كورد د ناڤە كەوانا نەتەوەپەرەستی یا سیستەما سیاسی یا توركیا
د. سەردار موسی شەریف
2019-10-01 811
ل دوایێن ھەلبژارتنین توركیا كو بویە ھوی روخانا پێگەھا ئاكپارتی و ئەردوغان ل توركیا، ب تایبەتی ل باژێرێ ئیستانبول، ھادەپ ب چونا ناڤ بەرەی ج.ھ.پ و ئی پارتی، وب پشتەڤانی كرن ژ بەرەیەك وەھا، نامەیەك ڤەكری ئاراستەی حزب و لایەنێن سیاسیێن توركیا كر. ئەو ژی، ئەوێ كورد پشتگیری ژێ بێكەت، دێ بالانسا ھێزێ د بەرژەوەندی یا وی دا بشكێت. د چەند ھەلبژارتنێن پێشین پشتی سالا 2002 كو ئاكپارتی تاك لایەنە شیایە زورینەیا دەنگان ب دەست ڤە بینیت، ھەمی ژی ب پشتەڤانی یا ھێزا كورد بویە. نوكە ژی ل ئیستانبول، ھادەپ ل ھاوارا ج.ھ.پ ھاتییە. ل بەرامبەر ڤێ یەكێ ژی، كلیچدارئوغلو ئاماژە ب ھندێ دایە كو ل ئیستانبول دێ " خولێن فێركاری یێن زمانێ كورد" ڤەكەن. دیارە كو پرسا كورد ل دەڤ بەرپرسێن سیاسیێن توركیا، تەنێ پرسا "زمان" بیت و نەك پرسەك سیاسی. ئیرو ل توركیا رەوشەك وەھا ھاتییە ئارا، كو نەك تەنێ كورسا زمانێ كوردی ژی د ھاوارا كوردان نائێێت، بەلكو كورد د گەل زمانێ خوە بێگانەن. ئیرو رێژەیەك یا بەرفرە ل باكورێ كوردستان، ژ بەر ھندێ كو ل قوتابخانێ زمان ب توركیە، ل دامەزراوەیێن حكومەتێ زمان ب كوردی یە، ل كەرتێ تایبەت زمان ب توركی یە، بو وان گرینگ نینن كو فێری زمانێ كوردی ببن. چونكە د بنەرەت دا زمانێ كورردی ل ھیچ كام ل ڤان دامەزراوەیان بكار نائێت، لەورا بو تاكێ كورد ژی زمانێ كوردی نوكە بویە زمانەك بێگانە.
ئەگەر جورە بادانەك ھەبیت د ڤێ پرسێ دا، د ستراتێژی و سیاسەتا خوە یا روشنبیری و زمان و كولتورێ كوردی گرینگی نەدایە ب ھندێ كو دوژمن مەجبور بكەت، خوە فێری زمانێ كوردی بكەت. نەك ئەڤ ژی بەلكو د ناڤ رێزێن حزبی و رێكخراوەی ژی دانوستاندن و نڤیساندن پتر ب زمانێ توركی بویە، كو ڤێ وەكێ ژی كاریگەری یەك بەرفرە و مەزن ل سەر بەشەكێ بەرفرەھێ كومەلگەھا كوردی ل باكور ھەبویە. ئەڤ ئێك ژی كاریگەر یەك ناتەندروست ل سەر بوھایێن نەتەوەی كری یە، واتە د بنەرەت دا تاكێ كورد ب توركی ھزر دكەت، ب توركی ژی دەربرین ژ ھزرا خوە دەكەت. ئەڤ ئێك تێتە واتەیا چی؟ ل ڤێ دەرێ دیارە كو كولتورێ و ناسنامەیا كو نەتەوەیا تورك پێ تێتە پێناسەكرن، كو زمانێ توركی یە.
ئەگەر چی توركیا ل پشتی روخانا سەدام حسێن ل سالا 2003 ھەمی ھەول و توانایێن خوە دان، كو رێگر بیت كوررد ل عێراقێ ببیتە خاوەن قەوارەیەك یاسایی و دانپێنایێ، بەلێ د ھەمی ھەولێن خوەدا توشی شكەست بو. ژینگەھا سیاسی یا عێراقێ د وی سەردەمی ب شێوەیەكێ بو كو ئەمریكا و ھێزێن ھاوپەیمانێن وێ پێویستی ب پشتەڤانی یا ھەرێما كوردستانێ ھەبون ژ بوی ئاڤادانكرنا عێراقێ د ھەمی بواران. ھاوتەریب د گەل ڤێ، سەركردایەتی یا كوردی دەرفەتەك نوی دایە سەركردایەتی یا نوی یا عێراقێ، كو پرسا كورد ل عێراق ب شێوەیەكێ بێتە چارەسەركرن، كو خواستێن سیاسی، یاسایی و ئابوریێن كورد ل بەر چاڤ بێنە وەرگرتن، كو ئەڤ ئێك ژی د دەستورا عێراقێ ھاتینە جێگیر كرن. ھەمی ئەڤ ھوكار ھەتا سالا 2007ێ توركیا ھەول دا كو ب رێكا ترساندن و ھێرشكرن بو سەر ھەرێما كوردستانێ، ئارامی یا دەڤەرێ و عێراقێ تێك بدەت. دەستوەردانێن ئەمریكا ل وی دەمی ب گەلەك شێوازان بونە رێگر كو توركیا ب سەرۆكاتی یا ئەردوغان ھەول بدەت میكانیزمێن جیاوازتر ژ ھەرەشە و تەھدیدێن لەشكەری ژ بوی دروستكرنا پەیوەندی یان د گەل ھەرێما كوردستان باڤێت.
ئەو بو كو ل دوماھیك قوناغ ب دانپێنان ب ھەرێما كوردستانێ، توركیا كونسولخانەیا خوە ل ھەولێر ل سالا 2010 ڤەكر. توركیا ئێك ژ دەوڵەتێن " ھەژەمونیخواز و پاوانخوازە" ل روژھەڵاتا ناڤین ھەردەم ویستا خوە یا سەركردایەتی و زڤرین بو سەردەمێ دەسەڵاتداری یا عوسمانی یان تینیت پێش، و ئەڤ ئێك ژ وەكی فاكتەرەك ناجێگیر كاریگەری ل سەر رێرەوا سیاسەتا وێ یا دەرڤە و كاردانەوە ل دەڤ دەوڵەتێن روژھەلاتا ناڤین ھەیە بەرامبەر ب توركیا. لەورا، ل روژھەلاتا ناڤین، توركیا ئەو دەوڵەتە كو كێمترین باوەری ب وێ ھەیە كو بشێت دابینكارێ ئاسایش و پێكڤەژیانێ بیت.
سەبارەت ب پێشڤەچونێن ھەنوكی ل سیاسەتا ناڤخویا توركیا، و تایبەتی ژی پێكدادان د ناڤبەرا ئەردوغان و داودئوغلو، ھەست ب ھندێ تێتە كرن كو د ناڤخویا ئاكپارتی دا ژی ژینگەھەكا ناتەندروست ھاتییە ئارا و دەنگێ نارازیبونێ د ڤی بواری دا ھێددی ھێدی بەرزتر دبیت ل دژی شێوازێ سەرۆكاتی یا ئەردوغان. ئیرو گەلەك كەسێن كو ژ دامەزرێنەرێن ئاكپارتی بوینە، ھەست ب ھندێ دكەن كو ئاكپارتی بویە " دكانا ئەردوغان"و چاوان بڤێت ھەلسوكەوتێ دكەت. ھوكارێ ڤێ یەكێ ژی بو ھندێ دزڤریت كو ھەتا نوكە ل ناڤ ئاكپارتی ئەڤ ئێك بویە عوروف كو ئاكپارتی واتە ئەردوغان و بێ ئەردوغان ژی ئاكپارتی نابیت.
ھەمی سەركەفتنێن كو د مێژویا ئاكپارتی دا ھاتینە ئارا، ل سەر ناڤێ ئەردوغان ھاتینە توماركرن، بێ كو رەچاوا لێكەرێن دیێن د ناڤ ئاكپارتی دا بێتە كرن ژ وان ژی وەكی عبدوللا گوول، داوودئوغلو، بولەنت ئارینج، بەشیر ئاتالای، مھمەت شیمشەك، علی باباجان و ھتد. ئەگەر داوودئوغلو وەكی ئەقلێ ستراتێژی یا كرانەوە بو جیھانێ و روژھەلاتا ناڤین بێتە پێناسەكرن، بولەنت ئارینچ و گول ژ وان كەسانن كو كاریگەری ل سەر ژینگەھا ناڤخوی یا سیاسەتا توركیا و پرسا كورد ھەبونە، و د ھەمان دەم ژی شیمشەك و عەلی باباجان دوو كەسایەتیێن ئابوریناسن، كو كاریگەری ل سەر بھێزی یا ئابوری یا توركیا دا ھەبونە.
لەورا، ئیرو ژی ب نەبونا ڤان كەسان ل ناڤ ئاكپارتی و دورەپەرێزی یا كو ھەلبژاردەن، ئیرو ئاكپارتی كەفتی یە بن رێكێڤا كاریگەری یا " نەتەوەپەرەستی" و ئەردوغان تەنیا رێكا دەرباس بون ژ شكەستخواردنێن خوە د دروستكرنا ھاوپەیمانی ل گەل گروپەك وەھا دبینیت. ئەردوغان نوكە د رەوشەك نالەبار دایە، و ژ بوی دەركەفتن ژ رەوشەك وەھا، پێویستی یا ئەردوغان ب دروستكرنا ھاوپەیمانی یەك نوی ھەیە. ل ناڤەندێن سیاسیێن توركیا باس ل دروستكرنا ھاوپەیمانی د گەل تانسو چیلەر سەرۆك وەزیرێ بەرێ یێ توركیا د سالێن 1990ان تێتە كرن. ب خوە ل دوماھیك ھەلبژارتنان دا كو د سالا 2002 ھاتییە كرن، ئەڤێ پارتی د گەل پارتی یا ئاناپ، نەشیان رێژەیەك باش دەنگان بینن و ب زەحمەتی و ب رێكا بەربژێرن سەربخوە بونە ئەندامێ پارلەمانی. پرس ئەوە، ئەرێ دێ تانسو چیلەر چاوان بشێت ئەردوغان بھێز بكەت؟ گەلەك دژوارە، بەلێ، یا كو جھێ ئاماژە پێكرنە، ئیرو ب گشتی بوچونەك ل دەڤ سیاسەتمەدارێن توركیا ھەیە، كو پرسا كورد ل ناڤخو و پرسا كورد ل سوریا وەكی مەترسیێن سەرەكی ژ بوی ئاسایشا توركیا تێنە دیتن.
د بەرامبەری ڤێ یەكێ، داودئوغلو كو بەرسڤا تەھدیێن ئەردوغان دایە، د ناڤەندا سیاسی و راگەیاندنا توركیا دا بویە ھوكارێ دروستبونا " رایەك گشتی" كو ئیرو ئەڤ بابەت تێتە نیقاشكرن و ئەردوغان توشی مەترسی بویە. ئەو ژی پرسا " دەفتەرا تیرور و نڤیسینگەھێن تیرور" كو ئاماژە ب پشتەڤانی یا ئەردوغان ژ تیرورێ دكەت ل دژی چارەسەركرنا پرسا كورد و ھەورەھا ژی د بوارێ سیاسەتا دەرڤە یا توركیا بەرامبەر سوریا. ئەڤ ژی بویە ھوكارێ مەترسی بو سەر ئەردوغان. ئەڤ بێدەنگی شكاندنا داودئوغلو، گوشارێن ل سەر ئەردوغان د ناڤ ئاكپارتی دا زێدەتر كرینە.
ژ بوی كو خوە ژ گوشارێن ناڤخویێن حزبی و سیاسیێن توركیا خەلاس بكەت، ئەردوغان ھەول ددەت كو سەركەفتنەكێ تومار بكەت، و سەرەدانا وی بو روسیا ل ڤێ دوماھیكێ و دیدار د گەل پوتین، ئاماژە ب ھندێ دكەن كو توركیا ب كرینا فروكەیێن روسیا، و ھەروەھا ژی پرسا چەكێن ئەتومی، جارەك دی بەرامبەر گوشارێن ئەمریكا رادوەستیت. ژ بلی ھندێ كو ئەردوغان دڤێت پرسا ئاوارەیان بكەت كارتەك گوشار ھەم بو سەر ئوروپا و ھەم ژی بو سەر ئەمریكا، ب گوشارێن زێدە، دڤێت كارتێێن گوشارێن خوە د دانوستاندنان دابھێزتر بكەت دا كو ئەمریكا و ئوروپا مەجبور بكەت، سەبارەت ب پرسا كورد ل سوریا، بەرامبەر ب ھندەك خواستێن توركیا نەرمی نیشان بدەت.
د بەرامبەر ڤێ یەكێ، وەكی دەستپێشخەری یەك ژ بوی ھاوپەیمانی یا ھادەپ د گەل ج.ھ.پ.، كلیچدارئوغلو ب راسستی ژی ئاماژە ب جھێ راستەقینەیێن چارەسەركرنا پرسا كورد ل توركیا كر. واتە، دڤێت ل توركیا رێككەفتنەك یەكدەنگی ھەبیت كو بشێت ڤێ پرسێ چارسەر بكەت. ئەو جھ ژی پارلەمانی توركیایە، ب دیتنا كللیچدارئوغلو. ئەگەر ج.ھ.پ بشێت د ھەلبژارتنێن داھاتو ل توركیا بەرامبەر بەرەی ئاكپارتی سەركەفتن ب دەست ڤەبینیت، و ل پارلەمانی پرسەك وەھا بێخیتە روژەڤێ، ئەڤ ئێك دبیتە وەرچەرخانەك، كو گەلەك ب دژواری بەرپرسێن توركیا دشێن خوە ژ ڤێ یەكێ رزگار بكەن. ھەژی ئاماژەیە كو ژ بوی پروژەیەك وەھا، وەكی خواندنەكا دەستپێكی، پارتی یا داوودئئوغلو و عەلی باباجان، دێ پشتگیری ژ پروسەیەك وەھا بكەن، ب تایبەتی ژی كو ئەو ب خوە ژ وان ئەكتەرێن سیاسی بوینە، كو پشتەڤانی ژ پروسەیا ئاشتی كرینە، كو ل دوماھیك ل كوشكا دولمەباخچە، بەیانا رێككەفتنەك وەھا ھاتییە خواندن و بویە ھوكارێ ھندێ كو ئەردوغان ل دژی بەیانەك وەھا دەربكەڤیت و شكەست ب پروسەیا ئاشتی بینیت.
لەورا، كلیچدارئوغلو ئادرەسی چارەسەركردنی پرسی كوردی دەستنیشانكرد. ئەویش پارلەمانی توركیایە. ئەمە دەستپێكێكی نوێیە كە ئوپوزیسیونی توركیا " دان" بەم راستیە دەنێت. واتە، پرسی كورد لە توركیا، پرسی كەسێك، حزبێك و لایەنێك نییە، بەلكو پرسی سیستەمێكە، كە دەوڵەتی توركیا لە سەری دامەزراوە. بویە، ئەم سیستەمە دەبێت بێتە گورین، گورانكاریش لە ناو پارلەمانی توركیا و بە یاسا و بە پەسەندی حزب و لایەنەكان دەكرێت. چارەسەركردنی پرسی كورد لە ناو پارلەمانی توركیا، بێجگە لەوە پشتگیری نێو نەتەوەیش كودەكاتەوە، لە ھەمان كاتیش كومەلێك پرسی سەرەكی توركیا وەكو مافی مرۆڤ، دیموكراسی و ئابوریش چارەسەردەكات. ھەروەھاش مێتودی چارەسەركردنی پرسی كورد لە چەكداری یەوە دەگورێت بو خەباتی سیاسی و یاسایی، كە لەمەش توركیا لە سەر ئاستی جیھان و ھەرێمایەتی قازانجێكی گەورە دەكات. واتە، پێگەی توركیا، لە سەر ئاستی روژھەلات بەھێزتر دەبێت.
د.سەردار موسی شەریف- م. ز- دھوك، بەشێ زانستێ سیاسەتا گشتی