لەجوغزی سەربەخۆییدا... شاڵاوی ڕاگواستن‌و تەعریب تا کەی؟
د. کاوە مەحمود
2019-05-21 1084
شاڵاوی ڕاگواستن و گۆڕانکاری دیموگرافی لە مێژووی هاوچەرخدا دژ بە گەلی کورد لە کاتی جۆراجۆر و بە شێواز جۆراو جۆر بەردەوام بووە. پاش دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق و لکاندنی کوردستانی باشور بەم دەوڵەتەوە لە لایەن ئینگلیزی داگیرکەرەوە، ناوچە سنوورییەکانی کوردستانی باشور لە گەڵ عێراقدا کە هەندێ نەتەوەی دیکە وەک تورکمان و عەرەب و ئاشوری و کلدان و ئەرمەن و جو لە گەڵ گەلی کورددا ژیاوە، هەردەم دۆسێیەکی ئامادەکراوی کارکردن بۆ ئەنجامدانی گۆڕانکاری دیموگرافی بووە و، کار کراوە شوناسی ئەم ناوچانە لە شوناسی ڕەسەنی کوردستانیبوونی دابڕن، و تەنانەت دەسەڵاتداران لە قۆناغی حوکمی پاشایەتی و حوکمی کۆماری بە فیتی ئینگلیز نەیانویستووە دان بە ناسنامەی کوردستانی بوونی ئەم ناوچانە بنێن، و جێگای داخە جگە لە کورد نەتەوەی دیکەش بوون بە قوربانی ئەم شالاوانە بۆ نموونە لە هەلومەرجی ئێستادا ژمارەی ئاشوری کلدان و ئەرمەن ئێجگار کەمی کردوە و دەتوانین بلێن بۆتە چەند خێزانێکی دیاریکراو، و پێکهاتەی جوو کۆتایی هاتووە، و تەنانەت ژمارەی تورکمان بە بەرواوردکردن لە گەڵ عەرەب لە کەرکوکدا ڕووی لە کەمی کردوە.
لە گەڵ دامەزراندنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە سەردەمی پاشایەتیدا و لە یەکەمین خولی هەڵبژاردن لە ساڵی 1925 لوای ئەو کاتەی کەرکوک لە کۆی چوار نوێنەر، سێیان کورد بووە، و یەکێکیان تورکمان بووە. نوێنەری عەرەبی کەرکوک لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە حەوتەمین خولی هەڵبژاردنی ئەم ئەنجومەنە لە شوباتی 1937 بووە، لە کاتێکدا ژمارەی نوێنەرانی کورد شەش کەس بوونە. هەڵبەتە بوونی نوێنەری عەرەب لە لیوای کەرکوک پاش بریاری یاسین الهاشمی دێت کە عەشیرەتی عوبیدی عەرەبی کە بە دووای لەوەڕ بۆ مەڕ و ماڵاتیان دەگەڕان لە ناوچەی حەویجە نیشتەجێکردوە، و پاشانیش حەویجە کرا بە قەزا لە لیوای کەرکوک. ئەگەر تەماشای هەندێ ناوچەی دیکە وەک مخمور بکەین دیسانەوە بۆمان دەردەکەوێت چۆن رژێمی پاشایەتی و دواتریش رژێمە کۆمارییەکان هەوڵی گۆڕانکاریکردنی شوناسی دیموگرافی ئەو ناوچانەیان داوە لە رێگای فشارخستە سەر دانیشتوانی ڕەسنی کە کورد، و نیشتەجێکردنی عەشیرەتی عەرەب کە بۆ مەڕِو ماڵات بە دوای لەوەڕدا گەڕاون.
لە سەردەمی بەعسدا تەعریب و ڕاگواستن و بەبەعسی کردن سَ کوچکەی سیاسەتی بەعس بوون، و بارودوخ گەیشتە ئەو ئاستەی کە کوردێک بیویستایە لە کەرکوک بمێنێ دەبوایە لە مەحکەمە داوای گۆڕینی نەتەوەی خۆی لە کوردەوە بۆ عەرەب بکردایە. هەڵبەت ئەم شاڵاوانە دوای ئەنجامدانی گۆڕانکاری ئیداری لە پارێزگای کەرکوک کرا، و کەلار و چەمچەماڵ و و دۆز و کفری لەم پارێزگایە دابڕان.
دووای ساڵی 2003 کاتێک رژێمی دیکتاتۆری بەعس ڕووخا و ئاوارەکانی کورد لە هەلەمەرجێکی خراپ و سەرەڕای فشاری ئەمەریکا و ئینگلیز بۆ شوێنی ڕەسەنی خۆیان گەڕانەوە، ئەوان و خەڵکی ڕسەنی کەرکوک چاوەڕوان بوون وەزعی ئەم شارە و شوناسەکەی یەکلابکرێتەوە، و ئەمەش نە پێویستی بە مادەی 58ی یاسای ئیدارە کردنی دەوڵەتی عێراق دەکرد، و نە پێویستی بە ماددەی 140ی دەستوری عێراقی ساڵی 2005 دەکرد، و نە گرنگ بوو پۆستەکان بە 32% لە سەر کورد و عەرەب و تورکمان دابەشبکرێت. دانانی ئەم رێو شیوێنانە و دواتریش هەڵوێستی حکومەتی ناوەند کە زیاتر لە 15 ساڵ بە سەر دەستوردا تێپەریوە و ماددەی 140 جێبەجێ ناکات، ئاماژە بۆ نەبوونی نیازپاگی لە لایەن خودی ئەمەریکا و ئینگلیز و حکومەتی ناوەندی عێراق سەبارەت بەم بابەتە، و هەڵبەتە تورکیا و ئێرانیش هەمان هەڵوێستیان هەیە.
سیاسەتی لایەنی کوردستانی دوای بریاردانی ماددەی 140 تا ماوەیەکی زۆر هەرچەندە لێژنەی تایبەتی بۆ درووست کردبوو، لە چوارچێوەی قایل بوون بە ئەمری واقیع بوو و ململانییە حزبییە ناوخۆییەکان و بیرکردنەوە لە دابەشکردنی پلە و پایە و وەرگرتنی دەسەڵات لە کارکردنی شێلگیرانە و فشارخستن بۆ جێبەجێکردنی ماددەی 140 گرنگ تر بووە. بۆیە لە گەڵ گۆرێنی تەرازوو و هاوسەنگی هێز و نەمانی هێزی پێشمەرگە لەو ناوچانە دوای 16ی ئۆکتۆبەری 2017، شاڵاوی ڕاگواستن و تەعریب و خاپورکردنی ماڵی کورد و دواتریش شاڵاوی عەشیرەتی عەرەب بە پشتگیری سوپای عێراق و حەشدی شەعبی بۆ دەستبەسەراگرتنی خاکی بابو باپیران کورد کە دانیشتوانەکەی تاپۆی کۆنیان هەیە، لە چەندین ناوچە دەستیپێکردۆتەوە.
هەڵبەتە ئەمە یەکەمین جار نییە گەلی کورد دووچاری ئەم شاڵاوە شۆڤینیستانەیە دەبێتەوە، و بەردەوام بە هۆی بەرەنگاربوونەوەیدا چۆکی بەم شاڵاوانە داوە، بەڵام ئەوەی ئێستا ڕوودەدات مەترسییەکی گەورەتری لەوانەی پێشتر هەیە.
پێشتر گەلی کوردستان و بزوتنەوە رزگاریخوازەکەی شەڕی لە گەڵ ئەم سیاسەتە ڕاگەیاندبوو، لە کاتێکدا ئێستا حکومەتی کوردستان و لایەنە سیاسییەکان خۆیان بە بەشداربوو لە پرۆسەیەکی سیاسی دەزانن و لە گەڵ بە شێکدا لە حوکمرانانی عێراق هاوپەیمانن، بەڵام گەلی کورد لەو ناوچانە دووچاری تەعریب و دەستبەسەراگرتنی ماڵ و مولک و سوتاندنی خەل و گەنم و جۆ و ڕەنجی ساڵانی خۆی دەبێتەوە. پێشتر بە هێزی پێشمەرگە و بە موقاوەمەتی گەل ڕووبەڕووی تەعریب دەبوینەوە، ئێستا ئەندام پەرلەمانمان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هەیە و چەندین وەزیری کوردستان لە بەغدایە و سەرۆک کۆمار کوردە، کەچی ناتوانین داکۆکی لە جوتیاریک و کورد نشینێکی کورد بکەین. ئەمەش ئاکامی ئەو پروسە سیاسییە نەزۆکەیە کە سەرکردایەتی سیاسی کورد خۆی پێوە گرێداوە بێ ئەوەی هیچ ئاسۆیەکی هەبێت.
لەم وەزعەدا ئایا جێگای سەرسوورمان نییە کە لایەنە سیاسییەکان بەردەوامن لە کۆبونەوە بۆ دامەزراندنی حکومەتی هەرێم، بەڵام بیریان لە یەک کۆبونەوەی هاوبش و گشتگیری سەرجەم لایەنە کوردستانییەکان نەکردووە بۆ ڕووبەڕووبونەوەی سیاسەتی تەعریب.
دوا ڕستە ئەوەیە: تا سنووری خۆمانمان نەبێت، ئەگەری تەعریب بەردەوامە.