ڕەنگدانەوەى وشەى (دەروێش) لەزمان‌و کەلتورى کوردیدا
د.ئاراس محمد صالح
2020-07-10 1224
هەموو زمانێک لە ڕیگەى ئالۆگۆڕى بازرگانى و ئاین و دراوسێیەتى و کاریگەرى ژیاریەوە چەندین وشەو زاراوەى زمانەکانى ترى تێکەڵاو دەبێت و زیاتر دەولەمەند دەبێت، زمانى کوردیش لەو سروشتە بەدەر نیە، وشەکانى وەک (تەکێ، خانەقا، صۆفى، دەروێش، شێخ)و چەندانى تر، لە ڕێگەى ئاین و تەریقەتە تەسەوفیەکانەوە تێکەڵاوى زمانى کوردى بووە، پاشان مشتوماڵ کراوەو بووە بە بەشێک لە زمانە ڕەسەنەکە.
یەکێک لەو وشانەى لە ڕیگەى تەریقەتە تەسەوفیەکان بە تایبەتى تەریقەتى قادریەوە هاتووەتە ناو زمانى کوردى، وشەى (دەروێش)ـە، هەندێک ڕیشەى ئەم وشە دەگێڕنەوە بۆ زمانى فارسی، دەروێش لە زمانى فارسیدا ئەو کەسەیە دەرگاو دەرگا ئەکات و لە دەرگاى ماڵان دەدات، لە زمانى کوردى و عەرەبی و فارسی و تورکیدا هەر دەروێشە.
مامۆستا شێخ محەمەدى خاڵ لە (فەرهەنگى خاڵ)دا، ئەڵێت: دەروێش کەسێکە کە بەڕاستى خوا پەرست بێت، بە بەشى ئەو (خوا) دابکەوێ، دەروێشى: خواپەرستى و بە بەشى ئەو (خوا) داکەوتن. (فەرهەنگى خاڵ: ل٢٥٠).
مام هەژارى موکریانى لە فەرهەنگى (هەنبانەبۆرینە)دا، ئەڵێت: دەروێش: عەوداڵ، بێ ماڵ و حاڵ، ڕەبەن، مریدى تەریقەتى قادرى بە پرچ، (درویش: مرید طریقت قادریە). (هەنبانەبۆرینە: ل٣١٣).
ئەوەى تێبینى ئەکرێت: هیچ یەکێک لەم دوو نوسەرە ناڵێن: (دەروێش) کوردى نیە، هەروەکو مامۆستا هەژار لە فارسیشدا نوسیویەتى (درویش) کەواتە فارسیشە.
هەندێ بۆچوونیش هەیە کە باس لەوە دەکەن کە وشەى دەروێش ڕیشەى لە ناو زمانى کوردیدا هەیە، لە شێوەزارى هەورامیدا هاتووە، هەڵگرانى ئەم بۆچوونە پێان وایە (دەروێش) وشەیەکى ماچۆگۆیە، هەورامی ئیستایەو لە (دەیرواچ- یان دەیر وێش) واتە وشەیەکی لیکدراوی کۆنە کەهەورامیەکان بەوانەیان گوتوە کە لە (دەیر- معبد- خەڵوەت-چلانە) دا ماونەتەوەو خواپەرستیان کردووە، لە فۆلکۆری هەورامیدا هاتووە: (چی خودای نەکەردا دێوانەو دەیری تو بەینە پەی لایم، عاقیبەت خەیری)، هەربۆیە بەهەندێ لەدەروێشەکانیش وتراوە دێوانە، واتە: ئەوانەی کە لە دەیردا دەمێننەوە کەهاتنەدەرەوە قسەکانیان هی مەعبەدە، یان ئەوانەی کە لەناو کۆمەڵدان و قسەو مامەڵەیان وەک هی کەسانی ناو پەرستگاو دەیرەکان وایە، ئیتر لەسەر زمان دەیرواچ بوەتە دەیروەش و دواتر بووتە دەرویش.
(مەحوى) شاعیر لە دێڕە شیعرێکیدا ئاماژەى بە (دەیر) کردووەو (دەیر) لاى مەحویش هەمان واتاى هەورامی هەیە، وەکو ئەڵێت:
دیارم دەیرى عیشقە، جێ بە سوتن بێ لەوێ دەگرم
کە من مشتێ چڵ و چێوم، بەچى بم، کەڵکى کێ دەگرم
هەندێکیش پێیان وایە ئەم وشە لە (دریوز)ى زمانی ساسانیەوە هاتووە، (دریوز) واتە: کەسێک کە لە دەرگای ماڵان ئەدات و گەدایی ئەکات، لە فارسی کۆنیش هەمان مانای هەیە، پاشان بەهۆى گۆڕانی دەنگەکان بووەتە دەروێش. (دەر یۆز- دەروێش).
لە زاراوەدا دەروێش: ئەو کەسەیە وازى لە دنیادارى هێناوەو بە ژیانێکى سادە ڕازى بووەو کونجى قەناعەتى گرتووە، هەروەها دەبێت شوێنکەوتووى یەکێک لە تەریقەتەکانى قادرى و ڕیفاعی و مەولەوى بەکتاشی و سەنوسی بێت.
لە کوردستاندا دوو تەریەقەتى سۆفیگەرى سەرەکى هەبووە، قادرى و نەقشبەندى، تەریقەتى نەقشبەندى بە شوێنکەواتوانى خۆیان ئەڵێن: (صۆفى)، (دەروێش) تایبەتە بە تەریقەتى قادریەوە، هەروەکو خانەقا تایبەتە بە نەقشبەندى و تەکێ بە قادریەوە.
لەگەڵ بڵاوبونەوەى تەریقەتى قادرى لە کوردستاندا، وشەى (دەروێش) تێکەڵاوى زمان و فۆلکلۆرى کوردى بووە، وەکو لە پەندو قسەى نەستەقی کوردیدا هاتووە: (خێر بەخوێش نەک بە دەروێش) واتە: هەتا خزم و کەسی نزیک هەبێت، دروست نیە خێر بە کەسانى بێگانە بکرێت، لێرەدا (دەروێش) وەک (استعارة) بۆ کەسانى دوورو بێگانە بەکارهاتووە، هەروەها وتراوە: (دەروێشى و بەخۆشى) واتە هەژارى و دڵخۆشى، گرنگ نیە هەژاربیت، ئەوەى گرنگە دڵت خۆش بێت.
هەروەها لە پەندێکى تردا هاتووە: (دەروێش دۆخواز بێت، دۆ زۆرە)، واتە: کەسێک لە هەوڵى پەیداکردنى شتێکدا بێت، هەر دەستى دەکەوێت.
لە قسەى نەستەقدا هاتووە: (نانى دەروێشى) یان (شۆربای دەروێشى) لەبەر ئەوەى دەروێش هەموو کات خەڵکى هەژار بووەو خواردنى سادەى خواردووە، بە هەموو خواردنێکى سادە ئەوترێت خواردنى دەروێشى، کورد ناڵێ: بابچین لە ماڵى ئێمە خواردنێکى سادە بخۆین، وەک خوازە (استعارة) ئەڵێت: ئەچین لە ماڵى خۆمان نانێکى دەروێشى، یان شۆربایەکى دەروێشى ئەخۆین، ئەم گوتەیە زۆر کات بۆ تەوازع لەلایەن خاوەن ماڵەوە بەکارهاتووە.
یان ئەڵێن: (خوا نانێکى دەروێشى داوە) ئەم قسە نەستەقە زیاتر باوکێکى دنیادیدە بە مناڵەکانى ئەڵێت، کە ئەملاولا بکەن و سەرەڕۆبن، لە ڕووى ئامۆژگاریەوە باوکیان ئەڵێت: ڕۆڵە خوا نانێکى هەژارانەى داوە لێمان تێکمەدەن، با بە بێدەنگى بیخۆین.
لە ئاخاوتنى ڕۆژانەى کوردیدا ئەڵێن: (زۆر دەروێشە) یان (کابرایەکى دەروێشە). واتە: زۆر بێئاگایە لە دنیا، ئاگاى لە سیاسەت و ڕۆشنبیرى نیە، هەروەها بۆ خاکى بوون و سادەیی دەوترێت: (فڵان کەس دەروێشە) واتە: کەسێکى سادەو خاکیەو پێویستى بە شتى گەورە و گرانبەها نیە.
دەروێش کەسێکى دابڕاو بووە لە دنیاو زۆر بێ ئاگا بووە لە گۆڕان و پێشهاتە سیاسی و فەرهەنگیەکان، تەنها لە خەڵوەتدا سەرقاڵى قیامەت و زیکرو یادى خوا بووە، تێکەڵاوى کۆمەڵ نەبووە، هەربۆیە بەهەموو کەسێکى نەزان و بێ ئاگا لە دنیا ئەڵێن: دەروێش.
وشەى دەروێش و زۆر زاراوەو وشەى تەسەوف و تەریقەت لەناو هونەرو فۆلکلۆرى کوردیدا ڕەنگى داوەتەوە، ئەمەیش بەڵگەى تێکەڵاوبوونى کۆى گشتى کۆمەڵى کوردیە لەگەڵ تەریقەتە تەسەوفیەکان و کەلتورو هەڵسوکەوتى ڕۆژانەی دەوروێش و سۆفیەکاندا، لە گۆرانى فۆلکلۆرى کوردیدا هاتووە:
ڕیشەکەم تاشى پرچەکەم لە بێخ، تۆبەو تەریقەت ناردمەوە بۆ شێخ
ڕیشەکەم تاشى پرچەکەم لە بێخ، بەرماڵم قەد کرد، ناردەمەوە بۆ شێخ.
ئەو کەسانەى بوونەتە دەورێش لەسەر دەستى شێخێک تۆبەیان کردووەو بڕیاریانداوە نزیک هیچ حەرامێک نەکەونەوە، ئەم گۆرانیانە کەسێک بۆ (یارى) وتوە، واتە: وامەزانە بوومەتە دەورێش و وازم لە خۆشەویستى تۆ هێناوە، ئاگاداربە لە پێناوى تۆدا، وازم لە دەروێشى هێناوەو (ڕیش و پرچ و بەرماڵ) کە نیشانەى دەروێشیە، هەموویم ناردەوە بۆ شێخ، هەمووى لە پێناوى (یار)دا. لێرەدا زیادەگۆیی(مبالغة)ى زۆریشى تێدایە، کە هیچ شتێک ناتوانێت دەروێش لە ڕێبازى دەروێشى پاشگەز بکاتەوە، بەڵام عەشق و ئەڤین ئەو کارەى کردووە.
هەروەها لە گۆرانی میللیدا هاتووە: (بە ماچ و دوو ماچ هیچت ناێشێ... کردمان نانێ بوو، دات بە دەروێشێ). ئەم جۆرە گۆرانیانە لێدوانە لەگەڵ یاردا، ئەگەر ڕوومان بدەیتێ و بێ دڵیمان نەکەیت هیچ زەرەر ناکەیت، هەروەکو خێرى ئەو نانە وایە داوتە بە دەروێشێکى گەدا.
لە شێوەزارى هەورامیدا هاتووە: (کەشکۆڵ هورگیروو ، ملوو دەرویشی دماو باڵاکەیت وەشیم پەی چیشی).
لە ڕۆژگارى ئەمڕۆشدا بەشێک لە هونەرمەندە نوێیەکان، لە گۆرانیەکانیاندا ئاماژەیان بە هەندێ زاراوەو وشەى دەروێشى و سۆفیگەرى کردوە، یەکێک لەوانە ئەڵێت:
ئاگرێ لە دەروونمە
ڕازێکی سەوداییە
بوومە سۆفی خەڵوەتی
ئەو عەشقە خوداییە
چاوم بینایی نەما
کەچی هەر چاوەڕێتە
ڕێگای تۆ ئەگرمە بەر
دایم سەرم لە ڕێتە
یەکێ پێم دەڵێ دەروێشە
یەکێ پێم دەڵێ شێتە
من خۆم بێلانەم کەچی
ئەو دڵەم لانە و جێتە
لێرەدا (عاشق) خۆى چواندوە بە دەروێش، چۆن هەموو کات دەروێشەکان عەوداڵى دەرگاى شێخ و ڕێگەى حەقیقەتن، منیش بەهەمان شێوە ڕێگەى عەشقى تۆم گرتوەتەبەرو بومەتە دەروێشى ڕێگاى عەشقى یار.
گۆرانیبێژى ناسراو، سەید محەمەدى سەفایی، لە گۆرانیەکیدا ئەڵێت:
ڕیشەكەم تاشی پرچەكەم لەبێخ
بەرماڵ و تەزبیحم، ناردەوە بۆ شێخ
وتم یا شێخ گیان من تۆبە ناكەم
بەڵكو تا جوانم یەكێك پەیاكەم
لێرەدا هونەرمەند ئاماژە بە (ڕیش و پرچ و بەرماڵ و تەزبیح) دەکات، کە کەرەستەى دەروێشین، شێخیش ڕابەرى کۆڕى دەروێشە، عەشق و دەروێشى پێکەوە کۆنابنەوە، هەربۆیە دەبێت لە پێناوى عەشقدا واز لە دەروێشى بهێنیت و کەرەستەى دەروێشى بنێرێتەوە بۆ شێخەکەى.
هەروەها لە فۆلکلۆردا هاتووە:
یاخوا شێخ نەمرێ بۆ دین زەرەرە
با دەروێش بمرێت ڕێگەی لەبەرە.
دەروێشی ناکەم فێری فێڵەبم
دڵداری ئەکەم هەر جاحێڵەبم
دەروێشى و پابەند بوون بە ڕێنمویەکانیەوە، کارێکى قورسە، تەرکى دنیاو دابڕان لە جەنجاڵیەکانى، پشتکردنە جوانى و خۆشیەکانى ژیان، بەهەموو کەس ناکرێت، هەربۆیە لە فۆلکلۆرى کوردیدا لە زمانى دەرویشەکانەوە وتویانە:
دەروێشی نـاکـەم بـاری گرانە
دەروێش قابیلی شای کەسنەزانە
گۆرانبێژێکى تر لە دێڕە شیعرێکدا ئەڵێت:
بۆ خانەقای چاوەکانت ئەبم بە دەروێش و سۆفی
بەناوی تۆ زکر ئەکەم ئەگەر پێشم بڵێن شێتی
هەروەها لە گۆرانى میللیدا هاتووە:
ماڵ لە مەریوان، دڵ لە دەروێشان
دیتنت خاسترە، لە ئاخ هەڵکێشان.
ڕەوشى دەروێشى و سۆفیگەرى و زاراوەکانیان، لەم پەند و قسە نەستەق و دەقە شیعریە فۆلکلۆریانەداو، چەندین دەق و وتەى بە توێکڵى ترى کوردیدا هاتووە، هەموو ئەمانە بەڵگەى ئاوێزان بوونى کۆمەڵى کوردیە لەگەڵ جیهانى دەروێشى و عیرفانى و خەڵوەت و کەلتورى سۆفیگەریدا.