سانسۆرو سیستەمی یاسایی، چۆن ڕۆشنبیران خزمەت بەدادوەران دەكەن؟
پێشڕەو محەمەد
2019-11-08 725
لەم ڕۆژانەدا ڕووداوێك لە كوردستان هاتووەتە پێشەوە، توانا ئەمین (كە لەڕاستیدا من زانیارییەكی ئەوتۆم لەسەر نووسراوەكانی نییە جگە لەوەی ساڵانی پێشوو چەند بڕگە نووسراوێكم لە میدیای كۆمەڵایەتیی بینین و هەروەها دوو چیرۆكیش، كە خۆی بە شەخسیی بۆی ناردبووم، دانی پیادا دەنێم نەمتوانی بیانخوێنمەوە) سكاڵای یاسایی لەسەر دوو نووسەری دیكە بەناوەكانی "زانیار محەمەد"و "ئارام سدیق" تۆماركردووە لەسەر وەك خۆی دەڵێت تەشهیر و سوكایەتییەكانیان، بە خۆی و نووسراوەكانی.
لەڕاستیدا هەوڵمدا نووسراوەكەی هەردوو بەڕێزان بخوێنمەوە، توانیم لە میدیای كۆمەڵایەتیی نووسراوەكەی زانیار محەمەد پەیدا بكەم، بەڵام بەداخەوە دەستم بە نووسراوەكەی ئارام سدیق نەگەیشت.
لێرەدا من نامەوێت بچمە بەرەی هەڵسەنگاندنی نووسراوەكانی هیچ یەكێكیان؛ بەڵكو ئەوەی من مەبەستمە قسەی لەسەر بكەم پەیوەندیی سانسۆر و سیستەمی یاساییە، یاخود سیستەمی دادوەریی كە چۆن لە قۆناغە مێژووییە قەیراناوییەكاندا، بە بەردەوامیی كەسانێك (بەگشتیی ڕۆشنبیران، یاخود بەكورتیی ئەوانەی توانای ڕیزكردنی وشەیان بەشێوەیەكی ڕەوانبێژانە و بەكارهێنانی زاراوە زانستیی و فەلسەفییەكان هەیە) پەیدا دەبن، یان ڕاستەوخۆ كاری هاوبەش لەگەڵ سیستەمی دادوەریی لەپێناوی سانسۆردا دەكەن یاخود ناڕاستەوخۆ بیانوو دەدەنە دەستی ئەم سیستەمە.
تا چەندە نووسراوەكەی زانیار محەمەد و ئارام سدیق بەهای ڕەخنەی ئەدەبیی هەیە یاخود نا (وەك توانا ئەمین بانگەشەی بۆ دەكات)، لەم نووسینەدا هەڵوەستەی لەسەر ناكرێت، بەڵكو ئەوەی لێرەدا گرنگە و بیزانین، بەشداریی پێكردنی سیستەمی دادوەرییە لەم پرۆسەیەدا، هێنانی هێزە سەركوتكارەكانی ئەم سیستەمە (پۆلیس، ئاساییش، سوپا و هتد) بۆ ناو ململانێی ڕۆشنبیران و نووسەرانە. لێرەدا من پێمباشە بەدوای ڕیشە مێژووییەكانی ئەم پرسەدا بگەڕێم و كەمتر خۆم سەرقاڵبكەم بە توانا ئەمین و هاوشێوەكانییەوە. بەڵام ئەم كارەی ئەو كردوویەتی لە كوێدا خزمەت بە سیستەمی دادوەریی دەكات تا بڕگەیەك بخاتە سەر یاسای چاپەمەنیی، كە ڕەنگە بتوانین پێشبینیی ئەوە بكەین ئەم بڕگەیە ڕاستەوخۆ پەیوەست بكرێت بە پرسە ئەخلاقییەكانەوە، چونكە كۆمەڵگا لەسەر پرسە ئەخلاقییەكان، بەڕادەیەكی زۆر هەستیارە و هەم سیستەمی دادوەریی و هەم ڕۆشنبیرانیش دەتوانن سوود لەم دەرفەتە وەربگرن. بەستنەوەی سانسۆر بە پرسی ئەخلاقییەوە، مەترسییەكانی لە دوورمەودادا دەردەكەوێت.
سانسۆر هەمیشە بەشێكی سیستەمە سەركوتكارەكان بووە بەدرێژایی مێژوو تا بەمڕۆ دەگات، لە دادگاكان بڕیار لەسەر ئەوە دراوە چ دەق یان نووسراوێك بەكەڵك دێت و چ نووسراوێك پێویستە لە مەیدانی گشتیی دوور بخرێتەوە. هەمیشە پاشایان و لۆرد و قەشە و پاپاكان و مەلاكان و سوڵتانەكان، چوونەتە پاڵ یەك تا سیستەمی سانسۆر دابمەزرێنن، لەم میانەیەشدا، بەبەردەوامیی ڕۆشنبیران و نووسەرانێكی شارەزا و بلیمەت لە دیاریكردنی پانتاییەكانی سانسۆردا ئامادەییان هەبووە و بەدیاریكراوی سەرجەمی ئەدەبیات و نووسراوی سیاسیی و فیكریی و كۆمەڵایەتیی قۆناغەكەیان هەڵسەنگاندووە تا بیانوو بۆ دیاریكردنی سنووری سانسۆر بدۆزنەوە.
لاتان سەیر نەبێت لەپشتی هەر سانسۆرێكەوە ڕۆشنبیران و فەیلەسوفان وەستاون و وەك ئەنجوومەنێكی باڵاش لە كۆمەڵگادا، واتا لەناو سیستەمی ئیدارییدا، سیستەمی دادوەریی وەستاوە، كە لیژنەیەكی گەورەتر لە خوارەوە، پڕۆژە بۆ ئەم سیستەمە دادوەرییە ئامادە دەكات و دادوەرانیش تەنها بڕیار لەسەر دەرەنجامە نووسراوەكان دەدەن و ئیتر ئەوانیش ئەمە تەسلیمی هێزە سەركوتكارەكان دەكەن وەك پۆلیس و ئاساییش و سوپا و هێزە ئەمنییەكانی دیكە، تا لە حاڵەتی لادان لەم یاسایانە، دەست لەسەردەست ئامادەی جێبەجێكردنی بن، ئینجا بەگرتن و زیندانیكردن تا دەگاتە حاڵەتی كوشتن. پێموایە هەموومان كەم تازۆر دیاردەگەلی وەهامان بەچاوی خۆمان لەم ڕۆژگارەدا بینیوە نەك بەتەنها لە مێژوودا.
مۆدێرنترین قۆناغی سانسۆر لە مێژووی مرۆڤایەتییدا، قۆناغی نازیزمە لە ئەڵمانیا. یۆزێف گۆبڵز (وەزیری ڕاگەیاندن و ڕۆشنگەریی گشتیی و پروپاگەندەی ڕایشی سێیەم: نازیی) بە كۆمەكی سەدان هونەرمەند و ڕۆشنبیر و فەیلەسوف، سیستەمێكی سانسۆریان دامەزراند، كە وێنەی لە مێژووی مرۆڤایەتییدا نەبووە ئەوان هاتن بڕیاریان لەسەر هەموو فۆرمە جەماوەرییەكانی پەیوەندییەكان دا و سنووریان بۆ دیاریكردن كە چ جۆرێكیان خزمەت بە ئەو ئەفسانەیەی پێیدەگوترێت "ڕەگەزی پاك" دەكات یاخود نا. بۆ نموونە سیستەمی سانسۆر خرایە سەر هەموو میدیا گشتییەكانی وەك ڕۆژنامە، مۆسیقا، ئەدەبیات، ڕادیۆ و فیلم. بەڵام وەنەبێ نازییەكان ئەمانەیان قەدەغە كردبن، نەخێر، خۆشیان هەمان ئەم میدیا گشتییانەیان بەكارهێنایەوە و ڕۆشنبیر و فەیلەسوف و هونەرمەند و ڕۆژنامەنووسەكانی خۆیان تێدا دامەزراندن.
لە بواری هونەردا، نازییەكان چەمكی "هونەری گەندەڵ یاخود داوەشاو"یان داهێنا، كە دەستیانكرد بە قەدەغەكردنی سەرجەمی تابلۆ و داهێنراوە هونەرییەكان هەر لە فیلمە بەناوبانگەكانەوە تا دەگاتە تابلۆ هونەرییەكان قەدەغە كران، بەبیانووی ئەوەی ئەمجۆرە لە هونەر خزمەت بە داوەشان و گەندەڵكردنی ئەخلاق و ڕەگەزی پاكی ئەڵمانیی دەكات. لێرەوە دەستیانكرد بە كۆكردنەوەی سەرجەمی بەرهەمە هونەرییەكان و تەنانەت بەوەشەوە نەوەستان لەژێرناوی "پێشانگای هونەری بەدئەخلاق یان داوەشاو" زۆربەی ئەم بەرهەمە هونەرییانەیان وەك قێزەونترین قۆناغی مرۆیی پیشانی كۆمەڵگای ناسیۆنالیزەكراو و بەنازیكراو پیشان دەدا و لێرەوە سوپایەكی مەدەنیی لە خەڵكی مەدەنیی دروست دەبێت كە دەبنە چاودێر بەسەر سەرجەمی بەرهەمە هونەرییەكان لە كۆمەڵگادا و دەست لەسەرپێ ئامادەن هەواڵ بە سوپا و دەزگا پەیوەندییدارەكان بگەیەنن و هەواڵی هەبوونی هونەری بەدئەخلاق و گەندەڵ بگەیەنن. تەنانەت فیلمی "جولەكەی ئەبەدیی" (Der ewige Jude) بە ڕوونی ئەم سیستەمی سانسۆر و پێشبینییەكانی دواتری دەستنیشان دەكات.
لەم میانەیەدا، "میكی ماوس" وەك ترسناكترین هونەری نەوجەوانان قەدەغە دەكرێت و بە تێكدەری ئەخلاقیاتی لاوان لەقەڵەم دەدرێت. بەڵام نازییەكان ئەمجارە دەستدەكەن بە بەرهەمهێنانی هونەری ئەڵتەرناتیڤی خۆیان و هەردوو فیلمی "سەركەوتنی ئیرادە" (Triumph des Willens) و "سەركەوتنی ئیمان" (Der Sieg des Glaubens) داهاتووی قەدەغەكردن و سانسۆركردنی ئەدەبیات و هونەر ڕۆشنتر دەكەنەوە. لاتان سەیر نەبێت كە بەناوبانگترین فیلمساز دەرهێنان بۆ ئەم فیلمانە دەكات و بەشداریی لە سیستەمی سانسۆری هونەرییدا دەكات: لێنی لیفنشتال (Leni Riefenstahl). لە سەرجەمی ئەم فیلمانەدا ئەوەی پیشان دەدرێت، هونەر و ئەدەبیاتی دەرەوەی نازیزم، وەك بەدئەخلاق، پارەپەرست و مەحكوم بە شكست دەبینرێت و تیایاندا جولەكە ڕۆڵی سەرەكیی لەم بەدئەخلاقیی و فەسادییەدا دەگێڕێت و سەركەوتنی ئیرادە و ئیمانی نازییەكانیش، دەبێتە حەتمییەتێكی مێژوو.
جگە لەوە، سەرجەمی ئەدەبیات و نووسینی مۆدێرن، لە سەردەمی نازییەكاندا، وەك مۆدێرنیتەی داوەشاو و گەندەڵ قەدەغە دەكرێت و سیستەمی سووتاندنی كتێب، بە سوتاندنی ملیۆنان كتێب دەستپێدەكات و دێتە ئاراوە، لەپشتی ئەم سانسۆرەش یەك دونیا فەیلەسوف و سەرۆكی زانكۆ و ڕۆشنبیران و نووسەران وەستاون، ڕەنگە لاتان سەیر بێت كە ناوێك بهێنم: مارتین هایدیگەر، یەكێكە لەوانەی زۆرترین خزمەت بە سیستەمی سانسۆری نازییەكان دەكات. با چەند نموونەیەكی قەدەغەكردن بهێنمەوە: لەبواری ئەدەبیاتدا: بێرتۆلت برێشت، تۆماس مان، ئەلفرێد دوێبلن، فرانتز هیزڵ، فرانتز كافكا، هێربەرت جیۆرج وێڵز و هتد هەم كتێبەكانیان دەسووتێنرێن و هەمیش قەدەغە دەكرێن. لەبواری مۆسیقاشدا: سەرجەمی مۆسیقای جاز قەدەغە دەكرێت و وەك مۆسیقایەكی داوەشاو و گەندەڵكار دەبینرێت، چونكە سەرەتاكانی سەرهەڵدانی دەگەڕێتەوە بۆ پەیوەندیی مۆسیقارە ئەفریقیی-ئەمریكییەكان و ئەمەش دژ بە ئەفسانەی ڕەگەزی پاك و خەڵكانی قژزەردی ئەڵمانییە.
هەروەها بەرهەمە هونەرییەكانی ڤان كوخ و پیكاسۆ و كڵاودیۆ مۆنیە و هتد، بلیمەتە مۆسیقییەكانی وەك گۆستاڤ مالە، فلیكس مەندلزۆن، ئارنۆڵد شۆینبێرگ و هتد، دەچنە ڕیزی قەدەغەكردنەوە. بیرمەندان و فەیلەسوفان و نووسەرانی وەك ئەلبێرت ئەنشتاین، كارڵ ماركس، فریدریش ئەنگڵس، زیگموند فرۆید، واڵتەر بنیامین (ئەمانە هەموویان كتێبەكانیان دەسووتێنرێن لە پرۆسەی سوتاندنی كتێبدا) و سەدانی دیكە قەغە دەكرێن.
من ئەم نموونانە دەهێنمەوە تا باس لەوە بكەم كە چۆنچۆنی لەپشتی ئەم دەزگا زەبەلاحە سانسۆرەدا، ڕۆشنبیران و هونەرمەندان و فەیلەسوفان وەستابوون، بە پێشكەوتووترین ئامرازەكانی بەرهەمهێنان، خزمەتیان بە سیستەمی سانسۆر دەكرد، بێ هۆ نییە، ئێنزۆ تراڤێرسۆ ناو لەمە دەنێت: ژەهراوی ڕۆشنبیران كە هەموویان لەگەڵ جەنگی یەكەمی جیهاندا، تووشی ڤایرۆسی ناسیۆنالیزم ببوون و هەر شتێكیان لەدەرەوەی ئەم مەیلەدا بینیبایە، بە شایستەی ڕەتكردنەوە و سەركوتكردن لەقەڵەمیان دەدا، كەواتە دەكرێت هەروەها ناوبنرێن: ڕۆشنبیرانی یونیفۆرم، یاخود ڕۆشنبیران بەجلی سەربازییەوە.
تا ئێرە هەوڵمدا، بە هێنانەوەی نموونەی سانسۆری نازیزم (كە پێشكەوتووترین سیستەمی سانسۆر بووە لە مێژووی مرۆڤایەتییدا و نموونەی لە هیچ قۆناغێكی مێژوویی پێش ئەم سەردەمەدا نەبووە و ویستوومە بڵێم، كە ڕۆشنبیران و هونەرمەندان و نووسەرانێكی گەورە و دیار لەپشتی ئەم سانسۆرەوە بوون) باس لەوە بكەم كە ئەم جۆرە سانسۆرە، بەتەنها لە پڕوپاگەندەدا نامێنێتەوە، بەڵكو دەچێتە ناو قۆناغی قەزایی، حقوقیی و یاساییەوە و بە ماددەی یاسایی بەرگریی لێدەكرێت و جێبەجێكردنیشی تەسلیمی پۆلیس دەكرێت، لێرەشەوەیە دەكرێت بڵێین دۆخی لەناكاو یاخود دۆخی نائاسایی لەبواری نووسیندا سەرهەڵدەدات. لە دۆخی نائاساییدا: سەروەر، حاكم، بڕیار دەدات كێ بژیت و كێ بمرێت، لە دۆخی نائاسایی نووسینیشدا، بڕیاردەدرێت چ نووسینێك بمێنێتەوە و كامەش قەدەغە بكرێت.
لێرەدا دەگەڕێمەوە سەر پرسە سەرەكییەكە: قەزییەكەی توانا ئەمین و هەردوو نووسەرەكەی دیكە. توانا ئەمین، لەژێر ناوی ئەخلاقدا بەرگریی لەخۆی دەكات نەك لەژێر ناوی ئەدەبیات و نووسیندا، بەڵام پرسی نووسین بۆ ئەم مەبەستە بەكاردەهێنێت. ئەم پرۆسەیەی بردنە دادگا، ڕێگا بە دادوەران، نووسەران و ئەدیب و هونەرمەندانی نزیك لە دەسەڵات دەدات، بیر لە داهێنانی بڕگە و ماددەیەكی یاسایی بكەنەوە بۆ سنوورداركردنی دەربڕین.
ڕێگای تێدەچێت بیر لەوە بكەینەوە كە لە مەودایەكی زەمەنیی نە زۆر دوور نە زۆر نزیك، سیستەمی سانسۆر بەپشت بەستن بە پرسە ئەخلاقییەكان لە كوردستاندا سەرهەڵبدات و وەزارەتی سانسۆر، هاوشێوەی وەزارەتی ئیرشاد لە ئێران دروست ببێت كە سەرجەمی زاراوە سێكسوالیی، هونەریی و جێندەریی و سیاسییەكان بگۆڕێت بۆ ئەڵتەرناتیڤی دیكە كە لەبەرژەوەندیی سیستەمە قەزایی ئەخلاقییەكەی خۆیدا بێت. بۆ نموونە لە ئێران وشەكانی: سێكس، مەی، یانە، ماچ، هۆمۆسێكسوال، لیزبیان، و سەدان وشەی دیكە قەدەغەن بەناوی بەدئەخلاقییەوە، هەروەها هەموو ئەو زاراوە و چەمكە سیاسییانەش قەدەغەن كە ناچنە بەرژەوەندیی سیستەمی سیاسییەوە. لەبەرئەوە، سیستەمە سیاسییە ستەمكارەكان بەئاسانیی لەیەكتر فێردەبن و شوێنپێی یەكتر هەڵدەگرنەوە. هەموو ئەم كارانەش لەژێر ناوی بەرگریكردن لە عورف و عادەت و ئەخلاقیاتە باوەكاندا دەكەن.
هاوڕێیانێك بۆیان باسكردم كە ئەم دیاردەیەی شكاتكردن لە نووسین لە بنكەكانی پۆلیس لەلایەن توانا ئەمینەوە، شتێكی تازە نییە؛ دیارە ئەم دیاردەیە لەماوەیەكی دیكەدا درێژدەبێتەوە و چەندین دیاردەی دیكە بەدوای خۆیدا دەهێنێت و لەناو ئەمجۆرە سیستەمانەشدا، دەسەڵاتی ئیداریی باڵادەست بەدوای بیانوودا دەگەڕێت دیاردەیەكی گشتێنراو بگۆڕێت بۆ ماددەیەكی قانوونیی تا ئەمجارە نەك تەنها ئەخلاقیات، بەڵكو پۆلیس و سوپا و ئاساییش بێنە مەیدانەكەوە. كاتێك دیاردەیەك لە كۆمەڵگادا ڕووبەڕووی شەڕی ئەخلاقیات و دژەئەخلاقیات دەبێتەوە و ئەم شەڕەش ڕەهەندی قانوونیی وەردەگرێت، ئیتر بە ئاسانیی هێزە چەكبدەستەكان لەپێناوی بەرگریكردن لە ئەخلاقیاتە باوەكاندا دێنە مەیدانەكەوە. هەڵبەت ئەخلاقیاتە باوەكانیش، وەك هەموومان دەزانین، مانایەكی فراوانتری هەیە: ملكەچبوون بۆ سیستەمی ئیداریی و سەرجەمی دامەزراوەی دەوڵەت و لەمانا ئەمڕۆییەكەیشیدا، دەرچوون لە ئەخلاقیاتی باو بە زمانی قانوونیی: لەڕێلادەر، تێكدەر، لە زمانی سیاسییشدا، ڕاپەڕین و مانگرتن و هتد وەردەگرێت.
لێرەدا، بەكورتیی، دەمەوێت دووبارە جەخت لەوە بكەمەوە، كە سەرهەڵدانی ئەم دیاردەیە، لە ماوەیەكی كورتدا، خزمەتێكی گەورە دەكات بە سەركوتكردنی دەنگە ئازادەكان لەلایەن سیستەمی سیاسیی و دادوەرییەوە لە كوردستاندا، چونكە ئەم سیستەمە هەمیشە ئامادەیە ئەم دیاردانە بكاتە ماددەی یاسایی كە پشتیوانییان لە سیستەمەكەی خۆی پێبكات.
با ڕێگا نەدەین بەبیانووی بەرگریكردن لە ئەخلاقیاتی باو، بەهانەیەك بدەینە دەستی سیستەمی سیاسیی بۆ بەیاساییكردنی ئەم ئەخلاقیاتانە (هەڵبەت بۆ بەرگریكردن لەخۆی) و بەكارهێنانی سیستەمی سەركوت.
دواجار ڕەنگە ئەم سیستەمە هێندە سەر بكێشێت و سەری هاوكارانی خۆشی بخوات، واتا توانا ئەمین، كە لە ئێستادا وەك سەربازی ئەمجۆرە دیاردەیە دەركەوتووە، ڕەنگە لەماوەیەكی دیكەدا خۆشی ببێتە قوربانیی ئەم سیستەمە. چونكە یاسا نەك ناتوانێت بەرگریی لە پێكەوەیی ئاشتیانەی مرۆڤەكان لە كۆمەڵگادا بكات، بەڵكو بەدیاریكراوی لەناو سیستەمە سەركوتكارەكاندا، هەمیشە لەدژی زۆرینەی كۆمەڵگا، خزمەت بە كەمینەیەكی خاوەن بەرژەوەندی تایبەت دەكات.