رژێمی بەعس كۆمەڵە تاوانێكی گەورەی دژ بە گەلی كوردستان ئەنجامداوە، بەشێك لەو تاوانانە دەچنە خانەی تاوانی جێنۆساید، چونكە بە مەبەستی لەناوبردن وقڕكردنی كۆمەڵە كەسانێك ئەنجامدراون. تاوانی جێنۆساید تاوانێكی دژ بە مرۆڤایەتییە، زۆر جاران بووەتە هۆی كوشتنی كۆمەڵە كەسانێك بە رەگەز یان بە ئایین یان لەبەر هەر هۆێكی دیكە جیاوازیی و تایبەتمەندیەتی خۆیان هەبووە وەك كەمینە تەماشا كراون. ئەو كەسانەی ئەم جۆرە تاوانانە ئەنجامدەدەن دەبێ سزای توند بدرێن، ئایا ئەنجامدەری سەرەكی(فاعل اصلی) بن، یان هاوكار(شریك)، كەسانێكی ئاسایی بن، یان كاربەدەست و پیاوی دەوڵەتی، ئایا ئەو تاوانانە بە مەبەستێكی سیاسی یان كۆمەڵایەتی یان ئایینی، یان بە مەبەستێكی دیكە ئەنجام درابن. تاوانی جێنۆساید تاوانێكی نێو دەوڵەتییە، كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە پەیماننامەێكی نێو دەوڵەتی لە ساڵی 1948 مەحكومی كردووە. بە پێی ئەو پەیماننامە نێو دەوڵەتییە، تۆمەتباران بە ئەنجامدانی تاوانی جێنۆساید دەبێ لەبەردەم دادگەیەكی نێو دەوڵەتی یان دادگایەكی نێوخۆیی دادگایی بكرێن.
تاوانی ئەنفال یەكێكە لەو تاوانانەی دەرهەق بە گەلێكی ژێر دەستە ئەنجامدراوە كە بووەتە هۆی كوشتن و لەناوبردنی نزیكەی دوو سەد هەزار كەسی سڤیلی بێگوناە، بەشی زۆریان لە بیابانەكانی نزیك سنووری عێراق و سعودیە زیندە بەچاڵكراون. هۆی لەناوبردنی ئەو هەموو خەڵكە لەبەر ئەوە نەبووە چەكیان دژ رژێم هەڵگرتبێ، بەڵكو لەبەر ئەوە بووە بە رەگەز كورد بوون. بەشێكی زۆر لەو خەڵكانە دێهاتیی بوون، یان لە كۆمەڵگا زۆرەملێیەكان ژیانی كوێرەوەری و بەدبەختیان بەسەردەبرد. كوشتنی ئەو هەموو خەڵكە بە گەنج و پیرو پەككەوتە و ژن و پیاو و منداڵەوە، بە مەبەستی لەناوبردنیان بووە وەك بەشێك لە گەڵێكی ژێردەستە. ئاسەواری ئەو تاوانە گەورەیە هەموو خێزانەكانیانی گرتووەتەوە، چونكە ئەوانەی بەر شاڵاوی ئەنفال نەكەوتبوون نەیاندەزانی كەسو كاریان ماون یان كوژراون، ئەوەش كێشەی كۆمەڵایەتی گەورەی لێپەیدا بوو. بەشێك لە ئەنفالكراوەكان كە پیرو پەككەوتە بوون، رژێم ڕِِِێگای گەڕانەوەی دابون، بەچاوی خۆیان ئەو هەموو كارەساتانەیان بینبوو، ئەوانە شایەتحاڵ بوون بۆ ئەنجامدانی ئەو تاوانە گەورەیە.
تاوانی ئەنفال دەچێتە رێزی تاوانی جێنۆسایدە گەورەكانی جیهان، وەك بەكۆمەڵ كوشتنی ئەرمەنەكان لە كاتی جەنگی جیهانی یەكەم و كوشتنی چەندەها ملیۆن جو لە ئەوروپا لەلایەن نازیەكانەوە. ئەو دادگەیەی دادگایی سەرانی رژێمی بەعسی كرد دەبوو هەموو ئەو كەسانەی بە شێوەیەك لە شێوەكان بەشدارییان لە تاوانی ئەنفال كردووە دادگایی بكات، ئەنجامدەری سەرەكی بن یان هاوكار، عەرەب بن یان كورد.
ئێمەی كورد هەرچەندە بەدرێژایی مێژوو زوڵم و ستەمی زۆرمان لێكراوە، بەڵام زۆرجاران نەمانتوانیوە بە شێوەێكی گونجاو بیانخەینە بەرچاو ڕِای گشتی جیهان. سەبارەت بە دادگاییكردنی ئەو تاقمەی تاوانی ئەنفالیان دراوەتە پاڵ، چاكتربوو چەند پسپۆرێكی شارەزای نێو دەوڵەتی لە بواری تاوانی جێنۆساید و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی وچۆنیەتی رەفتاركردن لەبەردەم ئەو داداگەیە هاوكاری ئەو پارێزەرە كوردانەی بكردایا، ئەوەش ئەركی وەزارەت و دەزگا پەیوەندیدارەكانی كوردستان بوو. تۆمەتی ئەنجامدانی تاوانی ئەنفال تۆمەتێكی سیاسییە بەڵام لە قاڵبێكی قانوونی. لەبەر ئەوەی سەرجەم دەزگا سەركوتكەرەكانی رژێم و حیزبەكەی و بەشی زۆری دەزگاكانی دیكە بەشدارییان لە ئەنجامدانی ئەو تاوانە گەورەیە كردووە، بە سەربازان و مەدەنییەوە، بۆیە هەموو بەرپرسن. لە ڕووی قانوونییەوە دەوڵەتی عێراق بەرپرسە لە ئەنجامدانی تاوانی ئەنفال و ئاكامەكانی. هەموو دەزانین كە دەوڵەتی عێراق بەرپرسە لە دانەوەی قەرزەكانی رژێم بە دەوڵەت و كۆمپانیاو تاكە كەسانەی لە دەرەوەی عێراق بوون، بەشی هەرە زۆری ئەو قەرزانە لەو جەنگانە سەرفكرابوون. هەندێ لەو دەوڵەتانە بە مینەتێكی زۆرەوە دەستیان لە هەموو یان لە بەشێك لەو قەرزانە هەڵگرتووە. ئەو دەوڵەتانە دەبوو بەرسیاربن لە قەربووكردنەوەی ئەو كەسانەی بە كۆمەڵ لە تاوانی ئەنفال كوژراون ولەناوبراون. بەرپرساانی حكومەتی بەغداو هەوادارانیان دەڵێن رژێمی بەعس جیاوازی لە كوشتنی كورد و عەرەب و لە كاولكردنی شارو دێهاتەكانی عێراق نەكردووە. بە داخەوە ئەوانە ئەو راستیە لەبیر دەكەن كە تاوانی ئەنفال بە مەبەستی لەناوبردنی گەلی كورد ئەنجامدراوە و بەشی زۆری دەزگاكانی دەوڵەتی بەشدارییان تێداكردووە. پرس لەوەدایە بۆ دەبێ حكومەتی عێراق بەرپرس بێ لە دانەوەی قەرزەكانی رژیمی بەعس بەو دەوڵەت و لایەن و كەسانەی لە دەرەوە بوون و بەشێكیان هاوكاری رژێمیان كردووە لە بەرپاكردنی جەنگەكانی و سەركوتكردنی گەلی عێراق، بەڵام هەمان دەوڵەتی عێراق بەرپەرس نییە لە قەرەبووكردنەوەی كەسوكاری ئەنفالكراوەكان لەبەر ئەوەی بەناو "عێراقی" بوون؟
نازیەكان لە ئەڵمانیای هیتلەری و لە ئەوروپا چەند ملیۆن جولەكەیان كوشت، دەبوو حكومەتی ئەڵمانیای پاش نەمانی رژێمی نازی، كە حكومەتی "ئەدیناوەر" بوو، بەرپرس نەبێ لە تاوانەكانی هیتلەر، چونكە بەشداریی لە ئەنجامدانی ئەو تاوانانە نەكردبوو. بەڵام ئەو حكومەتە قەرەبووی جوەكانی ئەڵمانیای كرد هەروەها ئیسرائیل بە دەیان ملیار "مارك" لە ماوەی دە ساڵدا و ئیسرائیلی بە میراتگری ئەو جوولەكانە ناساند، كە لە لایەن نازیەكانەوە كوژرابوون. حكومەتی ئێستای عێراق قەرزەكانی بەعس دەداتەوە، بەڵام خۆی بێ دەنگ دەكات سەبارەت بە قەرەبووكردنەوەی كەسوكاری ئەنفالكراوەان. هەروەها دەوڵەتی ئەڵمانیا لەپاش نەمانی رژێمی نازی، داوای لێبوردنی لە جووەكانی دونیاو ئیسرائیل كرد. بە هەمان شێوە دەوڵەتی عێراق لە پاش نەمانی رژێمی بەعس دەبێ ئەویش داوای لێبوردن لە گەلی كوردستان بكات بە هۆی ئەنجامدانی ئەو تاوانە گەورەیە. داوای لێبوردن دەبێ بەناوی دەوڵەتی عێراقەوە بێ، بۆیە دەبێ بە بڕیارێكی پەرلەمانی عێراق بێت و ئاراستەی گەلی كوردستان بكرێت. داوای لێبوردن ئەگەر بە نامەێكی سەرەك وەزیران، یان بە بڕیارێكی حكومەتی عێراق بێ، ئەو ئاكامە قانوونیەی نابێ، چونكە حكومەتی داهاتوی عێراق دەتوانێ خۆی پابەند نەكات بە بڕیاری حكومەتی پێشووتری، ئەمە لە بوارێكی پێشتر لە عێراق ڕوویداوە. لە 26ی حوزەیرانی ساڵی 1966 حكومەتی عەبدولرەحمان بەزاز بەیاننامەێكی پەسەندكرد بۆ چارەسەركردنی مەسەلەی كورد لەو دەمە، بەڵام حكومەتی ناجی تالیب، كە پاش حكومەتی بەزاز هاتە سەر حوكم، پاشگەزبووەوە لەو بەیاننامەیە.
لە كۆنفرانسێكدا لەبارەی تاوانی ئەنفال لە مانگی نیسانی 2002 لە هەولێر بەسترابوو، پێشنیازێكم بەو شێوەیە خستە بەرچاو بەشداربوانی ئەو كۆنفرانسە، پێشنیازمكرد حكومەت و پەرلەمانی هەرێمی كوردستان لە پاش ڕووخانی رژێمی بەعس داوا لە حكومەتی عێراق بكات داوای لێبوردن لە گەلی كوردستان بكات بەناوی دەوڵەتی عێراقەوە، هەروەها قەرەبووی كەسوكاری ئەنفالكراوەكان بكاتەوە. پێشنیازەكە لەلایەن بەشداربووانی ئەو كۆنفرانسە پەسەندكرا، بەڵام تا ئێستا هیچ داوایەك بە ناوی پەرلەمانی كوردستان ئاراستەی پەرلەمانی عێراق نەكراوە. جارێكی دی ئەم پێشنیازەم خستەوە بەردەم پەرلەمانی كوردستان لە مانگی ئایاری 2007، لە كاتی گوفتوگۆكردن لەسەر تاوانی ئەنفال و ئومێدەوار بووم بە جیدیەوە تەماشا بكرێت، بەڵام نەكرا.
كاتی ئەوە هاتووە لایەنی كوردستانی لە "موجامەلە"ی سیاسی دووربكەویتەوە و داواكاریەكانی گەلەكەمان بە ڕِوونی و ڕِاشكاوانە بخاتە بەرچاو دەسەڵاتدارانی عێراق. ئەگەر داواكاریە ڕەواكانی گەلەكەمان ئەمڕۆكە جێبەجێ نەكرێن، سبەینێ كە حكومەتی بەغدا بە هێزتر و بە تواناتر دەبێ هەر ئاوڕیانِ لێ ناداتەوە. خۆشمان بەرپرسین لەوەی تا ئێستا ئەو جۆرە داواكاریەی گەلەكەمان بە فەرمی نەخستووەتە بەرچاو حكومەتی بەغدا، لەكاتێكدا باش دەزانین كە هیچ لایەنێك دان بە داواكاریەكانی ئێمەدا نانێ، ئەگەر خۆمان بە جیدیەوە داوای نەكەین. بۆ نموونە جێبەجێكردنی بڕگەكانی مادەی مادەی 140 ی دەستووری عێراق دواكەوتون، هۆیە سەرەكیەكەی ئەوەیە لەسەرەتاوە لەگەڵ حكومەتی عەللاوی و حكومەتی جەعفەری سوور نەبووین لەسەر داوای جێبەجێكردنیان لەو ماوەی بۆیان دیاریكرابوو و بڕوامان بە بەڵێن و قسەكانیان هەبوو. جێبەجێ نەكردنی بەشی هەرە زۆری بڕگەكانی مادەی 140 قسەی زۆری لەسەركراوە، ئێستا باس لە جێبەجێ كردنی دەكرێت، لەو باوەڕەدام ئەگەر جێبەجێكردنی ئەو مادەیە بۆ چەند ساڵێكی دیكەش دوابخرێت، ئەگەر دەست بە جێبەجێكردنی بە شێوەێكی جیدی نەكرێ هەر وەكو خۆی دەمێنێتەوە، وەكو نووسینێكی سەر كاغەز. دەمێكە وتوومانەو ئێستاش دووبارەی دەكەینەوە كات لە بەرژەوەندی كورد نییە، نەیارانی كورد ئەو راستیە باش دەزانن، بۆیە هەموویان بەڵام هەر یەكەیان بە شێوازی خۆی هەوڵی دواخستنی جێبەجێكردنی داواكاریەكانی گەلەكەمان دەدەن، لەسەرووی هەمویانەوە جێبەجێكردنی بڕگەكانی مادەی 140، لەگەڵ چەسپاندنی سیستمی فیدرالی لە دەستووری عێراقدا. ئاماژە بۆ پێشنیازەكانی لیژنەی پێداچوونەوەی دەستووری عێراق دەكەم سەبارەت بە جێبەجێكردنی مادەی 140 و دامەزراندنی "ئەنجومەنی هەرێمەكان" پێش پەسەندكردنی دەستووری عێراق. لە دانیشتنێكی تایبەتدا لەگەڵ سەركردایەتی سیاسی كوردی لە مانگی تەموزی 2005، هەروەها لە كۆبوونەوەێكی تایبەتی پەرلەمانی كوردستان چەند رۆژێك پاش ئەو كۆبوونەوەیە، كە سەرۆكی هەرێم ئامادەی بوو، ئەو راستیەم خستە بەرچاویان وتم یەكێ لە سیماكانی سیستمی فیدرالی دابەشبوونی پەرلەمانەكەیەتی بەسەر دوو ئەنجومەندا، چونكە لە بەشی هەرە زۆری دەستووری دەوڵەتانی فیدرالی "ئەنجومەنی پیران"، یان "ئەنجومەنی هەرێمەكان" هەیە و دەسەڵاتەكانی لە "ئەنجومەنی نوێنەران" فراوانترە. لەو یاداشتەی لە سەرەتای مانگی ئابی 2005 بەناوی لیستی كوردستانیەوە پێشكەش بە لیژنەی ئامادەكردنی دەستووری عێراق كرابوو، ( هەفتەنامەی دەستوور، ژمارەی (5)ی رۆژی 4ی ئابی 2005)، ئاماژەی تێدا نەكرابوو بۆ چۆنیەتی و شێوەی دروستكردنی پەرلەمانی عێراق، كە وەك دەڵێن"سەمامی ئەمان" بوو بۆ هەرێمەكان. تەنیا یەک مادە تەرخانكراوە بۆ ئەنجومەنی هەرێمەكان، كە ماددەی (65)ی دەستوورە، دەڵێ: " ئەنجومەنێك بەناوی (ئەنجومەنی یەكگرتوو/ مجلس الاتحاد) دروست دەكرێت، ئەندامانی نوێنەری هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی لەچوارچێوەی هەرێمدا نین، شێوازی دروستكردن و مەرجی ئەندامبوون و دەسەڵاتەكانی و هەر كارێك پەیوەندی پێوەی هەبێ بە قانوون، بە دەنگی سێ یەكی ئەندامانی پەرلەمان پەسەند دەكرێـت. هەندێ لایەن ئەمڕۆ پێشنیازی "فیدرالیزمی ئیداری" دەكەن، ئەوەی "برێمەر" پێشنیازی كردبوو! لەبەر ئەوەی لەسەرەتاوە بنەماكانی فیدرالیەت بە ڕوونی لە دەستووری عێراقی نەچسپێنراون، لەسەروی هەمویانەوە، كە پەرلەمانەكەی پێكهاتووە لە دوو ئەنجومەن، یەكێكیان نوێنەرایەتی هەموو گەڵ بكات بەناوی (ئەنجومەنی نوێنەران)، كە ئێستا هەیەو هەموو دەسەڵاتەكان بەو دراوە، لەگەڵ ئەنجومەنێكی دیكە، كە نوێنەرایەتی هەرێم و ناوچەكان دەكات. ئەم مادەیە كە مادەی (65)ە، دەبێ لیژنەی پێداچوونەوەی دەستوور خەریكی دیاریكردنی دەسەڵات و شێوازی دەستنیشانكردنی بێت، بە بڕیاری ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق! پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا ئەنجومەنی نوێنەران كە نوێنەرایەتی هەموو گەلی عێراق دەكات و هەموو دەسەڵاتەكان بە دەست ئەوەیە، كورد هەمیشە كەمینە دەبێ تێیدا چۆن دەست لە دەسەڵاتە فراوانەكانی هەڵدەگرێ دەیدا بەو ئەنجومەنە؟