تورکیا پێگەو مەرامەکانی
خالید هەرکی
2020-07-26 954
دەوڵەتی تورک ئەو دەوڵەتەی لە ٤٠٠ چەکدارەوە بون بەداگیرکەری چەندین دەوڵەتی ئەوروپی‌و ئاسیایی پێکهاتو لەچەندین نەتەوەی عەرەب، کورد، بەلکانی‌و ئەوروپیی جیاجیا. جیوپۆلەتیکی تورک بەشێکی فاکتەرەکانی ئەو داگیرکاریە بووە کە جارێک بەناوی خەلافەتی ئیسلامی، جارێک پشتگیری لەرەگەزی نەتەوه‌یی، جارێک پەردەپۆشکردن بەئاسایشی نەتەویی، جارێک پاراستنی بەرژەوەندیەکانی خەڵکیان کۆکوژو وڵاتەکانیان داگیرو کاولکردووە.
ئەگەر بمانەوێ لەتورک بگەین دەبێ لاپەرەکانی مێژوو هەڵدەینەوە کە ئەو خێلە گەرۆکانە بوون هەمیشه بۆ داگیرکاریی چاویان لەخاکی وڵاتان بووە هەمیشە بەلەشکرکێشی هێرشیانکردۆتە سەر وڵاتان‌و داگیر یا خاپوریان کردووە ئەوەتا جەنگیز خان‌و تەیموری لەنگ و هۆلاکۆ هەموویان لەرەگەزی ئەوانن خۆ مێژوی نوێی ئەوانیش بزرو شاراوە نیە لای بولگاری‌و یۆنانی‌و هەنگاری‌و مەکەدۆنی‌و تەنانەت نەمساییش وێرای عەرەب و کورد و نەتەوەکانی رۆژهەلاتی ناوەراست.
ئەوەی ئێستا لە سەردەمی ئەردۆگان روو دەدا درێژەدانی هەمان رێچکەیانە لە کەمالیست و عوسمانیەکان بە شێوازێکی گونجاو لەگەڵ سەردەم، عوسمانیەکان لەژێر پەردەی خەلافەتی ئیسلامی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیان دامەزراند و بۆ ماوەی نزیکەی لە ٧٠٠ ساڵ حوکمی دەولەتانی ئیسلامی و عەرەبی و ئەوروپییان کرد، سنورەکانیان لە باکوری ئەفریکاوە تا دەگەیشتە ئێراق وسوریا وفەلەستین و سعودیە لە ئەوروپاش تا دەگەیشتە رۆژهەلاتی ئەوروپای دەگرتەوە. پاش ئەوەی جەنگی یەکەمی جیهانی لە ١١/١١/١٩١٨ کۆتایی دێت ئیمپراتۆریەتەکەیان شکست دێنێ و دەروخێ یەکەم دانیشتنی هاوپەیمانان لە دوای جەنگی یەکەمی جیهانی دانیشتنەکەی بەناو(مودروس) بوو لە ٣٠/١١/١٩١٨کە لەسەر پشتی کەشتیەک لە دەریای ئیجە لەنێوان نوێنەرانی هاوپەیمانان و عوسمانیەکان ئەنجام درا ( لەو کۆبوونەوە ئینگلیز رێگەی بە نوێنەری فرەنسا نەدا بەشدار بێت) لەسەر ئەوە رێک دەکەون کە ئەو خاکانەی لەو ساتەوەخت بەدەستی دەولەتی عوسمانیەوەیە لەدەستیاندا بمێنێ و داوای هیچ دەولەتێکی لەدەستدراو نەکات.
دیارە ئەوکات کە ئەم رێککەوتنە واژۆ کراوە ویلایەتی موسل لەدەست عوسمانیەکاندا ماوبوو بۆیە هەر لەو ئان و ساتە ئینگلیزەکان هێز دەنێرنە دەورو بەری موسل و داگیری دەکەن، دواتر ژمارەیەک دانیشتن و کۆنگرە دەبەسترێن هەر بۆ مەبەستی دابەشکردنی میراتەکانی دەولەتی عوسمانی و دەولەتانی دۆڕاو لە جەنگی یەکەمی جیهانی، لەوانە لە ١٩/٨/١٩١٩ کۆنگرەی ڤیرسای لە پاریس ولە ٢٥/٤/١٩٢٠ کۆنگرەی سان ریمۆ و لە ١٠/٨/١٩٢٠ پەیماننامەی سیڤەر دەبن. ئەمەش دوا کۆبوونەوە دەبێ نوێنەری دەولەتی عوسمانی بەشداری دەکا لەو کۆنگرە کە بە پەیماننامەی سیڤەر هاتە ناسین بۆ تورکیا موسل لەدەست درابوو هاوپەیمانان بڕیاریان لەسەر ئەو واقعەدا کە ئەوکات هەبوو، دواتر لە کۆنگرەی لۆزان ئەتاتورک دەتوانێ هەندێک بەند لە پەیماننامەی سیڤەر لە بەرژەوەندی خۆی وەلابنێ بەلام ناتوانێ موسل وەرگرێتەوە بۆیە ویلایەتی موسل بە هەلواسراوی مایەوە تا ئەوکاتەی لە ١٩٢٥ کۆمەلەی نەتەوەکان لە راپرسیەکی شکلیدا موسلیان دایە ئێراق، ئەم تێکەو لێکە لەسەر بنەمای پاراستنی بەرژەوەندیەکانی ئینگلیز و روسیا و فرەنسا بوو. ئێستا تورکیای ئەردۆگان ژێربەژێر کاری جددی لەسەر ئەوەدەکا کە رێککەوتننامەی مودروس بژێنێتەوەو دان بە سیڤەردا نەنێ تا موسل بە هی خۆی بزانێ کاتی خۆشی ئەم بەزمەی بە ئەسکەندەرونەش کرد کە ئێستا ناوی گۆریوە بۆ هەتای بەلام بە شێوەیەکی تر .
هەر بۆیە بە مەبەستی جیایا هێز دەگەیەنێتە ناو هەرێمی کوردستان جارێک بەمەبەستی پ ک ک یا بەناوی پاراستنی کۆمپانیاو بارەگاکانی تورکمانەکان لە کەرکوک، هەروەکو دەبینین ژمارەی بنکە سەربازیە ئاشکەراکانی رۆژ لەدوای رۆژ لە شاخە سەرکەشەکانی کوردستان لەزیاد بوندایە جگە لە بنکە نهێنی و کارە دزێویەکانی.
ئەوەی لە مەرامەکانی تورک ناگا ئەگەر مێژوش نەخوێنێتەوە با سەیری رەفتارەکانی ئەم چەند سالەی بکا کە گوێ بە هیچ فشار و هەرەشەیەکی نێودەولەتی نادا، لە ٢٠/٧/١٩٧٤ لە ئۆپەراسیۆنێکدا بەناوی (ئەتیلا Atilla Harekâtı) واتە( ئۆپەراسیۆنی ئاشتیی قوبرسی) بەشێک لە قوبرس داگیردەکاو دەیکا بە دەولەتی قوبرسی تورکی بە بیانوی بونی چەند تورکێک کە لەسەردەمی داگیرکاری خەلافەتی بەناو ئیسلامی چونەتە ئەوێ، دوای ئەو هەموو هەڕەشەو فشارە نێودەولەتیانە لێی دەرناچێ.
هەر لەم سالانە بینیمان کاتی روخانی سەدام ئەمریکا بە هەموو قورساییەکی داوای بنکەی فرۆکەی لێکرد قەبولی نەکرد دۆنالد رامسفێلد وەزیری بەرگری ئەمریکا وکولن پاوەلی وەزیری دەرەوەی ئەوسا لە چەند بۆنەیەک رایانگەیان کە ئەمریکا ئەم رەتکردنەوە هەرگیز لە بیر ناکا، کەچی لەبیری نەماوە، دواتر لەسەر موشەکی س٤٠٠ ئەمریکا چ هەرایەکی نایەوە تا تورکیا نەبێتە خاوەنی کەچی دواجار بێدەنگ و هیچی بۆ نەکرا. هەر پێشتر هەموو ئەوروپا چ فشارێکیان خستە سەر تورکیا بۆ وەستاندنی شەپۆلی پەنابەران بۆ ئەوروپا کەچی ئەو ئەم پرسەی بە پارە فرۆشت دیارە هەر ئەمەش بوو مەبەستی. لەسەر سنور والاکردنی بۆ تیرۆریستان و بونی چەندین بەلگەی حاشا هەلنەگر لەسەر داڵدەدان و هاوکاریکردنی تیرۆریستان هەر بە ئاشکەرا نە دادگا نێودەولەتیەکان نە دەولەتان هیچ هەنگاوێکی پراکتیکیان لەم بوارە نەنا، ئەوەتا ئێستاش لە نێو ئەو هەموو کێشەو قەیرانانەیدا دەبینین چۆن هێز رەوانەی لیبیا دەکا کە دەولەتێکی عەرەبیو خاوەن سەروەری خۆیەتی و دوور لە سنورەکانیەتی ئەوەی گوێمان لێی دەبێ لە دەولەتان تەنها نارازی بونێکی شەکلییە، لەسەر سنور بەزاندن بۆ ناو خاکی سوریا بەبیانوی پاراستنی سنورەکانی هیچ بیانویەکی نێودەولەتیی بەدەستەوە نییە بەلام ئەو لەسەر پیلانە گلاوەکانی هەر بەردەوامە.
ئێستاش کاربەدەست و سەرکردەکانی کورد دەبێ ئەو راستیە بزانن ئەوەی لەبەردەست و مەرامی ئەردوگانە ویلایەتی موسل کە هەرێمی کوردستانی ئێستایە بخاتەوە سەر خاکی تورکیا، سەرکردەکانمان نابێ گرەو لەسەر هەڕەشەو لێدوانەکانی ولاتانی ئەوروپی و ئەمریکا بکەن ئەوان نارازیەکانیان بۆ شەقامی خۆیانە، ئەلمانیا خۆی بە دوژمنی سەرسەختی هەنگاوەکانی تورکیا دەزانێ کەچی ٣٥% سەرمایەی کۆمپانیەکانی ناو تورکیا بە پارەی ئەلمانیا دەسوڕێ ، تەنها لەم دوو سالەدا گوایە بایی دوو ملیار ئیرۆ چەکی بە تورکیا فرۆشتووە لە ئامارێکدا دەڵێ لەم دوو سالە ئەلمانیا رەگەزنامەی ئەلمانیی بە ١١٦٠٠٠ سەدو شانزە هەزار تورک داوە کە داوای رەگەزنامەی ئەلمانیان کردووە.
پیلانە شاراوەکانی ئەمریکاش جون بولتون John Bolton لە کتێبەکەیدا هەمووی ئاشکەراکرد. تورکیا هەروەکوو وتمان جیوپۆلەتیکی لەبارە بۆ ئەمریکا، تورکیا کەوتۆتە نێوان ولاتانی عەرەب و ئێران و روسیا کە هەرسێکیان بۆ ئەمریکا هێلی سوورن، عەرەب بۆ مژینی ئابوریەکەی، ئێران سەرچاوەی هەناردەی تیرۆر و دوژمنی ئاینیی ئەمریکایە، روسیا رکابەرە مەزنەکە و پێشرەوی شەڕی سارد و شەڕی داگیرکاریەتی، بۆیە چاوتان لەوە نەبێ پەیوەندیەکانی ئەمریکاو تورکیا لەق ببێ. سەبارەت بە ئەوروپا شادەماری ئابوریی ئەوروپا ئەمرۆ بۆتە تورکیا بەرهەمەکانی خۆراکی بازارەکانی ئەوروپای تەنیوە.
ئەمرۆ و دوێنێ و بەیانیش تورکیا تاقە هەڕەشە و مەترسیی هەتا هەتایەیە لەسەر کیانی کوردی ئەگەر ئاماری کۆکوژیەکانی دەرسیم و زیلان و رۆبۆسکی و کاولکاریەکانیتریشمان لەبەردەستدا نەبێ ئەوا لەناوبردنی کۆماری کوردستانی سور(لاچین) لە سەرەتای سییەکانی سەدەی رابردوو، کپکردنی شۆڕشەکانی شێخ عوبەیدولای شەمزینی لە ١٨٨٠ شێخ سەعیدی پیران لە ١٩٢٥ و سەید رەزاو و ئیحسان پاشای شۆڕشی ئاگری لە سالانی ١٩٣٠-١٩٣٧و شۆڕشی رۆژئاوا و قەوارەی هەرێمی کوردستانمان لەبەر چاوە.