موسڵح ئیروانی/ ئینستیتوتی سیاسەتی گشتی

هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان لەسەر حەقن کە بڕواو متمانەیان بە بەڵێن و بڕیارەکانی حکومەتی هەرێم سەبارەت بە جێبەجێکردنی چاکسازی نەبێت. هەر لە پرۆژەی حکومڕانیی باش لە ساڵی ٢٠٠٧ەوە تا ئێستا، چەندین جاری تر بابەتەکانی چاکسازی، بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی و شەفافییەت لە دەوروخولی هەڵبژارنەکان و لە نێوان هەڵبژاردنەکانیشدا گەرم و سارد کراونەتەوە. بەڵام تا ئێستا هیچ هەنگاوێکی بەرچاو نەبینراوە. زۆر جاریش باس لە بەربەستەکانی چاکسازیی لە دەرەوەو ناوخۆ دەکرێ.

بە پاساوی هەبونی بەربەستی دەرەکی ناتوانین خۆمان لەوە بدزینەوە کە لە حاڵەتی بونی فۆرم و هاوپەیمانێتیی سیاسیی جیاوازیش لەنێوان هێزە دەسەڵاتدارەکانی هەرێمدا، بەربەستە ناوخۆییەکانی چاکسازیی هەر وەک خۆیان ماونەتەوە. مەبەستم لە فۆرم و هاوپەیمانێتیی سیاسیی جیاواز هەم ئەوەیە کە لە رابردودا پدک و ینک لە هاوپەیمانییەتێکی پازدە ساڵەدا حکومەتی هاوبەشیان (ناڵێین یەکگرتو!) لە هەرێمی کوردستان ئیدارە کردوە، هەمیش ئێستا کە سەرکردایەتیی ئەم دو حزبە، لە دوای شەڕی ناوخۆوە، لە ساردترین قۆناغی پەیوەندیی خۆیان دان. لە فۆمی سیاسیی یەکەمدا نەیانتوانیوە (ئەگەر نەشتوانین بڵێین نەیانویستوە) بناغەیەک بۆ چاکسازیی ئابوری و دارایی وڵات دابنێن. ئێستاش بەربەستەکانی دەستپێکردنی چاکسازی زۆر توندترن. هەندێک کەس لە وەسفی بەرنامەی چاکسازیی هەرێمدا دەڵێن حکومەت شکستی هێناوە لە پرۆسەکەدا. لە راستیدا ئەمە قسەیەکی ناوردبینانەیە. پرۆسەی چاکسازیی هێشتا دەستی پێنەکردوە.

یەکێک لە بناغەکانی بەرنامەی چاکسازی یاسای ژمارە (٢)ی ٢٠٢٠ی تایبەت بە "چاکسازی لە موچە و دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەکان و خانەنشینی لە هەرێمی کوردستانی عێراق"ە. نزیکەی پێنج مانگە سەرۆکی هەرێم بڕیاری لەسەر یاساکە داوە. پێدەچێ هەڵمەتی بەرەنگاربونەوەی ڤایرۆسی کۆڤید-١٩ ئەو دەرفەتەی پێنەدابێ کار لەسەر پەیڕەوی جێبەجێکردنی یاساکە بکات. حکومەت هەمو پلان و چالاکیی خۆی لە مەسەلەی کۆڤید-١٩دا چڕ کردۆتەوەو لەوەشدا ئاسانترین رێوشوێنی، بەڵام زۆر قورس لەسەر ژیانی جەماوەر، گرتۆتە بەر: قەدەغەی توندی هاتوچۆ و رێگرتن لە بەریەککەوتنی فیزیکیی خەڵک. ئەم قەدەغەی هاتوچۆیە ڕەنکە کاریگەرییەکی ئەوتۆ لەسەر ئیدارەو حکومەت نەکردبێ، بەڵام ژیان و سەرچاوەی بژێویی بەشێکی زۆری خەڵکی تەواو پەکخستبو. حکومەت پێیوابو کە هەمو شتێک (تەنانەت بژێویی خەڵکیش) دەبێ بکرێتە قوربانیی تەندروستی و سەلامەتیی خەڵک، بەڵام لە دوایین بڕیاری هەڵگرتنی قەدەغەکە لە لایەن وەزیری ناوخۆی هەرێم و دەسەڵات (و بەرپرسیارێتی) دانی بە پارێزگارەکان، هاتۆتە سەر ئەو قەناعەتەی کە ناکرێ لەسەر سیاسەتی پێشوی بەردەوام بێت. جگە لەوەش، ئەم مەسەلەی کۆڤید-١٩یە بەڕادەیەک بە سیاسیکراوەو بۆتە هۆی دابەشکردنی کۆمەڵگە، کە سەدان هەزار کەس بۆ دەرخستنی ناڕەزایەتییان، ئینکاری بونی ڤایرۆسەکە لە هەرێمی کوردستان دەکەن. حکومەت کارێکی باشی کرد، گوێی لەم داوایەی خەڵک و پاساوی ئیدارە خۆجێیەکان گرت. ئێستا کە قەدەغەی هاتوچۆ لابراوە، پێدەچێ هەرێمی کوردستان روبەڕوی هەڕەشەی جیدیی ڤایرۆسی کۆڤید-١٩ ببێتەوە. راستییەکەشی لەم قۆناغەدا هیچ بەدیلێکی دیکە بۆ حکومەت نییە جگە لە رژدبون لەسەر بڵاوکردنەوەی هوشیاریی خۆپاراستن لە ئاستی کەس و گروپدا؛ لە هەمان کاتی لابردنی قەدەغەی هاتوچۆدا. هەمو هیوادارین ئەوە رونەدات، بەڵام پێدەچی لە ماوەیەکی نزیکدا لە هەرێمی کوردستانیش چەند هەزار کەسێک ببنە قوربانیی ئەم پەتایە، تا وای لێدێت هەمو بڕوا بەوە دەکەن ڕوبەڕوبونەوەی کۆڤید-١٩ تەنیا یارییەکی سیاسیی نییە.

ئەمە لە کاتێکدایە کە حکومەتی هەرێم قۆناغێکی سەختی قەیرانی دارایی بەڕێدەکات و نەیتوانیوە ئەرکی خۆی لە بەرامبەر موچەخۆرانیدا جێبەجێ بکات. ئەم قسەیە هەردو کابینەی ئێستا و پێشو دەگرێتەوە. لەم هەلومەرجەدا کە ئەم کابینەیە رژدە لەسەر ئەنجامدانی چاکسازیی، بەڵام بە کۆدەنگییەکی زۆر کەمتر لە کابینەی رابردو لە نێوان دو هێزە دەسەڵاتدارەکەی هەرێم. ئەمە یەکێکە لە تەحەددا سەرەکییەکانی بەردەم کابینەی (٩). بە باوەڕی من چاکسازیی تەنیا بە حکومەتێکی بەهێزو بە پێشمەرجی سازشکردن لەگەڵ ینک (هەم پدکیش) ئەنجام دەدرێ.
لێرەدا پێویستە کەمێک ئەم دو خاڵە (حکومەتی بەهێز و بەشداریپێکردنی هێزەکان) ڕون بکەمەوە. مەبەستم لە حکومەتی بەهێز، حکومەتێکە کە (١) لە لایەن سەرۆکوەزیرانێکی یەکلاکەرەوەی کێشەکان بەڕێوە ببرێ. (٢) ئامادەی روبەڕوبونەوەی ئەندامە باڵاکانی حزبەکەی خۆیشی بێت. (٣) لە دەرەوەی ئەم پرۆژە چاکسازییەو مەبەستەکانی، دوژمن بۆ خۆی دروست نەکات.

سەرۆکی حکومەت پاکێچی چاکسازی بە کاری لە پێشینەی خۆی دادەنێت. لە پێناوی ئەم ئامانجەدا، (خاڵی دوەم) پێویستی بە کەمترین دوژمن و زیاترین دۆست و پشتیوان هەیە. مەسرور بارزانی پێویستە هەوڵبدات هاوبەش بۆ خۆی لەناو یەکێتی دروست بکات. باشترین رێ دەعوەتکردنی لاهور شێخ جەنگی، هاوسەرۆکی باڵادەستی ینکە بۆ هاوکاریکردنی لە پرۆژە چاکسازییەکەی. بەبێ هێنانەناوەوەی ینک و سەرکردایەتییە تازەکەی، ئەو ناتوانێت هەنگاوەکانی چاکسازیی بەرێتە پێش. رەنگە زۆربەمان چاوەڕێی ئەوە بوبین کە سەرۆکی حکومەت دەرفەتی ساڵیادی دامەزرانی ینک بقۆزێتەوەو بە نامەیەکی پیرۆزبایی گەرم، هەم پەیوەندیی نێوان ئەو و پدک چاک بکات و هەمیش بیکاتە دەرفەتێک بۆ راکێشانی پشتیوانیی ئەو بۆ پرۆژە چاکسازییەکەی. نامە پیرۆزباییەکەی سەرۆکی حکومەت بۆ سەرکردایەتیی ینک زۆر لاوازتر بو لەوەی بۆ پارتێکی هاوپەیمانی ئاسایی کە نە قورساییەکی پەرلەمانی و نە قورساییەکی سیاسیی-سەربازیی هەیە، دەینێرێت.

کاتێک کەسێک دێتە سەر کورسیی سەرۆکوەزیران هەوڵدەدات شوناسێکی تایبەت و جیاواز لە رابردو بە کابینەکەی بدات. لەو نێوانەشدا لە کەموکوڕییەکانی رابردو دەستپێدەکات. مەسرور بارزانی دەتوانێت لە رێی جێبەجێکردنی پرۆژەی چاکسازی، کە داخوازیی چەندین ساڵەی هاوڵاتیانە، ئەم شوناسە جیاوازە بۆ خۆی دروست بکات. ئەوەشمان دەبێ لە بیر بێت هاوڵاتیان لە جیاتی "بڕیار"ی ناکارای لەوانەی رابردو، "سیاسەت و بەرنامە"ی چاکسازی جیدی و کۆنکریتیی و ماوە دیاریان دەوێ.

زۆر گرنگە سەرۆکی حکومەت بڕوای بە گۆڕانی نمونەی باو (Paradigm shift) لە سیاسەتدا هەبێت؛ گۆڕان لە "سیاسەتی کلایەنتالیستی (موشتەری پەیداکردن بۆ حزب)"ەوە بۆ "سیاسەتێکی بەرپرسیار و وڵامدەرەوە".