تا شەرعیەتی شۆڕشگێری بمێنێ ، تەخوینکردنی ئەوی تر کۆتایی پێ نایەت .
بەڵگەنامەی مێژوویی؛
بەڵگەنامەی ژمارە (١١٦٣٤(٢٦) لەمۆزەخانەی تۆپ قپۆ لە ئەستانبوڵ ؛ کەئەمە پوختەکەیەتی ؛
لەبەر زوڵم و زۆرداری و ناعەدالەتی مەمالیکەکانی وڵاتی شام و میسر و خراپی ژیان و گوزەرانی خەڵک بەشێک لە زانا و قازی و پیاوماقوڵ وئەشراف و هەندێ لە خەڵکی دیارو خاوەن قسە کەوتونە گفتوگۆ و باسکردنی بارودۆخی وڵاتەکەیان و لە ئەنجامدا گەیشتونە ئەو بڕیارەی کە داواکاریەک بە ناوی هەموانەوە بنێرن بۆ سوڵتانی عوسمانی ( سلیمی یەکەم ) و بڵێن ئەگەر سوپاکەیان بەرەو وڵاتی سوریا پەلکێشی بکات ئەوا ئەوان (خەڵکی سوریا) پێشوازیان لێ ئەکەن ، هەر ئەوەش بوە هۆی ئەوەی کە سوپای دەوڵەتی عوسمانی لە نێوان ساڵانی (١٥١٦ - ١٥١٧ ) زاینی دوای چەند بەرگری و شەڕی پچڕ پچڕ ، توانی تەواوی خاکی شام و میسر و حیجاز داگیر بکات . (د.علی الصلابی ؛ مورخ، فقیە ، و مفکر سیاسی لیبي ).
هەمو ئەو حزب و رێکخراوە سیاسیانەی کە بانگراوندی شەرعیەتی شۆڕشگێریان هەیە و پشتیان پێی بەستوە ، دەبنە هۆکاری هێنانەدی و بڵاوبونەوەی بیرۆ کراتیەت ، چونکە حزب دەگۆڕێ بۆ هەرەمێک لە فەرمانبەر و ئەو بژاردەیەی کە کۆنترۆڵی ماشێنی حزبی کردوە هەوڵدەدات تەنها خۆی بڕیار دەر و دەسەڵاتدار بێت ،تا لەئاکامدا حزب دەبێتە حزبێکی گشتگیر و سەرۆکیش سەرۆکێکی تاکڕەو .
یەکێک لە خەسڵەتە ناشیرین و باوەکانی قۆناغی شەرعیەتی شۆڕشگێری ئەوەیە کە هەر بابەت و هەواڵ و باورودۆخێک کە پێچەوانە یا لەگەڵ ویست و بەرژەوەندیەکانی حزب و فەرمایشتەکانی سەرۆک نەبێت و هاوتەریبی لێکدانەوە و بۆچوان و تێڕوانینی ئەوان نەبێت ، بابەتگەلێکی قبوڵنەکراو و رەتکراوەن ، ئیتر بەچەندین جۆر و لەچەندین لاوە ماشێنی راگەیاندنی چەواشەی حزبی دەکەوێتە کار و هەوڵی بەلاڕێدا بردن و شاردنەوەی ناوەڕۆک و حەقیقەتی پرس و کێشەکان دەدات و دەیەوێت بەپێی ویست و لێکدانەوە و بەرژەوەندیەکانی حزب رای گشتی ئاراستە بکات .
( رملە عبد الحمید) ؛ نوسەرێکی بەحرێنیە دەربارەی چەواشەکاری و بەلاڕێدا بردنی جەماوەر ئەڵێ ؛ ( هیچ شتێک لە بەلاڕێدا بردنی خەڵک قێزەونتر نیە ، هەروەها چەواشەکردن و شێواندنی واقیع و گۆڕینی راستیەکانی دەوروبەر بەو جۆرەی کە خواستی دەسەڵات و بەرژەوەندی تەسکی خودی حزب بێت ،بەشێکە لەو ئەرک و گرنگی پێدانەی کە راگەیاندن و بەشێک لەحزبیەکان بۆ لە خشتە بردن و چاوبەستەکی لە جەماوەر و هەڵگێڕآنەوەی راستیە بابەتیەکان پەنای بۆ دەبەن .
بونی جیاوازی و رای جیاواز نیشانەی پێشکەوتن وشارستانیەتی کۆمەڵگا و رەوشی سیاسیە ، لەهیچ قۆناغ و سەردەمێکدا کۆمەڵگە بێ جیاوازی چینایەتی و پێکهاتەی جیاواز و بیروراو ئاین و ئایینزای چونیەک و وەک یەک نەبوە ، بۆیە ئەم جیاوازی و ناچونیەک و زۆر جار دژبەیەکە بابەتی مێژووکرد و بوونیان لەگەڵ سەرهەڵدانی کۆمەڵگەی مرۆیی سەرەتایی نیشتەجێ بوو پەیدا بوە و تا مرۆڤایەتی هەبێ بەرژەوەند و خواست و ویستی جیاواز ئەبێ و هەربۆیەشە لێکدانەوە و بۆچونی جیاو رای جیاوازیش کۆتایی پێنایە ، لەبەر ئەوە ناکرێ هەر کەسێ راو سەرنج و بۆچونێکی جیاوازی هەبێ ،يا خەڵکانێک هەبن بەپێچەوانەی خواست و بەرژەوەندیەکانی دەسەڵات را و تێڕوانین و هەڵوێستێکی جیاوازیان هەبێ، تۆمەت و بوختانیان بۆ هەڵبەسترێ و بە کەسان و خەڵکی خیانەتکار و نانیشتیمانی ناوەزەند بکرێن !
مێژوو گرنگیەکەی لەوەدایە هەم زانیاری زۆر و هەم ئەزموونی رابردوومان ئەخاتە بەردەست ، کە بەرچاوروونی و کرانەوەی زیاتر و ئاسۆی هزری مرۆڤیش فراونتر دەکات .
تائێستا کە زیاتر لە ٥ پێنج سەدە بەسەر رۆژگاری ئەو داواکاریەی (خەڵکی ناودار و شارەزا و ئەشراف ) ی شام و میسر لە سوڵتانی عوسمانی ، تێ دەپەڕێت ، بەڵام هیچ بیرمەند و مێژوونوس و نوسەرێکی عەرەبی شام و میسری لەوپەڕی راستەوە بۆ ئەوپەڕی چەپ نەکەم نە زۆر بەوشیەک نە سەرزەنشتی کەس و نەکەسیان بە خیانەتکار و جاش و بەکرێگیراو تۆمەتبار کرد !
ئەمڕۆ سەردەمی پێکەوە ژیان و تەواوکاری و هەماهەنگیە ، شەڕ و تەقاندنەوەی کێشەکان و ئاڵوزکردنیان لەبەرژەوەندی خەڵک و رێرەوی شارستانیەتی کۆمەڵگەی مەدەنی و ئاشتیدا نیە ، لەبری شەڕ و تەقاندنەوەی کێشەکان ، پێویستمان بەرێکخستنی جیاوازیەکانە ، پێویستمان بە دۆزینەوەی چارەسەرێکی بنەرەتی و ستراتیژی هەمەلایەنەی گرنگ هەیە ،هەر ئەوەیە کە دەرگای ئاژاوە و ناکۆکیە خۆکوژیەکان دادەخات و پەنجەرەیەکی گەورە بۆ هیواکان و ئاشتی کۆمەڵایەتی دەگێرێتەوە .