراستەی دەکردن .
٢- زمان و خاکی گەلان لە ژێر هەژمونی داگیرکردنی عەرەب و ئیسلامدا ؛
بەم جۆرە و قۆناغ دوای قۆناغ سنوری فراوانخوازی و هەڵمەت و کۆرەوی هۆزە بیاباننشینەکان بەرەو رۆژەهەڵات رووەو ئێران تا سنوری چین وناوەراستی عێراق و وڵاتی شام و لە دوا پرۆسەو قۆناغیشدا تا سنوری مەغریب و ئیسپانیا رۆیشت .
ئەو خاک و نەتەوانەی کەوتنەبەر بەر هەڵمەت و شاڵاوەکانی غەزاواتی ئیسلامی عەرەبی بەزۆری تەعریب کران و زمانی عەرەبی وەک زمانی فەرمی و شەرعی ئیمپراتۆریەتی نوێی عەرەبی ئیسلامی فەرزکراو بەرە بەرە خەڵک بەهۆی مامەڵەوە و بەشداری پێکردنیان لە رێورەسمە ئایینیەکانیاندا فێری زمانی عەرەبی دەبون و لەگەڵ تێپەڕ بونی کات زمانی رەسەنی خۆیان ئاخاوتن و بەکار هێنانی کەم دەبۆوە ،لەگەڵ دابونەریتی کۆمەڵاتی ناخۆییدا بەرەو کزبون و پەراوێزخستن دەچوو ، لەبەرامبەردا زمان و کلتور و رۆشنبیری عەرەبی و ئیسلامی لەپاڵ بنەما شەرعی و زمانی قورئان و سروتە ئایینیەکاندا گەشەی ئەکرد و سەرەتای قۆناغ و ژیان و دەرکەوتنی رۆشنبیری و دابونەریتێکی نوێ و زمانی عەرەبیش جێگەی زمانە کۆنەکانی گرتەوە و بەرە بەرە لە زمانی مامەڵەو ئیدارەو بازرگانیەوە بو بە زمانی گفتۆگۆی گشتی نێوان خەڵک و خزایە نێو هەموو ماڵ و خێزانێکەوە ،
شتێکی بەڵگە نەویستە کە زمان رەسەنترین و کۆڵەکە و شوناسی بنچینەیی نەتەوەیە ، مەحاڵە نەتەوەیەک هەبێ و زمانێکی تایبەت بەخۆی نەبێ ، چونکە زمان شوناسی نەتەوەیە ئەگەر نەتەوەیەک زمانی لەدەست دا ،. ئەوە خەسڵەتێکی سەرەکی و بنچینەیی لە پێکهێنەرە نەتەوەییەکانی لەدەست دەدات و لەئاکامدا خودی نەتەوەکەش لەناو هەژمونی زاڵ و هەیمەنەی زمانی زاڵی نەتەوەی سەردەستدا دەتوێتەوە و ون دەبێت و وەک ئەوەی بەشێکی زۆری نەتەوە و پێکهاتە و کەمە نەتەوەییەکان ناوچەکە هەمویان یا بەشێکی زۆری تاکەکانی لەژێر کاریگەریە جۆراوجۆرو فشارە مێژووکردەکاندا
وەک ( کوردەکان و قوبطیەکان ،ئەمازیخی و بەجا و بەشاری و دوم و عبابدەکان لە میسر ئاشوری و سریانی و فینیقیەکان وکلدانیەکان لە شام …) چ لە رووی ژمارە و چ لە رووی پێگەی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی و بونی کاریگەریان لەسەر رەوتی رووداو و دیاردەو ململانێ و ئاڵوگۆرەکانی ناوچەکەدا لەدەست داوە و هاوڵاتیەکانی هەمیشە وەک خەڵکانی بێزێنراو و پلە دو و پلە سێ سەیرکراوە و بەردەوام باجی جۆراوجۆریان لێ سەنراوە ،
لە دەرئەنجامدا رۆژ دوای رۆژ هەستی نەتەوەیی و ئەو رەگوریشانەی کەمرۆڤ دەبەستنەوە بەنەتەوە وەک زمان و کلتور و فەرهەنگ وبۆنە و رموزە نەتەوەییەکان بەرەو کاڵبوبەوە و پوکانەوە دەچن و تاک وەک دارێکی لەڕەگو ریشە هەڵکەنراو و دابڕاو دەمێنێتەوە کە لە زۆر باردا بنەماو بنچینە و رەسەنایەتی زمان و پێکهێنەرە پتەوەکانی پایەکانی نەتەوە نەبن ،مەحاڵە نەتەوە و زمانێک بمێنێتەوە و خۆی لەبەردەم ئەم هەژمون و فشار و پەلامارە جۆراوجۆرە بگرێ !
٣- مەملەکەتی میسر و مەغریب وەک نموونە :
گۆڕانە دیمۆگرافیەکان لە مەملەکەتی میسردا .
مەملەکەتی میسر لە ( لە زۆرایەتی مەسیحی قوبطی و ئەمازیخی و نوبی و پێکهاتەکانی تری وەک عبابد و بەشاری و دوم و بەجا و غجر وبهائی و ئەرمەن وبەشێکی تری بێگانەی وەک یونانی و ئیتاڵی و عەرەبە نێشتەجێی دەشتاییەکانی خاکی سینا پێک هاتوە ).
ميسر یا ایجیبت Ejypt ؛ شارستانیەتی مەملەکەتی میسر دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی ساڵی ٣١٥٠ی پ.ز كە ئەم سەردەمە بە سەردەمی فیرعەونەکان ناسراوە . دەسەڵاتی فیرعەونەکان لەساڵی ٣٣٢ ی پ.ز لەسەردەستی ئەسکەندەری مەکدۆنی کە بە دەسەڵات و سیستمی یونانی بطلمی ناسراوە کۆتای پێ دێت و مێژوویەکی نوێ و سەردەمەێکی تر لەژیانی میسریەکان سەرهەڵدەدات ، رەگی وشەی ئیجبیت کە یونانیەکان بەکاریان هێناوە بۆ مەملەکەتی میسر ، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سەردەمە .
لەساڵی ٢٩ پ.ز لەلایەن ئیمپراتۆریەتی رۆمانیەوە کۆتایی بەدەسەڵاتی یۆنانی بطلمی لە میسر دەهێنرێت و دەسەڵات رۆمانیەکان و دواتر بیزەنتیەکان بەردەوام دەبێت تالەسەردەمی دەسەڵاتی خەلیفەی موسڵمانان ( عمری کوڕی خەتاب ) و لەسەردەستی سەرکردەی سەربازی ئیسلام ( عمرو بن العاص ) لەساڵی ٢٠ی کۆچی بەرامبەر ٦٤١ی زاینی کۆتایی بەدەسەڵاتی ئیمراتۆریەتی بیزنتیە مەسیحیەکان دەهێنرێت و مەملەکەتی پڕ خێروبێری گەورەی میسر دەکەوێتە ژێردەستی دەسەڵاتی عەرەبی ئیسلامی . (٣)
آ- قبطیەکان ؛
زمانی قوبطی نزیکەی ٣سێ سەدە پێش
غەزوی عەرەب وئیسلام لە میسردا زمانی ئاخاوتنی خەڵک و پەرستگاکان بوە ، کاتێ لەگەڵ زمانی عەرەبی بەهۆی هەژمونی سەرکەوتنە سەربازی و عەقیدەیی کاندا رووبەڕو بۆە کەوتە ململانێیەکی سەختەوە و گرفتی زۆری بۆ دەسەڵاتدارانی عەرەبی ئیسلامی دروست دەکرد و ئاسان نەبوو بەئاسانی زمانی گەلێکی گەورەودێرینی کۆنی رەسەنی رەگ داکوتاو بەقوڵایی مێژوویی دورودرێژی چەندین شارستانی و دەسەڵاتی جیاجیا لەداگیرکاری لەژێر هەژمونی داگیرکاریەکی تری نوێ و ئاینێکی نوێدا کۆتایی پێ بهێنرێ و قەدەغە بکرێ ! دوای نزیکەی ٦٧ ساڵ لەململانێ بە فەرمانێکی والی میسر (عبداللە بن عبدالملک ) بڕیار دەرکرا کە زمانی عەرەبی وەک جێگرەوەی زمانی قوبطی و یۆنانی بەکار بهێنرێت و بەمەش بەشێوەیەکی فەرمی زمانی عەرەبی وەک هەنگاوێکی سەرەتایی بەڵام بنچینەیی بوە دەسپێکی پرۆسەی تەعریب و کاڵکردنەوەی زمان و لێسەندنەوەی شوناسی نەتەوەیی و نیشتیمانی لە گەلان و سەرجەم پێکهاتەوە و کەمە نەتەوەیەکانی تری مەملەکەتی گەورەی میسری خاوەن شارستانی و رۆشنبیری بێ وێنە لە دنیادا !
قوبطیەکان و میسریەکان بەردەوام بەگژ دەسەڵاتی داگیرکەرانی یۆنانی و رۆمانی و بیزەنتیەکان دا چونەوە و هیچ کات بی شۆڕش و یاخی بون نەبوون ، تەنانەت زۆر بەتوندی دژی دەسەڵاتی عەرەب وئیسلام وەستاونەتەوە بەهۆی سەپاندنی فشاری زۆری ئایینی و زیادکردنی رێژەی باج و سەپاندنی سەرانەی جۆراوجۆر بەسەر جوتیارەکان و گوندنشینەکاندا .
بۆ نموونە لەسەردەمی داگیرکاری رۆمانەکاندا بە پێی یاسای رۆمانەکان هیچ کەسێک لە بێگانەکان نابێتە خاوەنی زەوی کشتوکاڵی ،بەڵکو زەوی کشتوکاڵی تەنها موڵکی جوتیارەکانە ، بەڵام لە دوای غەزەواتی عەرەب و ئیسلام گوند نشین و جوتیارەکان زەویەکانیان داگیرکران و خاوەنداریەتیان لێ سەندرایەوە و کران بە کۆیلەی زەوی یا لەبەرامبەر پێدانی بەشێکی کەم لە بەروبومە کشتوکاڵیەکان کاریان پێ دەکرا !.
یەکێ لەو فشارانەی تر کە لە دوای غەزەواتی عەرەب و ئیسلامەوە سەپێنرابوو بەسەر قوبطیە گوند نشین و جوتیارەکاندا ئەوە بوو هەر قوبطیەک کە لەترس و لەژێر فشاروباجی زۆردا لەگوندەکەی هەڵ دەهات ، یان دەمرد ئەبوو خەڵی گوندەکە سەرانەکەی ئەو کەسە هەڵاتوە یا مردوە بدەن ، (سەرانەی مردوو ) کە دیاردەیەکی نوێ بوو لەمێژووی داگیرکەری میسردا وەک دزێوترین جۆری باج و چەوسانەوەی نامرۆڤانەیە لەمێژووی داگیرکاری جیهاندا !.
شارەزاو وەزیری پێشوی شوێنەواری میسر (زاهي حواس ) ئەڵێ ( میسریەکان نە عەرەبن نە ئەفریقی ،بەڵکو گەلێکن بە رەسەنایەتیەکی تایبەتمەندەوە .)، هەروەها لەدرێژەی ئەم بابەتە لە وتارێکیدا بۆ خوێندکارانی زانکۆی قاهیرە وتی ( ئێمە بەزمانی عەرەبی قسە دەکەین بەڵام عەرەب نین ، ئەڵێن ئێمە لە ئەفریقیاین بەڵام ئەفریقی نین ، لەئێستا ئێمە گەلێکین شێوەیەکی تایبەت و سروشتێکی تایبەتمان هەیە کە سەرچاوەی لە ٥ پێنج هەزار ساڵ وەرگرتوە .) (٤)
بەرای (زاهی حواس ) میسر دوای ئەو هەموو داگیرکاریە مێژووییە هێشتا سروشتی (فیرعەون) ی خۆی لەدەست نەداوە .
شیماء يوسف ؛ نوسەرو راگەیاندکاری دیاری میسری و هەڵگری بڕاونامەی ماجستێر لە زانستی کۆمەڵناسی لە وتارێکیدا کە رۆژنامەی البیان بەناونیشانی (هل المصریون عرب ؟) بڵاویکردۆتەوە ئەڵێ ؛( پێش ئەوەی عەرەب بێتە ناو میسرەوە وشەی (قبط) نیشانە و شوناس بوو بۆ خەڵکی میسر ،هەرەوەها لە بەشێکی تردا ئەڵێ ؛( ئێمە عەرەب نین … بەڵکو ئێمە میسرین ، قسە بەعەرەبی ئەکەین بەڵام کارمان بەعەرەب نیە ، مەعقول نیە بە عەرەب وەسفمان بکەن ، ميژوومان ، تێکۆشانمان ، شارستانیمان بۆیەک رۆژیش عەرەبی نەبوە !(٥)
شانبەشانی هەوڵ و کۆششی جیاجیای رۆشنبیرو نوسەرانی میسری بەدوای شوناس و شوێنەوارە مێژوویەکاندا کە زۆربەیان جەخت لە میسری بون و هاوڵاتی رەسەنی میسر دەکەنەوە نەک وەک ئەوەی کەلە پەراوی کەسێتیاندا نوسراوە نەتەوەی عەرەب ، بۆیە چەندین گروپ و رێکخراوی وەک ( القومية السورية ، القومية الفرعونية / المصرية و لبنان الفينيقيني ) پێکهێناوە و دەیانەوێت خۆیان لە کاریگەری و شوناس و کلتورو رۆشنبیری عەرەبی ئیسلامی رزگار بکەن و هاوڵاتیەکی ئازاد و ژیانێکی ئازادانە بژین .
( نوبی و ئەمازیخی )یەکانیش دوو نەتەوە و پێکهاتەی گەورەی پەراوێزخراو و لێکتر دابڕێنراو و قوربانی هەڵمەتە داگیرکاریەکان بون بەدرێژایی مێژوو .
ب - نوبی ؛
نوبیەکان دانیشتوی باکوری سودان و باشوری میسر بون مەملەکەتی ئەوان ناوچەیەکی فراوان و خاکێکی بەپیت و بەشێکی زۆریشیان بەدرێژایی لێوارەکانی رووباری نیل دابەش ببون.
نوبیەکان لە ٩٩ خێڵ خێڵ پێک هاتبون ،بنچینەی ناوی نوبی لە وشەی (نوب) وەرگیراوە کە بەمانای زێڕ دێت ،ئەوەش لەبەرئەوەی لە ناوچەکەیان گەورەترین کانی زێڕین تیایە، بۆیە لەکۆندا بەو مەملەکەتەیان وتوە وڵاتی زێڕ .
ژمارەی ئەو نوبیانەی کەئێستا لە ناو کۆماری عەرەبی میسردا ماون و بەشێکیان پارێزگاریان لە زمان و کلتوری نوبی کردوە بەنزیکەی (٣ بۆ ٤) ملێۆن کەس ئەبن لە کۆی بنچینەیی (١٠٠) ملێۆن کەس !
نوبیەکان شارستانیەتی خۆیان هەبوە وزۆر پێشکەوتوبون ،خاوەنی چەندین ئەهرامی گەورە گەورە بون و لە روبەرێکی دەشتایی فراواندا توانیویانە رەمزی شارستانی خۆیان دابمزرێنن وەکو شوێنەوارەکانی کورو ، نوری ،میروی ..(٦)
نوبیەکان زنجیرەی ٢٥ بیست و پێنجەمین لە خێزانی دەسەڵاتدارێتی سەردەمی فیرعەونەکانیان پێک دەهێنن کە پاشا ( بعانخی ) دیارترینیانەو لەساڵی ٧٤٦ پ.ز تا ساڵی ٧١٦ پ.ز حوکمی تەواوی میسری کردوە و توانیویەتی وڵاتی میسر لە لێکترازان و پارچە پارچە بون بپارێزێ ، بۆیە کاتێ مردوە لاشەکەیان لەناو ئەهرامێکی گەورەدا بەخاک سپاردوە کە لە ئێستادا بە هەرەمی بعنخی کەدەکەوێتە شاری مێژوویی الکرو ی بەناوبانگە . (٧)
لەساڵی ٢٠٠٣ لە لێوارەکانی روباری نیل نزیک ناوچەی کیرما ٧ حەوت پەیکەری بەردینیان دۆزیەوە کە ميژووەکەی دەگڕێتەوە بۆ ٧ پاشای نوبی سەردەمی فیرعەونەکان ئەوانیش ( لارا ، کاشا ، بعانخی ،شباکا ، شتکۆ ، تهراقا و تنوت امانی ) ین .
زمانی نوبیەکان ، زمانی کۆنی میسریەکانە و ئێستا بەشێکی کەمی نوبیەکان تەنها بەشێوەی زارەکی لەنێو خۆیاندا بەکاری ئەهێنن و جگە لەو بەشە کەمە لە نوبیەکان هیچ میسریەک تێیان ناگات ،شایانی باسە یەکێک لە هۆکارەگرنگەکانی سەرکەوتنی شەڕی تشرینی ساڵی ١٩٧٣ ی سوپای میسر و پەڕینەوەی لەهێڵی بەرگری بەناوبانگی بارلیف ، بەهۆی بەکارهێنانی زمانی نوبی بوو کە وەک شفرەی نهێنی لەپەیوەندیی نێوان هێزەکانی سوپادا بەکار هات و ئیسرائیلیەکان نەیان توانی لێی تێ بگەن و شفرەکە شی بکەنەوە ، هەر بۆیە دەسەڵاتدارانی میسری لەیادی ٤٤ چلوچوارەمین ساڵرۆژی سەرکەوتنی شەڕی تشرینی ١٩٧٣ دا خەڵاتی وسامی ئەستێرەی زێڕینیان دا بە (ئەحمد ئیدریس ) وەک رێزلێنانێک لەو هەوڵە بێ وێنەیەی کە وەک نوبی یەک بەزمانە تایبەتیەکەی خۆیان لەگەڵ هاو زمانەکانی تری توانیان زامنی بەنهێنی و پارێزراوی هێشنەوەی پەیوەندی هەوڵگری و سەربازیەکانی سوپا بکەن و بەشدار بن لەو سەرکەوتنە گەورەی گەلی میسر کە پێویست بوو لەدوای شکستی ١٩٦٧ بینوسنەوە ! (٨)
نوبیەکان جگە لەوەی بەرزوڵمی مێژو و داگیرکاری جوگرافی و پەراوێزخستن و فشاری کلتوری و کۆمەڵایەتی بونەوە ، بەهۆی پرۆژەی بەنداوی ئەسوان یا سدی عالی لەسەر روباری نیل لەساڵی ١٩٦٠ لەسەردەمی دەسەڵاتی سەرۆک جەمال عبدالناصر و بەپشتیوانی یەکێتی سۆڤیەتی جاران بناغەی دارێژرا ، بەشێکی زۆری دانیشتوانی بەر ئەو پرۆژەیە کە نوبیەکان بون ئاوارە بون و هەمویان گواسترانەوە و بەسەر شارەکانی دەوروبەردا دابەش کران و بێ زەوی و بێ کار مانەوە و هەرچەندە بڕیار بوو قەرەبوو بکرێنەوە بەڵام تائێستا هیچیان بۆ نەکراوە ، بەمەش کارەسات و پەرتەوازەیی زیاتر روبەروی ئەو گەلە بوەوە و ئەوەندەی تر لێکتر دابڕێنران و دوور خرانەوە لەیەکتری .
(فاتمە عدار )کچە چالاکوانی نوبی تەمەن ٢٣ ساڵ و دانیشوی پارێزگای ئەسوانە ، ئەڵێ هەمیشە ئەو پرسیارە لەخۆم ئەکەم ؛چۆن ئەبێ نوبی بم و زمانی نوبی نەزانم ؟
ئەمە بەردەوام کێشەیەکە بۆمن !
(حفصة ئەمبر کاب ) ئەویش کچە چالاکوانێکی تری نوبی یە و لەچاوپێکەوتنێکی لەگەڵ وکالەی رۆژنامەوانی فەرنسی لە مانگی شوباطی ٢٠٢٠ دا ئەڵێ ؛ ئێمە بێ شوناس کراوین و لەروی رۆشنبیریەوە پەراوێزخراوین ، ئێستا ئێمە وەک لاشەیەکی بێ گیان واین ، خەون بەگەڕانەوە و دۆزینەوەی شوناسی خۆمانەوە ئەبینین .
لەیەکێ لە گۆرانی ناو ئاهەنگە تایبەتیەکانی خۆیاندا ئەم کۆپلەیە زۆر ئەڵێنەوە ؛( کوڕم کاتێ چویتەوە بۆ نیشتیمانی کۆنی خۆمان
،کە گەیشتیتە ئەوێ منت لەبیر بێ ، پێی بڵێ کەئەو (..) سڵاوی بۆت ناردوە )! (٩)
ج- ئەمازیخیەکانی جەزائیر و مەغریب ؛
بەپێی زۆربەی سەرچاوە مێژوویەکان دانیشتوانی رەسەنی باکوری ئەفریقیا و رۆژئاوای میسر ئەمازیخیەکان بون .
وشەی ئەمازیخی بەمانی (پیاوی ئازاد ) هاتوە و یۆنانیەکان بە بارابۆس واتە یۆنانی نی ناوەزەندیان کردون .
ئەمازیخیەکان ساڵنامەی تایبەتی خۆیان هەیە و بەرواری ١٣ی کانونی دووەمی ٩٥٠ پێش زاینیان دیاری کردوە چونکە لەو مێژووەدا پاشا (شیشونق) ی ئەمازیخیەکان توانیویەتی لەبەرامبەر شاڵاوی (رامسیس ) ی سێی پاشای فیرعەونەکان بەرگری بکات و دواتر تێکی بشکێنێ . بۆیە ئەمازیخیەکان ئەو رۆژەیان وەک رۆژی سەرکەوتنی نەتەوەیی دەست نیشان کردوە و ساڵنامەی خۆیان لەسەر ئەو بنچینەیە داناوە ،و عەرشی پاشایەتی فیرعەونیان گرتۆتە دەست .
ئەمازیخیەکان لەدوو گروپ یا دوو بەش پێک هاتون ئەوانیش ( البرانیس و البتر ) :
١- البرانیس ؛ لەدەشتە کەناریەکان و ئەو زەویانەدا نیشتە جێ بوون کە بۆ ئاوەدانی و کشتوکاڵ دەست بدات ، زیاتر خەڵکی شارستانی و شارنشینن و بارودۆخی ژیانیان باشبوە ، زۆر بەتوندی بەئاینی مەسیحی بەستراونەتەوە و پەیوەستن پێیەوە .
٢- البتر ؛ ئەوانیش کە بەشی دووەمی ئەمازیخیەکانن لە ناو شاخەکان و دۆڵەکاندا دەژین و کۆچ و کۆچبار زۆر دەکەن و بەردەوام لە هاتوچۆدان ، زۆر بەکەمی لە شوێنێک ئەمێننەوە ، ئەمانە خەڵکی هەژار و سادە و زیاتر سروشتی خێڵەکیان هەبوو . (١٠)
ئەمازیخیەکان گەلێکی ئازا و بەهێز بون لە رووی ئاینیەوە خۆر و مانگیان پەرستوە و لەژێر کاریگەری ئاینی میسریە کۆنەکاندا بون و ئەوانیش خواوەندی (ئامون )یان پەرستوە .
ئەمەزیخیەکان ،کۆسپێکی گەورەی بەردەم غەزەواتی عەرەب و ئیسلام بون ، لەبەر فراوانی سنورەکە و بەهێزی گیانی بەرەنگاری ئەمازیخیەکان لە دوای ٧٠ ساڵ شەڕ و وەبە چەند قۆناغێک ئنجا توانراوە بەتەواوی جەزائیر و مەغریبی عەرەبی داگیر بکرێت !
قۆناغی یەکەمی غەزەواتی عەرەبی و ئیسلامی لەسەردەمی ئیمامی ( عمر بن الخطاب ) و بەسەرکردایەتی (عقبة بن نافع ) دەسیتی پێکرد ، دواتر لە ژێر کاریگەری ململانێ ناوخۆییەکانی ئیسلام (عقبة بن نافع ) لادەدرێت و (ابي المهاجر ) دەخەنە شوێنەکەی ،ماوەیەکی زۆر شەڕ و پێکادانی سەخت رویداوە بەتایبەتی لە نێوان پاشای ئەمازیخیەکان کەناوی (کەسیلەی الاودی ) بوە و سەرکردایەتی هێزی بەرەنگاری دژی سوپای عەرەبی دەکرد و زیان و زەرەرێکی گیانی و مادی زۆریان لێ دابون ، جارێکی تر (عقبة بن نافع ) لەلایەن دەوڵەتی ئەمەویەکانەوە دەنێردرێتەوە بۆ ئەوەی سەرکردایەتی شەڕگەکانی داگیرکردنی ناوچەکە تەواو بکات ، دوای چەندین ساڵ و چەندین شەڕی خوێناوی سوپای عەرەبی ئیسلامی توانیان سەربکەون و شاری بەناوبانگی طنجە لە رۆژئاوای مەغریب داگیر بکەن کە کەوتۆتە سەر دەریای سپی ناوەڕاست ،کەئەمە دواقۆناغی داگیرکردنی باکوری ئەفریقا و مەغریب بو، لەکاتی گەڕانەوەی دا (عقبة بن نافع ) و آبي المهاجر و ٣٠٠ کەس لە سوپاکەی لە ساڵی ٦٣ی کۆچی دەکەونە ناو کەمینی هێزە بەرەنگاریەکانی ئەمازیخیەکان بەسەرکردایەتی ( کەسیلە ) ، لە دوای شەڕێکی سەخت خۆی و ابی المهاجر وزۆربەی سوپاکەی دەکوژرێن .
دوای داگیرکردنی مەغریبیش ئەمازیخیەکان دەستبەرداری شەڕ و رووبەرووبونەوە نابن و بەردەوام پەلاماری سوپای عەرەب ئیسلام دەدەن لەو شەڕانەش دا دوو سەرکردەی تری سوپای عەرەب بەناوی ( زهیر البلولي و حبيب بن ابي عبيدة الفهري ) کوژراون کە بەڵگەن لە سەر توندی و بەهێزی بەگژداچونەوەکان و بەرگری لە بەرامبەر شاڵاو هەڵمەتە داگیرکاریەکانی سوپای عەرەب و ئیسلام ، شایانی باسە کە ( کەسیلەی الاودی ) بەدرێژایی ژیانی و تارۆژی کوژرانی لەساڵی ٧١ی کۆچی دەستبەرداری گیانی بەرگری و تەسلیمی ژیانی ژێر دەستەیی و مل کەچ کردن نەبوو . (١١)
شایانی باسە کە پەراوێز خستنی زمان و شوناسی نیشتیمانی ئەمازیخیەکان لەدوای داگیرکردنی مەغریب و شاڵاوی تورکە عوسمانیەکان بەردەوام بوە و تا ئەم چەند ساڵەی دوایش هەموو جۆرە چالاکی و داواکاری و بانگەوازەکانیان سەبارەت بە ماف و زمان و رۆشنبیری و شوناسی نیشتیمانیان رەت دەکرانەوە و رێگە پێدراو نەبوو ، تەنانەت رێکخراوی یونسکۆی سەر بە نەتەوە یەکگرتوەکان زمانی ئەمازیخیەکانی خستە ناو لیستی ئەو زمانانەی کە مەترسی لەناو چونیان لەسەرە بەهۆی فەرامۆش کردن و بێ دەربەستی ئەو دەوڵەتانەی کە بەفەرمی دان بەزمان و کلتوری ئەو گەلە رەسەنانە دانانێن .
دوای هەوڵ و کۆششێکی زۆری ئەمازیخیەکان و فشارە ناوخۆیی و دەرەکیەکان ، دەوڵەتی مەغریبی عەرەبی لەمانگی تەموزی ساڵی ٢٠١١ لەراپرسێکی دەستوریدا بڕیاریدا کە زمانی ئەمازیخی لەپاڵ زمانی عەرەبیدا وەک زمانی فەرمی لەوڵاتدا بناسێ ، دوای مەغریب دەوڵەتی جەزائیریش دانی نا بەزمانی ئەمازیخی . (١٢).
*~چەند دەر ئەنجامێک ؛
بەپێی زۆربەی لێکۆڵینەوە و سەرچاوە مێژوویەکان و رووداوەکان سەبارەت کۆی پرۆسەی غەزەواتی عەرەبی و ئیسلام لە باشوری رۆژئاوای ئاسیا و رۆژهەڵات و باکوری ئەفریقیا بگەینە چەند راستیەک ئەوانیش ؛
١- زۆربەی مێژوونوسە ئەکادیمیە عەرەبەکان و نوسەرەکان لەبەر هاوبەشی خەسڵەت و هەڵسوکەوتی هێزە داگیرکەرەکان و ئەوکاریگریە خراپانەی کەلێی کەوتۆتەوە و بە وردبونەوە و بەراورد بە شاڵاوی عەرەبی دەشتەکی و ئیسلامی بەناو فتوحاتی ئیسلامەوە ، وابە راستر و زانستی تری ئەزانن کە لەبری فتوحاتی ئیسلامی وشەی ( احتلال یا غزو ) ی عەرەب و ئیسلام بەکاربهێنرێت .
٢- لەهیچ کات و شوێن و سەردەمێکدا هیچ مەملەکەت و وڵاتێک و شارێک بەئاشتی و بێ شەڕ ئیسلام و مەرجەکانی سوپای عەرەب و ئیسلامیان قبوڵ نەکردوە ، بۆنمونە داگیرکردنی تەواوی وڵاتی فارس و عێراق زیاتر لە ٤ ساڵی خیاندوە و شام و میسر نزیکەی ٧ ساڵی ویستوە تابەتەواوی کەوتۆتە ژێردەسەڵاتیان و دوای زیاتر لە ٧٠ حەفتا ساڵ شەڕی سەخت و کوژرانی سێ سەرکردەی یەکەمی سوپای عەرەب و موسڵمانان ( عبقة بن نافع و زهير البلولي و حبيب بن ابي عبيدة الفهري ) لە شەڕدا بەدەستی هێزی بەرنگاری ئەمازیخیەکان لە مەغریب دا بەڵگە و جەخت لەو راستیەی سەرەوە دەکەنەوە .
٣- بونی چەندین نزرگە و قەبرەستان و دۆڵ لە کوردستاندا بەناوی ( دۆڵی شەهیدان و دۆڵی کافران )لە سنوری ناحیەی سەنگەسەری قەزای پشدەر و قەبرستانی تایبەتی عەرەب و ئیسلامە کوژراوەکان وەک قەبرەستانی چاکەرەش و قەبرەستانی ئەسحابە لە مەرگەی سەربەناحیەی بنگردی قەزای دوکان (کەلەوانەیە لە چەندین شوێنی تریش ئەم جۆرە شوێنەوارە مێژووییانە هەبن ) نیشانە و بەڵگەن لە سەر سەختی و قورسی شەڕ و بەیەکادانەکان و حوکمی شمشێر لە یەکلاکردنەوەی سەپاندنی ئیرادە و دەسەڵاتدا ،
٤- بەحوکمی سەختی و درێژخایەنی شەڕ و بەهێزی بەرانگاریەکانی گەلان لەدژی سوپای عەرەب و ئیسلام ، دوای تەواو بونه جەنگ و سەرکەوتنی سوپای عەرەب و ئیسلام لە دەستبەسەراگرتنی شار و ناوچەکاندا ، کاریگەری زۆر خراپ و پەچەکرداری توندی لێکەوتۆتەوە لەلایەن سوپای عەرەب و ئیسلامەوە بەرامبەر خەڵکی دانیشتوی ناوچەکە بەشێوەیەکی گشتی .
٥- روخاندن و تێکدانی روی شارستانی شارەکان لەبابەتی تەلار و پرد و کۆشکەکان و سوتاندنی بەڵگە نامە و پەراوە ئاینیەکانی گەلانی فارس و میسرەکان ،بەتایبەتی پەڕاوە کۆکراوەکانی ئاڤێستا و کتێبخانەی گەورەی ئەسکەندەریە لەمیسردا لەسەر فەرمانی عومەری کوڕی خەتاب و لەسەر دەستی عمرو بن العاص ، زیان و کارەساتێکی شارستانی و شوێنەواری و کلتوری گەورەی دەرحەق بەو گەلانە لێکەوتۆتەوە بەمەش بەشێکی مێژووی کلتورو ئاین و رۆشنبیری ئەو گەلانە بەونی ماوەتەوە .
٦- شاڵاوەکانی غەزەواتی عەرەبی وئیسلامی لەگەڵ خۆیدا دیاردەی کۆچ و گەڕان بەدوای لەوڕگای باش و ئاو و زەوی گونجاو ، سەرەڕای سروشتی سەوزایی و دارستان و رەزوباخ و ئاوی شیرین و خاکی بەراوی زۆر بۆ کشتوکاڵ پرۆسەی تەعریبی وڵاتی فارس و عێراق جیا لە شوێنەکانی تر بە فراوانتر و چڕ تر گرتۆتەوە و لەبەر ئەوەی هاو سنوری مەڵبەندی دەوڵەتی نوێی ئیسلام لە مەدینەوە بوە ئاسانتر گەیشتون بەناوچەکە .
بۆیە غەزەوات گەورەترین پرۆسەی تەعریبی خاک و زمانی لێکەوتۆتەوە .