د.سامان شاڵی، شرۆڤەکاری سیاسی و ئابووری

حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1992ەوە ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگی سیاسی و ئابووری و سەربازی و کۆمەڵایەتی بۆەتەوە، و هەندێک لەو ئاستەنگانەی ئەرێنیانە تێپەڕاندوە و لە هەندێکی دیکەشدا شکستی هێناوە. وادەردەکەوێت لە ساڵی 2025یشدا، حکومەتی هەرێم ڕووبەڕووی چەندین کێشەی ناوخۆیی بێتەوە لەڕووی پێکهێنانی حکومەتی نوێ و لەگەڵ حکومەتی فیدراڵیشدا کێشەی بۆدروست بێت لەسەر دەستوور و فشارە دەرەکییەکان. هەرچەندە حکومەتی هەرێمی کوردستان، کە قەوارەیەکی نیمچە سەربەخۆیە لە کوردستانی عێراقدا؛ وەک خاڵێکی سەرەکی کاری کردووە لەپێناو خواستەکانی کورد بۆ دیاریکردنی چارەنووس و کاریگەرییە ناوچەییەکان.

حکومەتی هەرێم بە پشتبەستن بە سیستەمی فیدراڵی عێراق، ڕووبەڕووی بژاردەی سیاسی و ئابووری و دیپلۆماسی گرنگ دەبێتەوە. بێگومان ئەم بڕیارانە ئاراستە و ڕۆڵی ناوچەکە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زیاتر ناسەقامگیر دەکات.

بژاردە سیاسییەکان: پێکهێنانی حکومەتێکی نوێ، قووڵکردنەوەی فیدراڵیزم، یان چاوپێخشاندنەوەی سەربەخۆیی؟
حکوومەتی هەرێم لە ساڵی 1992ەوە کە دامەزراوە، کاری بۆ پتەوکردنی ئۆتۆنۆمی خۆی لە چوارچێوەی عێراقدا کردووە لەسەر بنەمای دەستووری نوێی عێراق. دوای ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ساڵی 2017 کە پشتیوانیەکی زۆری دەنگدەرانی کوردستانی بەخۆیەوە بینی و لەهەمان کاتیشدا دژایەتییەکی توندی بەغدا و وڵاتانی دراوسێشی بەخۆیەوە بینی؛  جەختکردنەوەیەک بوو لەسەر سنووری هەوڵەکان بەرەو سەروەری تەواو بەبێ پشتیوانی نێودەوڵەتی. لە ساڵی 2025دا حکومەتی هەرێم دەبێت بڕیار بدات کە ئایا:
1- دابەشکردنی دەسەڵات: بەردەوامیدان دانوستانەکان لە دوای هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان لە تشرینی یەکەمی 2024. ئەوەی شایانی باسە پارتی دیموکراتی کوردستان 39 کورسی مسۆگەر کرد و یەکێتی نیشتمانی کوردستان 23 کورسی بەدەستهێنا، بەڵام سەرەڕای ئەم ئەنجامانە، هەردوولا ناکۆکن لەسەر ئەو پۆستانەی کە دەبێت لەلایەن حکومەتی نوێی هەرێمەوە پڕبکرێنەوە. ئەمەش بۆتە هۆی دواکەوتنی پێکهێنانی حکومەتی نوێی هەرێمی کوردستان. پێویستە ئەو دوو حزبە زیاتر کاربکەن بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتنێک لەم ساڵەدا لەپێناو پێکهێنانی حکومەتێکی نوێ بۆ خزمەتکردنی خەڵکی کوردستان. دواکەوتنەکە دەبێتە هۆی نیگەرانی خەڵکی کوردستان لە بڕیارە هەڵەکانیان لە هەڵبژاردنی پەرلەماندا. سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە دەکرێت پێکهێنانی کابینە دوابخرێت بۆ دوای هەڵبژاردنی فیدراڵی عێراق لە کۆتاییەکانی ساڵی 2025، ئەمەش ڕەنگدانەوەی داینامیکی سیاسی ئاڵۆزی ناوچەکەیە و بۆ هەرێمی کوردستان و هاوپەیمانان زەرەرمەند دەبێت.
2- قوڵکردنەوەی فیدرالیزم لە چوارچێوەی عێراقدا: حکومەتی هەرێم دەتوانێت پێگەی خۆی بەهێزتر بکات بە کارکردن لە چوارچێوەی فیدراڵی عێراقدا. ئەم هەڵوێستە بریتی دەبێت لە جارێکیتر دانوستاندن لەسەر ڕێککەوتنەکانی دابەشکردنی داهات و دەستەبەرکردنی دانپێدانان بە ناوچە جێناکۆکەکانی وەک کەرکوک بە جێبەجێکردنی مادەی 140 و بەکارهێنانی هاوپەیمانیەکان لەناو پەرلەمانی عێراقدا. ئەم ڕێگایە بەڵێنی سەقامگیری دەدات لە درێژخایەندا.
3. دووبارە هەوڵدان بۆ سەربەخۆیی: هەرچەندە مەترسیدارە بەڵام هەوڵی نوێ بۆ سەربەخۆیی دەتوانێ لەگەڵ گۆڕانی دینامیکی ناوچەیی یان لاوازبوونی دەسەڵاتی ناوەند لە بەغدا  بگونجێت. ئەم ڕێگایە پێویستی بە ئامادەکاری وریا، لۆبی نێودەوڵەتی و چارەسەرکردنی دابەشکارییە ناوخۆییەکان هەیە بۆ دەستەبەرکردنی بەرەیەکی یەکگرتوو.

ستراتیژییە ئابوورییەکان: هەمەچەشنکردن یان بەردەوامی پشتبەستن بە نەوت؟
ئابووری حکومەتی هەرێمی کوردستان ماوەیەکی زۆرە پشتی بە هەناردەکردنی نەوت بەستووە کە بەشێکی گرنگی لە داهاتەکەی پێکدەهێنێت. ئەم پشتبەستنە وایکردووە کە پێگەی هەرێم لاواز بێت  لە ڕووی دابەزینی نرخ و ناکۆکی لەگەڵ بەغدا لەسەر ڕێکەوتن بۆ دابەشکردنی داهات. وادیارە لە ساڵی 2025 حکومەتی هەرێم ڕووبەڕووی ئەم هەڵبژاردنە ئابوورییەکانی خوارەوە دەبێت:
هەمەچەشنکردنی ئابووری:  گەشەپێدانی کەرتەکانی وەک کشتوکاڵ، پیشەسازی، گەشتیاری، تەندروستی، پەروەردە، وزەی نوێبووەوە دەتوانێت پشتبەستن بە نەوت کەم بکاتەوە. دەستپێشخەرییەکانی ڕاکێشان بۆ وەبەرهێنانی بیانی و پشتگیریکردن لە کارگێڕی ناوخۆیی ئابووری بەهێزتر دەکات و هەلی کار بۆ گەنجانی هەرێم دەڕەخسێنێت.
باشکردنی داهاتی نەوت: حکومەتی هەرێم دەتوانێت بایەخی زیادتر بە کارایی کەرتی نەوتی خۆی بدات لەڕێگەی بەڕێوەبردنێکی باشتر و دانوستان لەگەڵ بەغدا بۆ دەستەبەرکردنی ڕێکەوتنێکی لەبارتر بۆ دابەشکردنی داهات. بەڵام ئەم ستراتیژیە ئابووریە بە کراوە دەبێت بەڕووی ناجێگیری بازاڕی نەوتی جیهانیدا.
یەکخستنی بازرگانی هەرێمی: دامەزراندنی پەیوەندی ئابووری بەهێزتر لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەت تورکیا و ئێران، دەتوانێت بازاڕی نوێی کاڵا و خزمەتگوزاریەکانی حکومەتی هەرێم بکاتەوە. ئەم ڕێبازە پێویستی بە هاوسەنگکردنی ڕەچاوکردنی جیۆپۆلەتیکی و دەستەبەرکردنی ڕێکەوتنە بازرگانییەکان هەیە کە ئۆتۆنۆمی حکومەتی هەرێم تێک نەدەن.
بازرگانی نێودەوڵەتی: حکومەتی هەرێم دەبێت هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان بۆ وەبەرهێنان لە ئابووری هەمەچەشنەکەیدا ڕابکێشێت بۆ مۆدێرنکردنی کەرتی پیشەسازی و کشتوکاڵ و گەشتیاری. ئەمریکا، بەریتانیا، فەرەنسا، ئەڵمانیا دەتوانن ڕۆڵێکی بەرچاو بگێڕن لە بنیاتنانەوەی ژێرخانی حکومەتی هەرێم. حکومەتی هەرێمی کوردستان بەنیازە هاوبەشییەکی نزیکتر لەگەڵ ئەمریکا دروست بکات، وەک لە ماڵپەڕی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا هاتووە: "لەکاتێکدا بەرەو ساڵی 2025 دەڕۆین، داهاتووی پەیوەندییە دوو قۆڵییەکانی ئەمریکا و کوردستان گەشاوە دەردەکەوێت. دەرفەتەکانی هاوبەشی لە گەشەکردندان، هەروەها بەرژەوەندییەکی قووڵ لە نێوان لایەنە پەیوەندیدارەکاندا هەیە". بۆ دروستکردنی پەیوەندی نوێ کە سوودی بۆ هەردوو نەتەوە هەبێت حکومەتی هەرێمی کوردستان بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە چاوەڕێی هاوبەشیکردنە لەگەڵ ئیدارەی داهاتووی ترەمپ،... بازرگانانی ئەمریکا، و سەرکردە ناوخۆییەکان بۆ بنیاتنانی پەیوەندییەکی دوولایەنەی بەهێزتر و گشتگیرتر."

ئاستەنگە ناوخۆییەکان:
سیستمی سیاسیی حکوومەتی هەرێمی کوردستان تووشی دووبەرەکی بووە، بەتایبەتی لە نێوان دوو لایەنی باڵادەست پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان. ئەم دابەشبوونە حوکمڕانی تێکدەدات و توانای هەرێم بۆ پێشکەشکردنی بەرەیەکی یەکگرتوو لاواز دەکات. بۆ پتەوکردنی یەکڕیزی ناو حکومەتی نوێ، دەبێت کار بۆ چارەسەرکردنی ئەم خاڵانە بکەن:
هەڵوەشاندنەوەی ئەو دوو ناوچەیە: پێویستە حکومەتی نوێ زیاتر کار بۆ کۆتاییهێنان بە ناوچەی سەوز و زەرد بکات بۆ ئەوەی یەک ئیدارەی بەهێز نوێنەرایەتی گەلی کوردستان بکات.
یەکخستنی هێزی پێشمەرگە: تەحەدایەکی گرینگە بۆ حکومەتی نوێ کە یەک هێز هەبێت بۆ پاراستن و بەرگریکردن لە دەستکەوتەکانی حکومەتی هەرێم و ئەو قوربانیانەی پێشمەرگە بۆ پاراستنی حکومەتی هەرێم داوێتی.
بودجەی ساڵانە: پێویستە حکومەتی هەرێم دەست بکات بە ناردنی بودجەی ساڵانە بۆ پەرلەمانی کوردستان بۆ ئەوەی شەفافیەت و متمانە لە نێوان خەڵک و حکومەتدا دەستەبەر بکات.
موچەی فەرمانبەران: دەبێت حکومەت ئەم بابەتە لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی چارەسەر بکات چونکە کاریگەری لەسەر ئەدای فەرمانبەران و متمانەی نێوان حکومەت و فەرمانبەرەکانی هەیە.
پەرەپێدان بە یەکڕیزی ناوخۆیی: بەهێزکردنی دامەزراوەکان، چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی نێوان پارتی و یەکێتی و دەستەبەرکردنی دابەشکردنی یەکسانی دەسەڵات و سەرچاوەکان بۆ پاراستنی سەقامگیری و متمانەی گشتی گرینگە.
هێشتنەوەی دۆخی ئێستا: بەردەوامبوون لە دۆخی ئێستا و دابەشبوونی پێشمەرگە چەندین مەترسی دەهێنێتە پێش، وەکو بەردەوامبوونی ناکارایی و نەهێشتنی متمانەی گشتی بە توانای حکومەتی هەرێم بۆ حوکمڕانی کاریگەر.
خزمەتگوزاری گشتی: پێویستە حکومەتی نوێ خزمەتگوزارییە گشتیەکانی وەک کارەبا، تەندروستی، پەروەردە، و خوێندنی باڵا باشتر و بەهێزی بکات بۆ ئەوەی داهاتی مامناوەند و کەم دەستی پێ بگات.

هەڵبژاردە دیپلۆماسییەکان: هاوسەنکردنی هاوپەیمانییە ناوچەیی و جیهانییەکان
پێگەی جیۆپۆلەتیکی حکومەتی هەرێم سەرمایەیە و لەهەمان کاتیشدا تەحەدایە. حکومەتی هەرێم کە بە دراوسێی زلهێز و بەرژەوەندی کێبڕکێکارەوە دەورەی دراوە، دەبێت بە وردی پەیوەندییەکانی خۆی بەڕێوە بەرێت:
بەهێزکردنی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئەمریکا: ئەمریکا هاوپەیمانێکی سەرەکی حکومەتی هەرێم بووە، بەتایبەتی لە شەڕی داعشدا. پاراستنی ئەم هاوپەیمانیە بۆ هاوکاری ئاسایشی و پشتیوانی سیاسی زۆر گرنگە. بەڵام پشتبەستن بە ئەمریکا هەندێک مەترسییە لەگەڵدایە ئەگەر بەرژەوەندییە ناوچەییەکانی ئەمریکا کەم ببنەوە.
سەرقاڵکردنی زلهێزە هەرێمیەکان: تورکیا کە هاوبەشێکی گرنگی بازرگانییە و ئێران کە دراوسێیەکی بەهێزە، کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر حکومەتی هەرێم هەیە. هاوسەنگکردنی ئەم پەیوەندیانە بەبێ سازشکردن لەسەر فیدرالیزم وەک ئەرکێکی ناسک دەمێنێتەوە.
بەدواداچوون بۆ دیپلۆماسی فرەلایەنە: فراوانکردنی پەیوەندی دیپلۆماسی بۆ ئەوەی وڵاتانی ئەوروپا و کەنداو بگرێتەوە، دەتوانێت کاریگەری و سەرچاوەی زیاتر بۆ حکومەتی هەرێم دابین بکات. دروستکردنی هاوبەشی لە ڕێگەی دەستپێشخەرییە کولتووری و ئابوورییەکانەوە ڕەنگە وابەستەیی بە هەر ئەکتەرێکی تاک کەم بکاتەوە.

خواستە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان: 
ناسنامەی حکومەتی هەرێم وەک قەڵایەکی کورد، ناوەندی بانگەواز و شەرعیەت بووە. بەڵام چارەسەرکردنی پرسە کۆمەڵایەتییەکانی وەک بێکاری گەنجان، نایەکسانی جێندەری و مێشک ووشکردنەوە بۆ داهاتووەکەی زۆر هەنووکەییە. هەڵبژاردنەکان لێرەدا بریتین لە:
وەبەرهێنان لە پەروەردە و داهێنان: ئەولەویەت دانانی پەروەردە و تەکنەلۆجیا و گەشەپێدانی کولتووری دەبێتە هۆی بەهێزکردنی نەوەی داهاتوو و پاراستنی شوناسی کورد لە هەمان کاتدا خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانکارییە جیهانییەکان.
پاراستنی پێکهاتە نەریتییەکان: پشتگیریکردنی پلەبەندییە کۆمەڵایەتییە نەریتییەکان و نۆرمەکان ڕەنگە سەرنجی لایەنە کۆنەپەرستەکان ڕابکێشێت. بەڵام مەترسی نامۆبوونی چین و توێژە گەنجەکان و پێشکەوتنخوازەکانی کۆمەڵگا هەیە.
وەبەرهێنان لە کەرتی تەندروستی: پێویستە حکومەت ئەوپەڕی بایەخ بە کەرتی تەندروستی گشتی بدات بۆ خزمەتکردنی خەڵکی کەمدەرامەت.
وەبەرهێنان لە مافەکانی مرۆڤدا: زۆر گرنگە وەبەرهێنان لە مافەکانی مرۆڤ، وەک ژنان و گەنجان کە نوێنەرایەتی دوو لەسەر سێی دانیشتوان دەکەن، بۆ ئەوەی ئایندەیەکی گەشاوەتر بۆ میللەتەکەمان دەستەبەر بکرێت.

دەرئەنجام
حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2025دا ڕووبەڕووی ئاستەنگی ترسناک و هەلی ئاوەدانکردنەوەیە. بژاردەکان- ئایا قووڵکردنەوەی فیدراڵیزم یان بوژاندنەوەی سەربەخۆیی، هەمەچەشنکردنی ئابووری یان پشتبەستن بە نەوت، پەروەردەکردنی یەکێتی یان پاراستنی کوتلەگەرایی و هاوسەنگی هاوپەیمانییەکان یان فراوانکردنی ئاسۆی دیپلۆماسی- داهاتووی هەرێمەکە دیاری دەکات. سەرکەوتن بەندە بە سەرکردایەتییەکی دیدەوانی و بڕیاردانی پراگماتیک و توانای ڕۆیشتنی هاوسەنگی ناسکی نێوان پاراستنی ناسنامەی کوردستانی و گونجاندن لەگەڵ جیهانێکی خێرا لە گۆڕاندا. یەکڕیزی ناوخۆ وەک یەکێک لە کارە لە پێشینەکانی حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، ئەویش بەدەستهێنانی پشتیوانی و متمانەی خەڵکە. حکومەتی هەرێم گەر ڕێبازێکی هەرچییەک بێت، وەک یاریزانێکی سەرەکی دەمێنێتەوە لە تابلۆی ئاڵۆزی سیاسی و ئابووری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.