کۆمارێک هەیە لە عێراق، پێیدەڵێن کۆماری ترس
کەنعان مەکیی.. 

ترس یەکێک لە ماتۆڕە کلاسیکییەکانی سیاسەتە و لە مێژوویشدا میکانیزمێکی بەهێز بووە بۆ دەستخەستنی دەسەڵاتی سیاسی و پارێزگاریی کردنیش لێێ. لەم کۆنتێکستەدا بۆ ئەوەی حوکمەت  وەک هەژموون و هاوڵاتی وەک هەژموون لەسەر کراو پێکەوە بتوانن بەردەوام بن ، پێویستە ڕێکەوتنی هاوبەش لەسەر ترسێنەر و ترسێنراو بێتە کایەوە. واتە ڕێبکەون لەسەر ئەوەی خاڵێک لە وڵاتدا نەمابێتەوەهەیمەینەی حوکمەت نەچوبێتە سەری و جێگایەکیش لە خەیاڵی هاوڵاتیدا چؤل نە بووبێت لەو ترس و غەم و ڕاڕاییەی حوکمەت بەرهەمی دەهێنیت.. 

کۆمەڵگەی ئێمە بە درێژایی مەژووی خەبات و شۆرش و بەرخۆدانەکانی خۆی، جگە لەوەی خاوەنی ئایدۆلۆژیای بەرگری کاریی بووە، هاوکات ڕەوایە پێیشی بڵێین خاوەنی ترسێکی بەرفراوان و گەورە بووە لە خۆیی و لە جیهانی دەرەوەی خۆی.. 

میلەتی ئێمە لەناو هەموو چیرۆک و ماجەرا نەتەوەیی و سیاسیی و مێژووییەکانی خۆیدا، خواستی بووە ئازادبێت، بەڵام کاری بۆ تێپەڕاندنی ترس نەکردووە، ئامانجی بووە بمێنێتەوە، بەڵام باوەڕبوون بەوەی ببێتە نەتەوەیەکی گۆیا و سەردەستە و کامڵ لە قەراردا نەبۆتە بیر و باوەڕی شۆرش گیڕیی باڵا لە لای.. ئەمەیش بەرەنجامی بێخاوەنییەکی گەورەی سیاسییە، کە دەبوو میلەتی ئێمەیش وەک مۆدێلێک چاوی ببڕییایە لە خاوەنێک کە بە ناونیشانێکی نەتەوەیی ڕاسیۆنێل دەیباتە دەرەوەی ئەو ترسە جەهانمییەی کە وەک کابووس سات نا ساتێک  دێت و هێمنیی تێکدەدات.. 

لە شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵای نەهرییەوە کە چەند مانگێک دەخایەنێت، میلەتی ئێمە خەونی بۆ ڕابەری باڵا لەدەست داوە، لە دوای شێخ عوبەیدەڵای نەهری و شێخ سەعیدی پیران و تەریقەتە کان و لە پاش وێرانبوونی دەوڵەتە کورت خایەنەکەی شێخ مەحموود و پاش شخستی کۆماری مەهبات و نسکۆی بەرزانییەکان.. کۆمەڵگەی ئێمە لەناو قەیرانی ڕابەرایەتیدا تابێت ترسی لێدەنیشێت.. ئەوەی وا لەم کۆمەڵگەیە دەکات  کە هەنووکە بژی، لەدوای ئەو هەموو شکستە تەئریخییەوە ئازادی و ماف و خود موختاری نییە، بەڵکو ترسە.. ترسێکی ڕەشی دۆزەخییە کە چۆتە ناو بەدەنی دانە بە دانەی میلەتی ئێمەوەو فێرییەکات بمێنێتەوەو بژین، بمێننەوەو بەرگە بگرن چونکە ئەم دۆخە دۆخێکی سەختی زەمەنییەو تێدەپەڕێت.. 

لە ڕوی سۆسیۆلۆژییەوە دکتۆر لە نەخۆش دەترسێت، مۆسیکژەن لەتارەکەی دەستی و مامۆستا لە قوتابییەکانی و حیزبەکان لەیەکتری و هاوڵاتی لە حوکمەت و حوکمەت لە هاڵاتی دەترسێت.. ئەگەر ترسی پزیشێک لە لە نەخۆشەکەی گرێدراوی ئەو هەستەبێت کە مەرگی نەخۆش مەرگێکی سامبۆلی ئەمیشە، ئەوا لە حوکمەتدا ئەم پرسە پێچەوانە دەبێتەوەو مەرگی هاوڵاتیی مەفهومێکی بەرزە بۆ زیندۆێتی و   مانەوەی دەسەڵاتەکانی بۆ هەتاهەتایە.. لەو کاتەدا کە هاوڵاتی دەمرێت، ڕێک دەکرێت قۆناغێک بێتەکایەوە کە حوکمەت دەسەڵاتی خۆی و پێگەی خۆی و هەژموون و هەیمەنەی سیاسیی و عەسکەری و ئابووری خۆی بگەیەنێته ئاستی مەحاڵ.. هێرمز ڤۆکڵ، لە تێزی مەرگی جەماوەردا پێشڕەوی دەکات و پێی وایە،  هەموو حوکمەتەکانی جیهان لە بنەڕەتدا هەدەفی باڵایان ئەوەیە بە بێ سنوور گەشە بکەن، بەڵام لەبەر ئەوەی جەماوەر بەربەستێکی گەورەیەو تەگەرەی سەختە بۆ بەردەم هەنگاوە قورسەکانی حوکمەت، ئەوا حوکمەت نەک ناتوانێت جەماوەر بە هێزو پاڵپشتێک سەبارەت بەخۆێ تێبگات، بەڵکو جەماوەر بەسەرجاوەی مەرگی حەتمی خۆی دەزانێت و وەکو لێڤیتانتێک بەردەوام لە تێکۆشاندادەزێت بۆ لەناوبردن و وێرانکردنی ئەو مرەگە ناڕەسەنەی ناوی جەماوەرە..

کەنعان مەکی لە کتێبی کۆماری ترسدا ڕستەیەکی گەورەمان پێشچاو دەخات و پێمان دەڵێت: سەدام حوسێین بێدەنگی دروست نەکردووە، بەڵکو بێدەنکی سەدام حسێنی دروست کرد، بەڵام کەمێک دواتر و دەیان ساڵ کە لە قۆناغی حوکمەتی بەعس دەڕۆینە دەرەوە، دەگەین بە حەقیقەتێکی جیاوازتر و ئەو ڕاستییە ڕوون دەبێتەوە کە ترس جەماوەر بێدەنگ دەکات، بەڵام حوکمەتیش دەکات بە دیکتاتۆر.. هاوڵاتی بە زنجیر و کەلەپچەو چەمینەوە بۆ تەواوی دام و دەزگاکانی حوکمەت ڕادەهێنێت، بەڵام حوکمەت ناچار دەکات بەردەوام ئاگای لەو دواهەمین فیشەکەبێت کە دەینێت بە دەمیانەوە..

بێدەنگی و ترسی جەماوەر، لە کاتێکدا دروست دەبێت کە خەیاڵ و شعوور بۆ ئازادی وێران بووبێت، واتە لە جێگەیەکدا پێت وایە هەموو ڕێگاکان ئەمپاسن، جیهان پڕبووە لە ئاڵۆزیی، قەیران لە دوای قەیران بەسەرتا دەڕووخێت و دوومەتر پیشتەوە دیوارە، ئالەوێدا، لە حوکمەت ناترسی بەتەنیا، بەڵکو لەو مرۆڤ دۆستییەی حوکمەتیش دەترسیت کە بەناوی ماف و چارەنووسی ئێمەوە، بەناوی چاکسازی و دروستکردنی ئایندەیەکی گەشترەوە بۆ گەل  موجاسەفەی گەورە دەکات.. خۆی تەیار دەکات بۆ ئینتیحاری دەستەجەمعی، وەک نەخشەخوێنی باخیرەیەک لەپڕ بێ ئەوەی تیلاوەتی پلانەکەی بکات خۆی دەکێشێت بە شاخێکی قورسی سەهۆڵیدا. 

ترسی هاوڵاتیان لە حوکمەت، فەقەت ترس نییە لە هەیبەت و باڵە گەورەکانی حوکمەت، بەڵکو ترسە لەوەی کە ئەویش بێ جگەر بەرانبەر بە ئێمە دەکەوێتە چوارچێوەی گومان و ترسەوە.. کاتێک ڤیکتۆر هۆگۆ بە دەنگێکی مەزن دەلێت: ترسی من بە تەنیا لەو کەسانەیە کە دەترسن، مەبەستی لەوەیە ترسی گەورە جینایەت و وەحشی گەری گەورە دێنێتە کایەوە و جیهان دەکات بە قەسابخانەیەکی ترسناک.. 

لەدوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە، مرۆڤایەتی ترسێکی گەورەی لێدەنیشێت، دەوڵەتەکان بێدەنگ و کپ و قورس بەشوێن وێرانکردنی سەرچاوەی ترسەکانی خۆیاندا دەگەرێن ، کە دەوڵەتەکانی بندەستی خۆیانە و بەرەنجامی ئەم شۆکە زەینییە و بەرەنجامی ئەم ترس و خۆفە مەزنە لە دونیا، هەم دیکتاتۆرەکان دەخولقێن و بەخرۆش دەڕژێنە سەر سەحنەی جیهان و هەم جەنگی جیهانی دوهەمیش لەپڕ وەک بۆمبێک ناڵە دەکات.. دواجار ئەوەی وێرانبوو، خودی سەرچاوەی ترسانەکەبوو نەک ترسەکە، ترسەکە بۆ جارێکی تازە و بە فۆرمێکی نوێوە لە سیستەمی بانکی و لە خەلقی بۆمبی ئەتۆمی و ئەجیزەی کوشندەی سەربازی و قانون و دادگاو کێشانی هێلە جوگرافییەکاندا دەرکەوتەوە..

 لە ڕابردوودا مرۆڤ پیش ئەوەی بە قووڵی بترسێت، پیش ئەوەی بگاتە شۆک و رادەی سکووتی تەواو،  بە یەکجاری دەمرد.. بەڵام ئەمڕۆ بە کەمێک دەستکارییەوە مرۆڤی هاوچەرخ هەم دەگاتە ترس و بێدەنگی قوڵ، هەم ڕۆژانەیش هەزاران کەڕەت لەبەردەم حوکمەت وسیستەمەکەیدا گیان دەسپێرێت.. 

ئەمە ئەگەر لە ئەوروپا فۆڕمێکی شاراوەی ناو سیستەمێکی خوێنمژی کاپیتالیستی بێت، ئەوا لە کوردستان فیگەرێکی زاڵی ناو کایەی سیاسیی و هەژموونی حیزبی و وەعزی مەلاکانە. واتە هەم مەلاکان سەرچاوەی بێبەدیلی شۆکی دەستەجەمعین، هەم حیزبەکان و هەم حوکمەتیش،  دواجار وەک عەقدێکی ئەخلاقی  بابەتی ترس لەنێوان تەواوی کۆمەڵگە و ڕووبەڕووەکانیدا مرۆر کراوە.

 چیدەبێت ئەگەر بپرسین چۆن هەڵبژاردن بەرێوە دەچێت؟

 لە  12/05/2018 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بەڕێوە چوو، بەڵام بە پشت بەستن بە داتای هەڵبژاردنەکانی 2013 ی پەرلەمانی  کوردستان، دەبینرێت جیاوازییەکی ئێجگار بەرفراوانی ڕێژەی دەنگدەران لەنێوان لایەنە سیاسەیەکاندا دێتە کایەوە، بۆ یەکەم جار لەدوای 2009 گۆڕان لە بیست و پێنج کورسییەوە دادەبەزیت و یەکێتی لە هەژدە کورسییەوە بەرز دەبێتەوە، کۆمەڵ گەشە دەکات و یەکگرتووی ئیسلامی دەنگی نوێنەرایەتی لەدەست دەدات، پارتی لە 38 کورسییەوە بە چەندین هۆکاری دیاری کراو بەرز دەبێتەوە بۆ چل و پێنج.. کە هەموو ئەمەیش  بەپێی گوتەی لایەنە سیاسییەکان گۆڕانێکی گەورەبووە نەک لە ڕێژەی دەنگدەراندا، بەڵکو لە ڕێژەی ئەو تەزویرە زەبەلاحەدا کە کراوە.. 

بابەتەکەی بەندە لێرەدا دەرگیری هەڵبژاردن نییە وەک پرۆسیسێکی دیموکراسیی ئازاد، بەڵکو دەرگیری ئەو ترسە ڕەشەیە کە حیزبەکان لەناو خۆیاندا هەڵیانگرتووە بەرانبەر بە هەژموونی سیاسیی و عەسکەری یەکتری، ململانێکە لەسەر خستنی ئەوی تر و بەرێوە بردنی حوکمەتدایە، نەک لەسەر دەسخستنی  ئارامی و هەلی کار و ئاسوودەیی بۆ خەڵک..

 دەرحاڵ ئەوەی هەڵبژاردنەکان تەزویر دەکات و ئەوەیشی تێدەکۆشێت بۆ گەیاندنی ڕێژەی ئەو تەزویرەی کە کراوە، سەرچاوەکەی ترس و بەد گومانی و مەلەلی سایکۆلۆژی حیزبەکانە هەمبەر بەیەکتری... بەدڵنیاییەوە تەواوی ئەم هەوڵە دۆزەخییەی کە ڕوودەدات کۆتاجار داخستنی پەڕلەمان و لێسەندنەوەی پاریزبەندی و کپکردنی  دەنگی  پەڕلەمانتارەکانی لێدەکەوێتەوە..

ئەو دەنگانەی بەشێکی دانەبڕاوبون لە خەڵک و لە حوکمەت و پردێکی بەهێزبون بۆ گەیاندنی گەل بە جەرگەی دەسەڵات.. لە کۆتاییدا گەل نەک هەر نەیتوانی دەسەلاتی هەبێت، بەڵکو قەیرانی ئابووری و شەڕی زینی وەرتێ و هێنانی داعش و تەسلیم کردنەوەی کەرکووکیش کران بە کەرەستەی درووست کردنی کەسایەتییەکی ترسنۆک و بێدەنگ، چەپیو، لەرزۆک و بێدەسەڵاتتر لەوەی شوێن ڕزگاریی و ماف و بەها دزراوەکانی خۆی بکەوێت.. 

هەربۆیە  میلەتی ئێمە میلەتێکە  لایەزال نە خۆی خاوەنی خۆیەتی، نە ڕابەرێکیش بەدی دەکات ڕابەرایەتییەکی پاک و نەتەوەیی بکات.. ئەوەی وا خەریکە لە دونیای ئێمەدا ڕوودەدات، فرۆشتنی خەون و خەیاڵە بە میللەتێک  بە قیمەتی خوێن و ئێسقان..بەقیمەتی ژیان و بارستایی عومر.. بەداخەوە کۆتاجار ئەم میللەتەی ئێمە نە لە خەیاڵدا حەقیقەت و نە لە سەرابدا ئاوی بۆ دەدۆزرێتەوە. بەفاکتەری ئەوەی هەم حوکمەت شۆکی کردووەو پەلوپۆی بە سیاسیەتی ترس و تۆقاندن بەستووە، هەم لە تەئریخی سەدان ساڵیشەوە بیمار و ماندوو بێدەرچەیە، هێندە گریابوو ئێستە هاواری خۆیشی لە ڕووی خۆیدا  سامی مەرگی هەیە..هێندە تۆقێنراوە ئێستە پێکەنینیش بە تیرێک تێدەگات کە لە دوورەوە دێت و دەگات و دەیپێکێ ۆ دەیکوژێت.