خۆپیشاندانەکان عیراق بەرەو کوێ دەبات
د. نەوزاد هێتوتی
2019-11-05 919
لەسەرەتای مانگی ئوکتوبەری ٢٠١٩ لە عیراقدا، بە تایبەت لە ناوچە شیعە نشێنەکان خۆپیشاندانی گەورە بەرێوە دەچن و ئامانج و دواکارییەکانی خۆپیشاندەران بە پڵەی یەکەم بریتییە لە چاکردنی باروردوخی ئابووری هاولاتیان، فەراهەم کردنی دەرفەتی کار بو گەنجان و دامەزراندیان ، نەهێلانی گەندەلی، دابین کردنی خزمەت گوزاری بنەرەتی لەوانە ئاو وکارەبا، و رووبەرووی بوونەوەی گەندەلی سیاسی، ئابووری و ئێداری. ئاشکرایە دەسەلاتدارانی عێراق بە تایبەتیش شیعەکان کە ماوەی ١٦ سالە هەموو چومکەکانی گرنگی حکومەتیان لە دەستە، بەرپرسی یەکەم و کوتای ئەم بارودوخەی عیراقن. ئەوان بەرپرسی یەکەمن لەوەی عیراق بوتە گەندەلترین ولاتی دوونیا، خەڵک بە دەست نەبوونی خەزمەتگوزاری بنەرەتییەوە بنالێنن. ئەمە لە کاتێک دایە کە عیراق ولاتێکی دەۆلەمەندە و پارەیەکی یەکجار زۆر هاتووتە ناو ئەم ولاتەوە، بەلام زۆربەی داهات و سەرمایەی عیراق لە لایەن دەست بژێری سیاسی و تایفی شیعەکانەوە بەهەدەر دراوە و دزراوە.
خالێکی گرنگی ئەم خۆپیشاندانانە کە لە زۆر رووە لە خۆپیشاندانەکانی پێشوو جیا دەکرێتەوە و ترسی خستووەتە دلی دەسەلاتدارانی شیعە و ئێران ئەوەیە کە ئەمە جاری یەکەمە پێکهاتەی شیعە بەو شێوەیە نێگەران و بێزاربن لە دەسەلات و فەرمانرەوای شیعەکان. ئەم ترسە نەک هەر سەرکردە شیعەکانی، بگرە دەۆلەتی ئیرانیشی خستووەتە ئێنزارەوە. بەتایبەت ئەمجارە خۆپشاندەران بە ئاشکرا دروشمی دژی ئیران و زۆربەی سەرکردەکانی شیعەکان دەڵێنەوە و داوای دەرچوونی ئێران لە عێراقدا دەکەن. ئەمە هەم تەحەدییەکی گەورەیە و هەم مەترسییەکی گەوریە بۆ سەر بەرژەوەندی ئیران و هاوپەیمانەکانی. بە تایبەت ئەمجارە خۆپیشاندانەکان لە ناوچە سوونە نیشێنەکان نین بۆ ئەوەی بە ئاسانی دەسەلاتدارانی شێعە، تومەتی داعش و بەعسی بوونی بخەنە پالیان و هەر بەو بیانویەش دەست بە سەرکوتکردنیان بکەن وەک ئەوەی نوری مالیکی دژی سونەکان ئەنجامد ا.
لێرەدا، مەترسی هەرە گەورەی سەرکردەکانی شیعە و لە گەلێشدا ئیران، ئەوەیە کە ئەم خۆپشاندانانە لە لایەن ئەمریکا و دەۆلەتانی عەرەبی سوونییەوە سوودی لێوەربگیرێت. واتە ئەمریکا و دەۆلەتانی عەرەبی سواری شەپولی خۆپشاندانەکان ببن و بە ئاراستەیەکی دژ بە بەرژەوەندی ئیران و هاوپەیمانەکانی ببەن. بە تایبەت ئێران زۆر ترسی لەوە هەیە کە ئەم خۆپیشاندانانەی کە لە ناو پێکهاتەی شیعەکاندا دەکرێت بە ئاراستەیەک بچێت کە چێتر شیعەکان پرس ومەسەلەی شیعە گەرایی یان خود هەژمونگەرایی شێعە لە عیراقدا بەلایانەوە گرنگ نەبێت. یاخود مەسەلەی عروبی، سێکولاریتی یان دیموکراسی لە سەروی مەسەلەی تایفی و شێعگەراییەو دابنن. بە واتاییەکی تر ئێران و گرۆپە دەسەلاتدارانی شیعە ترسیان لەوەیە کە چێتر نەتوانرێت پێکهاتەی شیعە جارێكی دێکە لە ژێر چەتری تایفی کوبکرینەوە وبە کار بهێنرین وئاراستە بکرین بۆ پرۆژە و مەرامە سیاسییەکانیان. وەک ئەوەی لە ٢٠٠٣ تاکو ئێستا دەکەن. بێگومان ئەمەش کارەساتێکی گەورە دەبێت بۆ پێگە ئیران و بەرژەوەندییەکانی لە عیراق و ناوچەکەدا . بە تایبەت ١٦ سالە ئیران هەۆلی زەقکردن و بەرجەستە کردنی ناسمانەی شیعەگەرایی دەدات و هەۆل دەدات پرس و مەسەلەی شیعە گەرایی لە سەرووی هەموو شتیکەوە بۆ ئەوەی بتوانرێت بە ئاسانی پێکهاتەی شیعە بەو شیوەیەی کە دەیەوێت ئاراستە بکرێت .
هەر لە سەرەتای روخاندنی رژێمی بەعس، ئێران بۆ ئەوەی بتوانێت لە رێگەی شێعەگەراییەوە هەژموونی خۆی بەسەر عیراقدا بسەپێنیت وشکست بە بەرنامەر پلانەکانی ئەمریکا بهێنیت، سیاسەت و ستراتیژیەکەی بریتیی بووە لەوەی کە رێگە لە دورست بوونی دەۆلەتێکی دیموکراسی، عروبی، سێکولار و بە هێز بگرێت. کەواتە ئێستاش ترس و نیگەرانی ئێران و هاوپەیمانەکانی ئەوەیە کە ئەم بارودوخە لە لایەن ئەمریکاوە بقوزرێتەوە بۆ ئەوەی دووبارە کار بۆ جێبەجیکردنی هەمان ئەجندەی سالی ٢٠٠٣ بکەن کە ماوەی ١٦ سالە ئەمریکییەکان پێیان نەکراوە پراکتیزە بکەن. ئەویش دورست کردنی حکومەتیکی دیموکراسی، سێکولار، بەهێز و عروبی و هاۆپەیمانی ئەمریکا بێت. بێگومان ئەگەر ئەمە رووبدات گورزێکی گەورە لە پرۆژە هەژموون خوازییەکەی ئیران لەسەر ئاستی ناوچەکە دەدات.
بە تایبەت لە سالی ٢٠٠٣، ئیران لە سیاسەتەکەیدا هەمبەر عیراق جەخت لەسەر چەند پرنسیپێکی گرنگی کردووە لەوانە رێگرتن لە دروست بوونی حکومەتێکی بەهێز و خودان سەروەری لە بەغدا، ریگرتن لەوەی کە حکومەتەی عیراق مورکێکی نەتەوەی یان عروبی بە سەریدا زال بێت. دژایەتی کردنی هەموو ئەو سەرکردانەی ناو شیعەکە یان تەنانەت لە دەرەوەی پێکهاتەی شێعە کە زیاتر هزر و ئایدولوجیای عروبی و دیموکراسی بەسەریاندا زال بێت یان لە ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی نزیک بن. هەروەها ئێران هەموو هەۆلێکی داوە حکومەتێک لە عیراق دورست نەبێت کە هاۆپەیمانی ئەمریکا و دەۆلەتانی عەرەبی سوونە بیت یان پەیوەندییەکی باشیان لە گەل هەبێت. هەر بویەش لێدوانەکانی وەزێری دەرەوی ئەمریکا پامپێۆ سەبارەت خۆپشاندانەکانی عیراق کە داوای کرد گوێ لە دەنگی خۆپێشاندەران بگرێت. زەنگیکی مەترسیدار بووە بۆ ئیران. هەر بویەش لە ژێر گوشاری ئێراندا بە پەلە وەزیری دەرەوەی عیراق لە رێگەی راگەیاندنەکەوە داوای لە دەۆلەتانی دەرەکی کرد کە دەست لە کاروباری ناوخۆی عیراق وەرنەدەن. کە مەبەستی راستەخۆی ئەمریکا و لێدوانەکانی پامپیۆ بووە.
کەواتە ئەگەر بپڕسین چارەنوسی ئەم خۆپشاندانانە بەرەو کێ دەچێت وئیران و سەرکردەکانی شێعە چوون مامەلە لە گەل ئەم بێزارییەی ناو مالی شیعە دەکەن. بێگومان یەکەم ستراتیژی ئیران ئەویە کە هەۆل دەدات بە هیچ شێوەیەک ئەم خوپێشاندانانە بە ئاراستەیەکدا نەچن کە کە خزمەت بە بەرنامە و ئەجندەکانی ئەمریکا یان دەۆلەتانی عەرەبی سوونی بکە٦. بۆیە ئیران هەۆل دەدات لە رێگەی ئاشتییانە و کوکردنەوەی سەرکردەکانی شێعە لە سەر مێزی گفتگو ناومالی شیعەکان ریک بخات بۆ ئەوەی لێک نەترازێت و کار بکەن بۆ کوتایهینان خۆپیشاندانەکان. لێرەدا لەوانەیە هەۆل بدرێت لە رێگەی حکومەت و بە هاوکاری لایانەکی تری وەک سوونە و کورد چەندین پرۆژەی چاکسازی پێشکەش بکرین بە شیوەیەک ئەم خەڵکە رازی بکەن. تەنانەت لەوانە حکومەتی ئێستاش هەلبوەشێنرێت یان هەڵبژارتنی پێش وەختە بکرێت.
هەنگاویکی دێکەی ئیران وهاوپەیمانەکانی بەو ئاراستەیە دەبێت کە ئەم خۆپشاندانانە لە ڕێرەوی راستەقینەکە لابدەن و بە ئاراستەیەکی دیکەدا بەرن کە خۆیان دەیانەویت. لێرەشدا لەبەر ئەوەی سەرکردەکانی شیعە توانای رازی کردنی خەڵکیان نییە یان خود مەبەستییان نییە چاکسازی ریشەیی بکەن هەۆل دەدەن وا لە خەڵک و پێکهاتەی شیعە بگەینن کە ئەوەی روو دەدات بەهۆی دەستوور یان سیستمی سیاسییە لە عیراقدا. بەتایبەت لێدوانەکانی عەمار حکەیم ، سەدر و عادی عامری زیاتر بەو ئاراستەیەن. واتە ئەمانە هەۆل دەدەن شکستی ١٦ سالەی فەرمانرەوای شیعەکان بخەنە ئەستووی دەستوور و سیستمی سیاسی. بەراستیش لێرەدا هەر کەسێک دەزانێت نە دەستوو و نە سیستمی سیاسی بەڕپرسی ئەم بارودوخەی عێراق نین و بگرە هاوکیشەکە رێک پێچەوانەیە، پابەند نەبوون بە دەستوور و یاسا سەرچاوەی ئەم قەیرانەی عیراقە.
بە تایبەتیش لێرەدا دەکرێت بپرسێن ئایا دەستوور رێگر بووە لەوەی حکومەت خزمەتگوزاری پێشکەشی هاولاتییان بکات یان کێشەی هەژاری و فەقیری نەهیلێت؟ ئایا خەتای دەستوورە کە سروەت و سامانی خەڵکی عیراق بەهەدەر دەدرێت یان دەدزرێت و بەرپرسەکانی عیراق پارەی خەڵک و داهاتی گشتی تەخشان و پەخشان بکەن؟ ئایا دەستوور ریگر بووە بۆ ئەوەی ئاو و کەهرەبا بۆ خەڵک دابین بکەێت یان دەرفەتی کار بۆ گەنجان فەراهەم بکەێت؟ ئایا هۆکارەکە دەستوورە کە عیراق لە رێزبەندی دەۆلەتە هەرە گەندەلەکانی دونیایدایە ؟
هەنگاوێکی دیکەی ئیران ئەگەر ئەوانەی سەرەوە بێسوود بوون بریتیی دەبێت لە تێکدانی بارودوخی عیراق و بەکار هێنانی میلیشیاکان بۆ ئەوەی کوتایی بە خۆپێشاندانەکان بهینن. باشترین ئەمرازیش بریتی دەبێت لە بەکار هینانی حەشدی شەعبی. ئەمەش بە بیانوی ئەوەی کە ئەوەی روو دەدات دەستی ئەمریکا و ئیسرائیلی لە پشتە . لێرەدا دوور نییە کە دیسان عیراق توشی قەیرانی گەورەی سیاسی و ئەمنی ببیت. بە تایبەت ئەگەر لەم حالەتەدا ئەمریکا هەلوێستیکی تووندی نەبێت بەرامبەر سەرکوتکردنی خوپێشاندەران. ئەوکاتیش دوور نییە جارێکی دیکە شەری بەوەکالەت لە نێوان ئەمریکاو ئیران لەسەر خاکی عیراق رووبدات.