بەبۆنەى تێپەربوونى سەد ساڵ لەسەر
دامەزراندنى دەوڵەتى عێراق لەلایەن دەوڵەتى بریتانیا لە ساڵى 1921، پێشنیازكرا ئەو
ڕۆژە بە ڕۆژى نیشتمانى عێراقی دەستنیشان بكرێت، كە هەڵەیەكى گەورەیە، كورد پێویستە
ئەو هەڵەى بەسەردا تێنەپەر نەبیت.
لەبەرگى دووەمى كتێبەكەى د. نوورى تاڵەبانى،
لەژێرناوى:"بیرەوەری و بانێژەباسێک لە نووسینەكانم بە زمانى كوردی"، كە
لەم ڕۆژانەدا تێكرا، لەگەڵ بەرگى سێیەمى بە عەرەبى و بەرگى چوارەمى بە زمانى ئینگلیزى
دەكەونە بەرچاوى خوێنەران، بابەتێك تەرخانكراوە بۆ ئەو تەوەرەیە، لێرە بە پێویستى
دەزانم وەكو خۆى بڵاوى بكەمەوە.
هەموو دەزانین كە لەشكرى دەوڵەتى بریتانیا لە
ساڵى 1918، ولاتى مێزۆپۆتامیاى داگیركردبوو، پاش ماوەیەك میر فەیسەلەى كوڕیى شا حسێنى
حیجازى لە شامەوە هێنابوو بۆ عێراق تا تاجى پاشایەتى بنێتەسەر. بەشێك لە مێژوونووسانى
عێراقی و عەرەبى پێیان وابوو لەژێر گوشاریى عێراقیەكاندا ئینگلیزەكان ئەو كارەیان
ئەنجامداوە، تا كۆتایى بە شۆرشى ساڵى 1921(ثورە العشرین) بێنێت و ئەو دەوڵەتەى بۆ
عێراقییەكان دروستكردووە. وەكو بەشێك لە مێژوونووسانى كورد ئاماژەیان بۆ كردووە،
كورد لەودەمە چاوەڕێى جێبەجێكردنى بەندەكانى پەیماننامەى سێڤەرى ساڵى 1920بوو، كە ڕاشكاوانە
بەڵێنى پێدانى حوكمى ئۆتۆنۆمیى فراوانى بە كورد دابوو، هەنگاوى پاشتر دامەزراندنى
قەوارەێكى سیاسیى بوو، كە ناوچەى ولایەتى مووسل بگرێتەوە، بە چەند مەرجێكى دیارى
كراو.)) فازیل شەوڕۆ.
ئەمەش دەقی بابەتەكەی دكتۆر
نوورى تاڵەبانى یە:
ئینگلیز ویلایەتى مووسڵى لكاندوە بە دەوڵەتى
عێراق لەبەر بەرژەوەندى ستراتیجیى خۆى لە ناوچەكە و نەوتى كەركووك
لە سیمینارێكدا لە مەڵبەندى كوردۆلۆجى سەر بە
زانكۆى سلێمانى، لە 30ی تشرینى یەكەمى ئەمساڵ
بۆ براى هێژا و دۆستى دێرینم كاك دكتۆر كەمال مەزهەر ڕێكخرابوو، باسێكى بە پێزى لە
ژێر ناوى: "هەڵوێستى نەتەوەپەرستانى عەرەب بەرانبەر مەسەلەى نەتەوەیى
كورد" پێشكەش كردووە. لە باسەكەیدا بەهێنانەوەى نموونەى مێژوویى، ڕووناكى خستۆتە
سەر چەندین پرسیار كە دەمێكە چاوەڕێى وەڵامدانەوەیان
دەكەن. كاك دكتۆر كەمالى مێژووزانى كورد، پەردەى لەسەر ڕووى ناسیۆنالیستە عەرەبە
توندڕەوەكان لابردووە، چ ئەوانەى لە سەرەتاى دامەزراندنى دەوڵەتى عێراقدا ڕۆڵێكى سەرەكییان
لە بنیاتنانى ئەو دەوڵەتە هەبووە، چ پاشماوەكانیان لە هەڵگرى هەمان بیرى نەتەوەیى
توندڕەو لە بەعسى و ناسیۆنالیستەكانى تر، ئەوانەى خۆیان بەسەر حوكمى عێراقدا سەپاند
لە كوودەتاى شوومى شوباتى 1963وە تا نیسانى 2003.
لە بەشێكى دیكەى باسەكەى كە بۆ كێشەى ویلایەتى
مووسڵ تەرخان كرابوو، گلەییەكانى جارێكى تر ئاراستەى ناسیۆنالیستە توندڕەوەكانى
پاش دامەزراندنى دەوڵەتى عێراق كردووە دەڵێت: "لەو ڕۆژگارانەدا ئەوان پێویستییان
بەوە بوو دڵنیایى كوردیان بكردایە، چونكە دیاریكردنى چارەنووسى ویلایەتى مووسڵ لەسەر
هەڵوێستى ئەوان وەستابوو، لەبەرئەوەى كورد لەو ڕۆژگارەنەدا هەڵوێستێكى ئێجگار جوامێرانەى
نواندووە...". ئەگەر بەباشى لە قسەكانى حاڵى بووبم، چونكە لە كۆڕەكەدا ئامادە
نەبووم و بەهۆى میدیاوە ئاگادارى قسەكانى بووم، ویستوویەتى بڵێ: هەڵوێستى جوامێرانەى
كورد بووەتە هۆى لكاندنى ویلایەتى مووسڵ بە دەوڵەتى عێراق كە ئینگلیزەكان لە ساڵى
1921 لە دوو ویلایەتى بەغدا و بەسرا دروستیان كردبوو. بۆچوونەكەى ئەگەر بەم شێوە بێت،
پێویستى بە شیكردنەوە هەیە، چونكە ڕِووداوەكانى ئەو سەردەمەى كوردستان و عێراق، لەگەڵ
ئەو دۆكیمێنتە نهێنییانەى وەزاڕەتى دەرەوەى بریتانیا كە پاشان بڵاوكراونەتەوە، پڕۆسەكە
بە شێوەیەكى تر دەخەنە بەرچاو. بەپێى ئەو ڕِووداو و دۆكیمێنتانە، ئینگلیزەكان ڕۆڵى
سەرەكییان لە لكاندنى ویلایەتى مووسڵ بە دەوڵەتى عێراقى دروستكراو لەلایەن خۆیانەوە
هەبووە، بۆ دابینكردنى بەرژەوەندیى تایبەتى خۆیان، ڕۆڵى كورد لە ناوچەكانى
كوردستان دژى ئەو پڕۆسەیە بووە. بێگومان بەشێك لەو پیاوماقوڵانەى كورد بەشدارییان
كردووە لەو بە ناو "ڕاپرسی"یەى ڕێكخرابوو بۆ دەستنیشانكردنى پاشەڕۆژى ویلایەتەكە،
ڕەنبێ دەنگیشیان دابێ بخرێتە سەر دەوڵەتى عێراق، بەڵام زۆربەى بەشداربووان، یان بە
ڕوونى ئاگادار نەكراونەتەوە لە ئامانجى پڕۆسەكە، یان ئەلتەرناتیڤێكى تەسك و ناهەموار
خراوەتە بەردەستیان، چونكە داوایان لێكراوە وەڵامى ئەم پرسیارە بدەنەوە: دەتانەوێ
وڵاتەكەتان بەشێك بێت لە عێراق، یان لە توركیا؟ ئەو خەڵكانەى دەنگیان داوە بۆ مانەوەى ویلایەتى مووسڵى عوسمانى لە چوارچێوەى
توركیا زۆربەیان ئاگادارى ئەو گۆڕانكارییانە نەبوون لە توركیا ڕوویاندابوو. لێرە بۆ
نموونە ئاماژە بۆ وەڵامى چەند كوردێكى باكوورى كوردستان دەكەم، كە ڕۆژنامەنووسێكى ڕۆژاوایى
پرسیارى لێكردبوون ڕایان چییە لەبارەى ئەو گۆڕانكارییانەى لە وڵاتەكەیاندا ڕوویانداوە
و بوونەتە هۆى لابردنى سوڵتان. وەڵامیان بۆ جارى دووەم و سێیەم هەر ئەوە بووە: دەمانەوێ
بزانین سوڵتان لابراوە و كێ لە جێگاكەى
كراوە بە سوڵتان؟ لە ڕاستیدا زۆربەى دانیشتوانى كوردستان هەروایان زانیوە سەڵتەنەت
هەر دەمێنێتەوە هەتا ئەگەر سوڵتانیش بگۆڕدرێت، گۆڕینى سوڵتان لە سەردەمى حوكمى
عوسمانیدا كارێكى زۆر نائاسایى نەبووە. كە واتە خەڵكێكى زۆر ئاگادارى ئەو گۆڕانكارییانە
نەبوون كە لە توركیا ڕوویانداوە، لەو سەردەمە نە ڕادیۆ و تەلەڤزیۆن هەبووە، نە ئەو
جۆرە دەنگوباسانە بە ئاسانى بڵاوبوونەتەوە لە وڵاتێكى دواكەوتووى وەك كوردستان. لەوە
دەچێت هەتا بەشێك لە سیاسەتمەدارانى ئەو سەردەمەى كوردستانى لە باشووریش ئاگاداریێكى
ئەوتۆیان لەمەڕ بارى سیاسى توركیاى كەمالى نەبووبێت. (ئۆزدەمیر) كە بۆ ماوەیەكى زۆر
پەیوەندى بە نوێنەرانى شێخ مەحموودەوە كردووە لە ناوچەى ڕەواندز و جێگاكانى تر، نوێنەرى
موستەفا كەمال بووە و بە ناوى ئەوەوە گفتوگۆى لەگەڵ كردوون. سەیر لەوەدایە بەشێك لە
نوێنەرانى شێخ مەحموود لەو گفتوگۆیانە كۆنە ئەفسەرى ناو لەشكرى عوسمانى بوون و دەبوایا
موستەفا كەمال بناسن. لە مامۆستا تۆفیق وەهبى بەگم بیستووە، كە ئەفسەرى تۆپچى بووە
لە ناو لەشكرى عوسمانى، موستەفا كەمالى لە نزیكەوە ناسیوە، چونكە ماوەیەك فەرماندارى
بەتالیۆنەكەى بووە. ئەگەر زۆر لە ڕووناكبیرانى ئەو سەردەمەى كورد، لە كۆنە ئەفسەرانى
لەشكرى عوسمانى شارەزاى موستەفا كەمال نەبن، دەبێ خەڵكانى تر چەند شارەزاى بن؟ خەڵكى
كوردستانى ژێر دەسەڵاتى حوكمى عوسمانى لە برسیەتى و نەخوێندەوارى و دواكەوتن بەولاوە
هیچ مافێكى تریان نەبووە و هەموو دەمێك بێ بەش بوون لەهەموو ڕووێكى ئاوەدانى. جەنگى
یەكەمی جیهانى (كە بە سەفەر بەلگ ناودەبرا) ببووە هۆى پەرەسەندنى برسیەتى و سەرگەردانى
بۆ خەلكى كوردستان، كە بە هەموو شێوەیەك خەریكى پەیداكردنى پارووە نانێك بوون بۆ خۆیان
و منداڵە برسیەكانیان. ژیانى خوێندەوار و نیمچە خوێندەوارانى كورد لە ژیانى خەڵكانى
تر، ئەگەر خراپتر نەبووبێ چاكتر نەبووە، ئەوانیش سەرقاڵى پەیداكردنى پارووە نان
بوون بۆ خێزانەكانیان، ئیتر چوَن ئاگادارى گۆڕانكارییەكانى ئەو سەردەمە بن؟
بێینەوە سەر باسى چۆنیەتیى دەستنیشانكردنى
پاشە ڕۆژى ویلایەتى مووسڵ. منیش پشتگیرى لە قسەكانى كاك دكتۆر كەمال دەكەم دەڵێم:
كێشەى كورد لە عێراقدا هەرگیز كێشەى نێوان كورد و عەرەب نەبووە، بەڵكو كێشەى نێوان
ڕژێمە جۆراوجۆرەكانى عێراق و گەلى كورد و هێزە نیشتمانییەكانى بووە. كورد بە بەردەوامى
لەلایەن ئەو ڕژێمانەوە زوڵمى لێكراوە، كە حاڵەتێكى بێ بڕوایى و گۆشەگیریى لا دروست
كردووە. ئەم حاڵەتە بۆ ماوەیەكى زۆریش دەمێنێ و جێ پەنجەى ئەو كارە ناڕەوایانەى دەرحەقیان
كراوە لە دەروونى كەسایەتى كورد دەمێنێتەوە. بەڵام نابێ ئەوەیش لەبیر بكەین كە گۆڕانكارییەكى
گەورە ڕوویداوە لەسەر شێوەى بیركردنەوەى بەشێكى زۆر لە عەرەبە ناسیۆنالیستەكان، بەتایبەتى
لە ساڵانى نەوەتەكان بەدواوە. جاران زۆربەى ڕووناكبیرانى فیكرى نەتەوەیى عەرەبى
داواكارییە ڕەواكانى گەلى كوردیان بە "هەوڵدان بۆ دامەزراندنى ئیسرائیلێكى
دووەم لەسەر خاك و نیشتمانى عەرەب دەدایە قەڵەم"! ئەمڕۆكە هەتا كەناڵە هەڵەوەڕەكانى
وەك (الجزیرە) و (العربیە) زاتى ئەوەیان نییە داواكارییەكانى كورد بەو تۆمەتە
بشوبهێنن. ئەوان دەڵێن: ئەو فیدڕاڵییەتەى كورد داواى دەكات ڕێگاخۆشكەرە بۆ جیابوونەوەیان
لە عێراق. ئەمە هەر بۆچوون و شێوەى بیركردنەوەى ئەوان نییە، بەڵكو بەشێكى زۆر لە
لایەنە سیاسى و مەزهەبیەكانى عێراقیش بەو شێوە بیردەكەنەوە كە هەندێكیان خۆیان بە
"دۆستى" كورد دەدەنە قەڵەم.
قسەكانى سەرەوەمان ڕێگا خۆشكەرن بۆ چوونە ناو
باسى چۆنیەتیى لكاندنى ویلایەتى مووسڵ بە دەوڵەتى عێراقەوە، لێرەدا ناكرێت ئاماژە
بۆ هەموو ئەو دۆكیمەێنت و ڕِووداوانە بكەم كە بوونەتە هۆى لكاندنى ئەم ویلایەتە بە
دەوڵەتى عێراق، بەڵام دەكرێ دەستنیشانى بەشێكیان بكەم، بەتایبەتى ئەو دۆكیمێنت و
نووسین و یاداشتانەى كە چەند كاربەدەستێكى ئینگلیزى ئەو سەردەمە تێیدا بە ڕوونى پەردەیان لەسەر ڕۆڵى خۆیان و هاوكارانیان لابردووە لە پێناو
لكاندنى ویلایەتى مووسڵ بە دەوڵەتى عێراقەوە.
ویلایەتى مووسڵ تاكو ساڵى 1878 بە ویلایەتى
شارەزوور ناوبراوە و كەركووك مەڵبەندى بووە، ئەم ویلایەتە بەشێك بووە لە دەوڵەتى
عوسمانى تا داگیركردنى لەلایەن لەشكرى بریتانیاوە لە كۆتایى جەنگى یەكەمى جیهانى.
زۆربەى دانیشتوانى ویلایەتەكە كورد بوون بەپێى ئەو ئامارانە كە ئینگلیزەكان خۆیان
و حكومەتى ئەو سەردەمەى عێراق لە ساڵى
1924 بە مەزەندە كردوویانە. بەپێى ئەو ئامارە بارى نەتەوەیى دانیشتوانى ویلایەتەكە
بەم شێوەیە بووە:
6 ,70 % كورد و 8 ,23 % عەرەب و 5, 5 % توركمان.
پاشەڕۆژى ویلایەتى مووسڵ بۆ یەكەمجار لە رێككەوتننامەى
نهێنیى سایكس - بیكۆى نێوان هەردوو دەوڵەتانى بریتانیا و فەرەنسا و چەند دەوڵەتێكى
تر دەستنیشانكراوە لە ساڵى 1916. بەپێى ئەو پەیماننامەیە، ویلایەتى مووسڵ درابوو بە
فەرەنسا، هەردوو ویلایەتى بەغدا و بەسرا بە بریتانیا. ئەم دابەشكردنە خۆى لەخۆیدا
ئەو ڕاستییەمان بۆ دەسەلمێنێ كە ئەو دوو دەوڵەتە زلهێزەى ئەو سەردەمە بە چاوى ئەمڕۆوە
تەماشاى عێراقیان نەكردووە، بە كیانێكى یەكگرتوویان نەزانیوە.
داگیركردنى ویلایەتى مووسڵ لەلایەن لەشكرى بریتانیاوە
بووە هۆى دامەزراندنى ئیدارەیەكى ئینگلیزى لە ویلایەتەكە، بە سەرپەرشتیكردنى چەند
ئەفسەرێكى سیاسى. مانەوەى لەشكرى بریتانى لە ویلایەتەكە بە پێچەوانەى پەیماننامەى
سایكس - بیكۆ بوو. دۆزینەوەى نەوتێكى زۆر لە ناوچەى كەركووك لەلایەن ئینگلیزەكانەوە
بووە هۆى چاوگێڕانەوەیان بە سیاسەتى پێشوویان و داڕشتنى ستراتیجیەتێكى نوێ بۆ ناوچەكە.
چەندەها كۆبوونەوە و كۆنفڕانس لەلایەن وەزاڕەتى كۆلۆنیاڵى بریتانى و كاربەدەستانیان
لە هیندستان بەستراون، كە ئەوانیش بەرپرس بوون لە بەڕێوەبردنى سیاسەتى دەوڵەتەكەیان
لە ناوچەكە.
لە دۆكیمێنتێكى نهێنى كە وەزاڕەتى دەرەوەى
بریتانیا لە ساڵى 1916 دا ئاراستەى سوپاسالارى لەشكرى بریتانیاى كردووە لە عێراق،
پێى ڕادەگەیدوون نەكەن نزیكى ئەو ناوچانە ببنەوە كە كوردى لێیە. نووسراوەكە ئیمزاى
سێر " ئارسەر هێرتزل"ى لەسەرە، كە سكرتێرى بەشى سیاسى بووە لە وەزاڕەتى
دەرەوە. لەهەمان نووسراودا جارێكى تر بە بیرى دێنێتەوە چاكترە نزیكى زنجیرە چیاكانى
حەمرین نەبێت و بەهیچ شێوەیێك تێپەڕى نەكات. هەر لەو نووسراوەدا سنوورى چیاكانى حەمرین
دەستنیشانكراوە بەم شێوەیە: "لە سنوورى وڵاتى فارسەوە (مەبەستى ئێرانە) دەست
پێدەكات تاكو (فەتحە)ى سەر ڕووبارى دیجلە، لەوێوە دەڕوات تا شارۆچكەى (هیت)".
هەر لەوێدا نووسراوە "چوونە ئەو ناوچەیە دەبێتە هۆى پەیدابوونى كێشە لەگەڵ كوردەكان".(1) ئەم نووسراوە بە ڕوونى بۆمان
دەردەخات كە وەزاڕەتى دەرەوەى بریتانیا لە ساڵى 1916 دا بایەخێكى ئەوتۆى بە ویلایەتى
مووسڵ نەدابوو. ڕازیبوونى حكومەتى بریتانیا بەپێى بەندە نهێنییەكانى ڕێككەوتننامەى
سایكس - بیكۆ كە ویلایەتى مووسڵ بدرێتە فەرەنسا ئەو ڕاستیە دەسەڵمێنێ. بەڵام داگیركردنى
ئەم ویلایەتە لە مانگى تشرینى یەكەمى (نۆڤەمبەرى) 1918 بووە هۆى گۆڕانكارییەكى گەورە
لە سیاسەتى حكومەتى بریتانیا و ئیدارەكەى لە بەغدا سەبارەت بە پاشەڕۆژى ویلایەتى
مووسڵ. ئیدارەى بریتانى لە بەغدا بە جددى كەوتە هەوڵدان بۆ مانەوە لە ویلایەتەكە.
مۆركردنى پەیماننامەى سان ڕیمۆ لە 24ى نیسانى 1920 لە نێوان بریتانیا و فەرەنسا، بەهۆى
هەوڵەكانى لوید جۆرج سەرەك وەزیرانى بریتانیا لەگەڵ كلیمەنسۆ سەرەك وەزیرانى فەرەنسا
بوونە هۆى دەست هەڵگرتنى فەرەنسا لە ویلایەتى مووسڵ، بەرامبەر بەشداریكردنى لە كۆمپانیاى
نەوتى توركى. ئەم كۆمپانیایە پێشتر ئیمتیازى دەرهێنانى نەوتى لە هەردوو ویلایەتى
مووسڵ و بەغداى پێدرابوو لە سەردەمى سوڵتان عەبدولحەمید. كۆمپانیاكە ئەڵمانەكان دایانمەزراندبوو
بە هاوكاریكردنى توركەكان، پاشان ناوەكەى گۆڕدرا، ناوى كۆمپانیاى نەوتى عێراقى لێنرا.
ئیدارەى بریتانى لە عێراق كە ڕاستەوخۆ حوكمى
هەردوو ویلایەتى بەغدا و بەسراى دەكرد، كەوتە هەوڵ و تەقەڵادان بۆ لكاندنى ویلایەتى
مووسڵ بەو دەوڵەتەى لە تەمموزى ساڵى 1921 بەناوى (مەملەكەتى عێراق) دروستى كردبوو
و میر فەیسەڵى كوڕى شاە حوسێنى لە حیجازەوە بۆ هێنابوو كردبووى بە مەلیك بەسەریەوە.
هەوڵە نهێنى و ئاشكراكانى ئیدارەى بریتانى لە بەغدا، بە تایبەتى هەوڵەكانى (كۆكس)
و (مس بێل) لە كۆنفڕانسى قاهیرە و پاش ئەو كۆنفڕانسە، كە لە نووسین و یاداشتە بڵاوكراوەكانى
خۆیاندا دەردەكەون، بوونە هۆى لكاندنى ویلایەتى مووسڵ بە دەوڵەتى تازە دروستكراوى
عێراق لە ساڵى 1925 (2). سێر(ئەرنۆڵد ویڵسن) كە ماوەیەك باوەڕپێكراوى پایەبەرزى/موعتەمەدى
سامى بریتانیا بووە لە بەغدا، لە یاداشتەكانیدا نووسیویەتی: "چوونە ناوەوەى
مووسڵ لەلایەن جەنەرال (مارشاڵ)ەوە بووە هۆى لكاندنى ویلایەتى مووسڵ بە دەوڵەتى عێراقى
تازە دروستكراو" (3). كاپتن (ستیڤن لۆنگریك) كە لەو سەردەمە ئەفسەرێكى سیاسى
بووە لە ناوچەكە، قسەكانى ویڵسن دووبارە دەكاتەوە و نووسیویەتى داگیركردنى مووسڵ لە
پاش ئاگربەستى مۆدرۆس لە 30ی تشرینى 1918 بووە هۆى ئەوەى ئەم ویلایەتە ببێتە بەشێك لە عێراق" (4). دكتۆر
عەبدولڕەحمان بەزاز كە كرایە سەفیرى عێراق لە لەندەن لەپاش سەركەوتنى كوودەتاى ساڵى
1963، لە پەیڤینێكى تەلەڤزیۆنیدا بە زمانى ئینگلیزى لە ناوەڕاستى 1963 دا سوپاسى
بریتانیاى كرد، "چونكە بە هۆى ئەوانەوە ویلایەتى مووسڵ گێڕدرایەوە بۆ عێراق".
ئینگلیزەكان ڕێكخراوى "كۆمەڵەى گەلان"یان
بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانیان بەكارهێنا. لە پاش مۆركردنى ئاگربەستى مۆدرۆس، توركەكان
كەوتنە داواكردنى ویلایەتى مووسڵ بە بیانگەى ئەوەى لەشكرى بریتانیا پاش مۆركردنى ئەو
ئاگربەستە چووەتە ناو مووسڵ. بۆ پووچەڵكردنەوەى داواكانى توركیا، ئینگلیزەكان كەوتنە
هەوڵدان بۆ دەستنیشانكردنى سنوورێكى كاتیى لە نێوان ویلایەتى مووسڵ و توركیا بەهۆى
كۆمەڵى گەلانەوە (عصبە الامم). لە مانگى تشرینى یەكەمى 1924 ئەنجومەنى كۆمەڵەى گەلان،
لە بڕیارێكدا هێڵێكى وەهمى داڕشت بە ناوى "هێڵى بروكسێل" وەكو سنوورێكى
كاتیى لەنێوان توركیا و ویلایەتى مووسڵ. هەر لەو بڕیارەدا دەستەیەكى لێكۆڵینەوە
ناولێنرا تا بچێتە ویلایەتەكە بۆ لێكۆڵینەوەو دەستنیشانكردنى پاشەڕۆژى سیاسیى ویلایەتەكە.
ئەو دەستەى لێكۆڵینەوە لە 16 ی حوزەیرانى 1925 ڕاپۆرتێكى پۆزیتیڤانەى پێشكەش بە ئەنجومەنى
كۆمەڵەى گەلان كردبوو، تیایدا پێشنیازى كردبوو ویلایەتى مووسڵ بخرێتە ژێرچاودێرى (ماندێتى) بریتانیا بۆ ماوەى
25 ساڵ. هەر لەو ڕاپۆرتەدا داواكرابوو بەڕێوەبردنى كاروبارى ئیدارى و دادوەرى و پەروەردە
بە دەستى كوردەوە بێت و زمانى كوردی لە ویلایەتەكە زمانى فەرمى بێت، بەڵام پێش دەستپێكردنى
ئەنجومەنى گەلان بە تەماشاكردنى ئەو ڕاپۆرتە گرنگە، شۆڕشێكى چەكدارانە لە باكوورى
كوردستان بە سەرۆكایەتیى شێخ سەعیدى پیران و هاوكارانى دژ بە حكومەتى موستەفا كەمال
بەرپابوو. هۆى بەرپابوونى شۆڕشەكە دەگەڕێتەوە بۆ هەڵوێستى موستەفا كەمال، چونكە لەو
بەڵێنانەى پێشتر پێى دابوون، كە ئۆتۆنۆمیێكى فراوان بە ناوچە كوردنشینەكانى توركیا
بدات، پەشیمان ببوەوە. كوردەكان پێشتر
هاوكارییان لەگەڵ هێزەكانى موستەفا كەمال بۆ دەركردنى لەشكرى یۆنانى لەسەر خاكى
توركیا كردبوو، ئەویش بەرانبەر ئەو هاوكاریە، بەڵێنى پێدابوون حوكمى زاتى بە ناوچە
كوردنشینەكان بدات. ئینگلیزەكان ئەم سەرهەڵدانەى كوردى باكووریان قۆستەوە و داوایان
لە كۆمەڵەى گەلان كرد "هێڵى برۆكسێل" بكرێت بە سنوورى یەكجارەكى لە نێوان
توركیا و عێراق. هەوڵ و كۆششیان لەگەڵ بەكارهێنانى نفووزى سیاسییان لەناو ئەو ڕێكخراوە
نێو دەوڵەتییە بووە هۆى دەرچوونى بڕیارێكى نوێ لەلایەن ئەنجومەنى كۆمەڵەى گەلان لە
16 ی كانوونى یەكەمى (دیسەمبەر) 1925، تێیدا هێڵى بروكسێڵ وەكو سنوورێكى فەرمى لە
نێوان عێراق و توركیا قبووڵكرا. هەر لەو بڕیارەدا عێراق بە سنوورى تازەیەوە، كە هەرسێ
ویلایەتى بەغدا و بەسراو مووسڵى دەگرتەوە، بۆ ماوەى 25 ساڵ خرایە ژێر ماندێتى بریتانیا.
بەشێك لە مێژوونووسان دەستێوەردانى ئینگلیزەكان بەدوور نابینن لە هاندانى سەرانى ئەو
شۆڕشەى كورد لە باكوور تاكو پەلە بكەن لە بەرپاكردنى سەرهەڵدانى چەكداری.
لەم كورتە باسەى لێرەدا خستوومانەتە بەرچاو
بە ڕوونى دەردەكەوێ هەوڵەكانى ئینگلیز لەپاش داگیركردنى ویلایەتى مووسڵ لە لایەن لەشكرەكەیەوە
بوونەتە هۆى لكاندنى ئەم ویلایەتە بە دەوڵەتى عێراقەوە. بەلاى منەوە دۆزینەوەى نەوتى
كەركووك و ناردنى ئەو نەوتە بە هۆى بۆڕى تایبەتەوە لەناو خاكى عێراقەوە تا دەگاتە
سنوورى سوریا و فەلەستین، لەوێوە بۆ سەر دەریاى سپى پاشان بۆ ڕۆژاوا، هۆى لكاندنى
ویلایەتى مووسڵ بووە بە عێراق. لەو ڕۆژگارانەدا پەیوەندیى ئینگلیز و توركیا خراپ
بووە، بۆیە نەدەكرا نەوتى كەركووك لە ڕێگاى توركیاوە ڕەوانەى ئەوروپا بكرێت وەكو ئەوەى
پاشان سەدام حوسێن كردى. ئینگلیزەكان هەوڵ و تەقەڵایەكى زۆریان بۆ جێبەجێكردنى ئەم
پلانەیان دا و بە مەرامى خۆیان گەیشتن.
سەبارەت بەو "ڕاپرسی"یەى كە گوایا
كورد بەشدارى تێداكردووە و دەنگى داوە بۆ لكاندنى ویلایەتى مووسڵ بە عێراق، لە ڕاستیدا
پڕۆسەیەكى ڕواڵەتى بووەو زۆربەى زۆرى خەڵكى كوردستان بەشدارییان تێدا نەكردووە، بەتایبەتى
دانیشتوانى ناوچەكانى سلێمانى و كەركووك. لە كەركووك جگە لە كورد كە زۆربەیان بەشدارییان
تێدانەكردبوو، توركمانەكانیش هەمان هەڵوێستیان هەبووە، بەڵام بۆ مەرامى خۆیان. ئەوان
لە پێناوى ڕێكخستنى كار و چالاكییەكانیان بۆ بەشدارى نەكردن لەو ڕاپرسییە، ڕێكخراوێكى
تایبەتییان پێكهێنابوو بۆ پڕۆپاگەندەكردن دژى ئەو پڕۆسەیە. توركمانەكانى كەركووك لەو سەردەمەوە ئەو ناوچەیە بە بەشێك لە توركیا
دەزانن، بۆیە ناشێ و ناكرێ پڕۆسەى ڕاپرسی لەسەر دواڕۆژى بكرێت.
لەڕاستیدا ئەو پڕۆسەى ڕاپرسییە ڕێكخرابوو تەنیا
پیاو ماقووڵانى شار و شارۆچكەكان و سەرۆك عەشیرەت و موختارەكان بەشدارییان تێداكردبوو.
ڕاپرسییەكە بریتى بوو لەوەڵامدانەوەى ئەم پرسیارە: دەتەوێ ببى بە عێراقى، یان بە تورك؟! لێرەدا قسەیەكى خوا لێى خۆشبێت،
مامۆستا مەلا "عەلى حاجى تۆفیق"ى كۆیەم بەبیر دێتەوە، كە لە سەرەتاى هەشتاكاندا
بە زمانى مەلاى گەورەى كۆیە بۆی گێڕامەوە. دەیگوت لە مەلاى گەورەى بیستووە وتوویەتى:
(كاتێ ئەو لیژنەیە هاتووتە كۆیە، پرسیاریان لێكردووە ئایا دەتەوێ بتدەینە عەرەب یان
تورك؟) لەوەڵامدا پێى وتوون وادیارە دەتانەوێ بەشوومان بدەن! ئەگینا بۆ لێمان
ناپرسن چیتان دەوێ؟ لەو ناوچانەى كوردستان كە دانیشتوانى بەشدارییان لە ڕاپرسییەكە
كردووە، بەتایبەتى لە ناوچەى هەولێر و دەڤەرى بادینان، بەشێك لەو خەڵكانە داوایان
كردووە كوردستان لە ژێر ماندێتى بریتانیا بمێنێتەوە. كە واتە كورد بە شێوەی گشتى، یان
بەشدارییان نەكردووە لەو "ڕاپرسییە"، یان داواى مانەوەى ئینگلیزیان
كردووە لە كوردستان. هەڵبەتە خەڵكانى دى هەبووە داوایان كردووە ویلایەتەكە ببێت بە
بەشێك لە عێراق، بەڵام ڕادەى ئەو خەڵكانە زۆر نەبوون وەكو (ئێدمۆندز) ئیدعا دەكات.
لەوەدەچێت ئێدمۆندز بە بڵاوكردنەوەى ئەم جۆرە پڕۆپاگەندانە ویستوویەتى بە بەردێك
دوو نیشانە بشكێنێ. یەكەمیان واپیشان بدات كە كوردەكانى ویلایەتى موسڵ خۆیان ڕازى
بوون وڵاتەكەیان ببێتە بەشێك لە عێراق، ئینگلیز ناچارى نەكردوون. مەبەستى دووەمى ئەوەبووە
خۆى واپیشان بدات دۆستى كوردە، كەچى هەمیشە هەموو تواناى خۆى تەرخانكردبوو بۆ خزمەتكردنى
بەرژەوەندیى وڵاتەكەى وكۆمپانیاكانى پتڕۆڵى بریتانى، كە زۆر جاران ئەو بەرژەوەندییانە
لەگەڵ ئاوات و بەرژەوەندییەكانى گەلى كورد نەگونجاو بوون. لە سیمینارێكدا لە ناوەڕاستى
ساڵى 1964 بەسترابوو لە ئینستیتوێكى ستراتیژى تایبەت بە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، بە ڕاشكاوى
دەسەڵاتدارانى حكومەتى ئەو سەردەمەى عێراقى بەئاگا هێنابووەوە "هیچ حكومەتێ لە
بەغدا ناتوانێ لەسەركار بمێنێتەوە ئەگەر باس لە بەشداریكردنى لایەنێكى دى بكات لە
نەوتى كەركووك"، مەبەستى مورد بووە.
ئەم بەشدارى نەكردنەى بەشى زۆرى خەڵكى
كوردستان لەو ڕاپرسییە، ئاكامى قانوونیى لێدەبێتەوە بۆ ئەمڕۆى كوردستان و بایەخێكى
تایبەتى هەیە. گەلى كوردستان ئەمڕۆ كە
داواى دامەزراندنەوەى دەوڵەتى عێراق دەكات لەسەر بنەماى ڕێككەوتنى ئارەزوومەندانە،
چونكە كاتى خۆى بەشدارى لە دامەزراندنى ئەم دەوڵەتە نەكردووە و پرسى پێ نەكراوە كە
وڵاتەكەیان خستووەتە سەر خاكى عێراق. ئەگەر بڵێین كورد لەو سەردەمە لایەنگیرى
لكاندنى ویلایەتى مووسڵى كردووە تا بخرێتە سەر دەوڵەتى عێراق، داواكەى سەبارەت بە
دامەزرانەدنەوەى دەوڵەتى عێراق و ڕیفڕاندۆم بۆ دەستنیشانكردنى پاشەڕۆژى كوردستان،
بە شێوەیەكى تر تەماشا دەكرێت. بەلاى منەوە زۆربەى خەڵكى كوردستان لە سەرەتاى دامەزراندنى
دەوڵەتى عێراقەوە بەشدارییان لە بنیاتنانى ئەم دەوڵەتە نەكردووە، بۆیە ئەمڕۆكە دەتوانێ
داواى دامەزراندنەوەى ئەم دەوڵەتە بكات و ئایندەى خۆى دەستنیشان بكات بەو چەشنەى خۆى
دەیەوێ.
------------------------------------------------------------------------------------
Marina Kent, Oil and Empire, p. 120 ( (1
(2) دایڤد كۆرن، "رجلان اقحما الاكراد
بالعراق، مناورات كوكس - ولسن"، حەمید عەبدولمەلیك لە ئینگلیزیەوە كردوویەتى
بە عەرەبى، هەفتەنامەى "الاتحاد"، ژمارە 326، 9 تەمووزى 1999. هەروەها تەماشاى
نووسینەكەم بكە لەژێر ناوى: كیفیە تقریر مصیر ولایە الموصل العپمانیە، هەفتەنامەى
(الاتحاد)، ژمارە (346) ى 26 نۆڤەمبەرى 1999.
(3)Stephen
H. Longrigg, Mesopotamia 1917 – 1920, P
92.
Iraq, A Clash of Loyalties 1900 – 1950, p 22