توركیاو ئەمریكا: روژئاڤایێ كوردستانێ‌و ناوچەیا ئارام
د. سەردار موسی شەریف
2019-09-10 983
روژئاڤایێ كوردستان‌و توركیا: د ناڤبەرا ئەمریكاو روسیا
دانوستاندنێن دیپلوماسیێن ئەمریكا د ڤی بواری دا بوینە ھوكارێ ھندێ كو ھەول بێتە دایتن ھاوشێوەی ھەرێما كوردستانێ پەیوەندیێن ناڤبەرا توركیا و روژئاڤایێ كوردستانێ ئاسیی بكەت. ئاسایی بونا پەیوەندیێن روژئاڤا د گەل توركیا بخوە د بەرژەوەندی یا توركیا دایە و دێ پێگەھا توركیا ل سوریا بھێز بكەت. د ھەمان دەم ژی دێ مەترسیێن گڤاشێن پ.ك.ك بو سەر توركیا گەلەك لاواز بكەت ئەگەر ھەرێمەك كوردستانی یاسایی ھاوشێوەی ھەرێما كوردستانێ ل سوریا بێتە ئاڤاكرن، كو خاوەن پێگەھا سیاسی و د ھەمان دەم ژی ھێزەك لەشكەری ھەبیت كو بشێت د بوارێ دابینكرنا ئاسایشێ ئەركدار بیت.
ناوچەیا ئارام
سەبارەت ب چەند و چونیەتی یا دروستكرنا دەڤەرا ئارام ناكوكیێن جدی و بەرفرە د ناڤبەرا ئەمریكا، توركیا و رێڤەبەری یا روژئاڤا ھەیە. ئێكەم پرس پەیوەندی ب كویراتی یا دەڤەرەك وەھا ھەیە، كو توركیاژ بەر گەلەك ھوكاران داخوازا دروستكرنا ھەرێمەك ب كویراتی یا 30 كم، دكەت، كو ئەڤ ئێك مەترسی یە ژی بو سەر ھەرێما كوردستانێ. پێداگیری یا توركیا بو سەر كویراتی یەك وەھا دڤێت زەنگەك مەترسیدار بیت كو ل ھەرێما كوردستانێ لێ بێتە داین. توركیا نەك تەنیا ئامادە نینن كو دان ب سنورێ جوغرافی یا كوردستانی یا ھەرێما كوردستانێ بنیت، بەلكو ژ بەر ئەمرێ واقع ھەلسوكەوت د گەل ھەرێما كوردستانێ دكەت و فاكتەرێ دویەم ژی پرسا داھاتێ ئابوری یە، كو ھەرێم بویە جھەك بەرفرە بو ساخكرنا بەرھەمێن كومپانیایێن توركیا، و پرسا سێیەم ژی ھەرێم دەرگەھەك ستراتێژیكە بو ترانزیتا كالا و شمكێن وەبەرھێن یێن توركیا و دەرباس بون بو دەڤەرێێن دیێن عێراق و خەلیج فارس و بگرە ئیرانێ ژی. د بوارێ مەترسی یا ڤێ پرسێ بو سەر ھەرێما كوردستانێ بەری نوكە ژی د چەند ووتاران من ئاماژە پێدایە، كو توركیا دڤێت سنورێ ناڤبەرا ھەرێما كوردستانێ و روژئاڤا كونترول بكەت ب دروستكرنا ھەرێمەك كو كویراھی یا وێ 30 كم بیت. پرسا ھەرە گرینگ كو توركیا ئاماژە پێدكەت و دڤێت جێبجێ بكەت، جێگیر كرنا ئاوارەیێن سوریا یە ل ڤێ دەڤەرێ، كو ھەگەر بێتە دروستكرن و ل ژێر چاڤدێری یا توركیا بیت. توركیا دپلان دا ھەیە كو پروژەیا خانویان ژ بوی ڤان ئاوارایانن دروست بكەت. ئەڤە ژی دێ بیتە ھوكارێ ھندێ كو دیموگرافی یا دەڤەرێ بێتە گورین، ناكوكیێن د ناڤبەرا كورد و عەرەب بێنە دروست كرن ھاوشێوەی كەركوك، و ھەروەھا ژی دیوارەكێ د ناڤبەرا كورستانا باكور و روژئاڤا دروست بكەت پێكھاتی ژ ئاوارایێن ئەرەب. پرسەك وەھا د ھەمان دەم ژی مەترسی یە بو سەر ھەرێما كوردستانێ. خالا دی یا گرینگ كو پرسا ناكوكی یە، چاڤدێری كرنا دەڤەرا ئارامە، كو توركیا دڤێت ل ژێر چاڤدێری یا وێ بیت، و ئەمریكا ل رێڤەبەریا روژئاڤا ل دژی ڤێ یەكێ یە. لەورا پێشنیارا وان ئەوە كو دڤێت ھێزەك پێكھاتی ژ ھاوپەیمانەتی یا نێڤ نەتەوەی چاڤدێری یا دەڤەرێ بكەت. مەترسی یا ھەبونا چاڤدێری یا توركیا بو ھندێ دزڤریت كو توركیا لایەنگرە و دژی پرسا كوردستانی و گەلێ كوردە، لەورا ئەڤ ئێك مەترسی یا پێكدادان د ناڤبەرا كورد و توركیا ل دەڤەرێ پتر رون دكەت.
ھەلسوكەوتێن توركیا و ھێزێن ھاوپەیمانێن وێ ل عەفرین بویەنە فاكتەرێ ھندێ كو ئەو باوەری ب توركیا نەبیت وەكی چاڤدێر ل دەڤەرا ئارام رولەك ھەبیت. راپورتێن كو د ڤی بواری دا ژ لایێ لایەنێن باوەر پێكری ڤە ھاتینە بەلاڤ كرن، ئاماژە ب تالانكرن، وێران كرن و ئاوارەكرنا دەڤەرێ ژ لایێ توركیا و ھێزێن ھاوپەیمانێن وێ كو كومەك ھێزێن جیھانی نە، ئەڤ مەترسی ل دەڤ ئەمریكا و ھاوپەیمانێن وێ دروست كرینە، كو رێك پێدان ب توركیا و ھێرش بكەت سەر روژئاڤا دێ بیتە ھوكارێ ھندێ كو ئەمریكا بێتە تاوانباركرن، ب تایبەتی كو ئەمریكا ھەتا نوكە ژی سیاسەتا وێ یا فەرمی ئەوە كو ئەو دێ ھاوپەیمان و ھاوبەشێن خوە یێن ناڤخویی ب تەنێ ناھێلن، بەلكو دێ بەرەڤانی ژ وان ژی بكەن.
ھەلسوكەوتێن توركیا و ھێرشێن وێ ل سوریا بویننە ھوكارێ لاوازی یا پێگەیا توركیا و بھێزبونا پێگەھا رێڤەبەری یا روژئاڤا ل سەر ئاستێ نێڤ نەتەوەیی. توركیا ب ھەمی گڤاشێن خوە ژ لایێ دیپلوماسی ڤە ژی ھەول دایە كو رێگر بیت رێڤەبەری یا روژئاڤا بەشداری د دانوستاندنێن ژنێڤ و جنێڤا بكەت، كو تاكە پروسەیا فەرمی و دانپێكری یە ژ لایێ كومەلگەھا نێڤ نەتەوەی و خاوەن پشتەڤانی یا بریارا ئەنجومەنێ ئاسایشا نەتەوەیێن ئێكگرتوویە ن ناڤێ 1254 ژ بوی ئاسایی كرنا پروسەیا سیاسی ل سوریا. گڤاشێن توركیا بو ھندێ دزڤریت كو رێگر بیت ژ دروستبونا ھەرێمەك ئوتونوم یا كوردستانی ل روژئاڤا ل ژێر ھەر ناڤەكێ دا بیت.
دڤی بواری دا ئەردوغان ل رەوشەك نالەبار دا دژیت. پوتین ب زیرەكی یەك ھێژا ئەردوغان خستی یە ناڤ تەلەیا خوە و ئەردوغان ژی نەشێت وەھا ب ئاسانی ژ بن سێبەرا پوتین دا دەربكەڤیت. ئێكەم ئەگەر ئەردوغان خووە نێزیكی ئەمریكا بكەت، پرسا ئیدلیب و ھێزێن توركیا ل دەڤەرێ دێ كەڤیت بن مەترسی دا. ب شیوەیەكێ ھێزێن سوریا و روسیا دێ ھێرش بكەن سەر بنكەیێن ھێزێن توركیا و ھێزێن سەر ب توركیا ل دەڤەرا ئیدلیب و حەلەب. دەڤەرا ئیدلیب خاوەن 3 ملیون ھاولاتی یانە. ھەر ھێرشەك یا روسیا و سوریا دبیتە ھوكارێ ئاوارەبونا سەدان ھەزار ھاولاتی یان بەرەڤ توركیا. ئەڤ ئێك دێ گوشارێن ناڤخوی ل سەر ئەردوغان زێدە بكەت، نەك د بوارێ سیاسی، بەلكو د بوارێ ئابوری و كومەلایەتی ژی. دبیت كو د ناڤ كومەلگەھا توركیا دژایەتی و شەر و پێكدادان د ناڤبەرا ئاوارەیێن سوریا و ھاولاتیێن توركیا دا بێتە ئارا و ئەڤ رەوش نەئێتە كونترول كرن. پرسەك دی ژی ئەوە، كو د رەوەشەك وەھا و تێكچونا پەیوەندیلن وێ د گەل روسیا و ھێرشا روسیا و سوریا بو سەر ئیدلیب و و ھێزێن كو توركیا پشتەڤانی یا وان دكەت، دێ كەڤنە بەر ھێرش و نەدویرە ژی كو ئەڤ ھێزێ ئیدی پشتا خوە بكەن توركیا و ل دژی توركیا شەر بكەن، یان ژی ل ناڤخویا توركیا دەست ب تولەڤەكرنێ بكەن. لەورا ئەڤ ئێك بو توركیا دەست نادەت كو رێككەفتنا موشەكێن ئێێس-400 د گەل روسیا ھەلوەشینیت. ل رەوشەك وەھا، ئەڤ ئێك بویە ھوكارێ ھندێ كو دژایەتی یا توركیا بەرامبەر ئەمریكا بھێزتو بویە، و راگەیاندنا نێزیك ل حكومەتێ روژانە ب گوتارێن ئاگرین، ئەمریكا تاوانبار دكەن ب ھاریكاری كرن ل گەل گروپێن تیروریستی وەكی گولەن و ھێزێن پ.ك.ك. و ی.پ.گ و ھێزێن سوریا دیموكرات و چەكداركرنا ڤان ھێزن ژ لایێ ئەمریكا ڤە. ھاوكات توركیا بو ھەر ھێرشەكێ بو سەر روژئاڤا، پێویستی یا وێ ب ھندێ ھەیە كو داخوازا رەزامەندی ژ ئەمریكا بكەت، كو رێكخوشكەر بیت ئاسمانێ روژئاڤا بو فروكەیێن توركیا ڤەكەت، دا كو ھێرش بكەت بو سەر روژئاڤایێ كوردستانێ. ئەڤ ئێك ژی گەلەك دژوارە كو ئەمریكا د رەوشەك وەھا دا رەزامەندی ل سەر دەربریت. نوكە د سەردەمەكێ دا كو موەكێن ئێس-400 رادەستی توركیا ھاتینە كرن، و ھەرچەندە كو پروژەیەك ھاوبەش یا دیموكرات و جمھوریخوازان پێداگیری ل سەر ھندێ دكەت كو دڤێت ئابلوقەیا سیاسی – ئابوری و لەشكەری ل سەر توركیا بێتە سەپاندن، ئەما ترامپ ھەتا نوكە ئەڤ بریار جێبجێ نەكری یە. دبیت كو ترامپ ژ ڤێ یەكێ تێگەھیشتیبیت، یان ژی ترامپ دڤێت كو " بازار و دانوستاندنەكێ" د گەل ئەدروغان بكەت. ئەڤ بازار ژی دێ وەھا بیت كو توركیا دێ گەرانتی بدەت ئەمریكا كو ھێرش ناكەت سەر روژئاڤا، توركیا رێگر نابیت بو بەشداری یا رێڤەبەری یا روژئاڤا د دانوستاندنێن سیاسی ناسراو ب پروسەیا ژنێڤ، د بەرامبەر ترامپ ئابلوقەیا ئابوری ناسەپینیت سەر توركیا. د ھەمان دەم ژی تترامپپ باش دزانیت كو گوشارخستن بو سەر ئەردوغان دێ وی پتر نێزیكی روسیا و ئیرانێ بكەت، و بو پروسەیەك داھاتو یا ھێرشككرنا بو سەر ئیرانێ ترامپ پێویستی ب ھندێ ھەیە كو پێگەھا ئیرانێ لاواز بكەت و نەھێلیت توركیا ھاریكارێ ئیرانێ بیت. لەورا، كومەك فاكتەرێن كو ئاماژە پێھاتین كرن دبیت رێگر بن كو ترامپپ ھەتا نوكە ئابلوقەیا ئابوری بو سەر توركیا پەسەند نەكری یە. دبیت ژی كو ھەگەر ترامپ ئابلوقەیا ئابوری بو سەر توركیا بسەپینیت، ئەڤ ئێك ببیتە ھوكارێ ھندێ كو د ناڤخویا توركیا پپێگەھا ئەردوغان بھێز بیت، و دژایەتی یا بەرفرەتر یا ئەمریكا بێتە كرن و بو ھەلبژارتنێن داھاتو، ئەڤ ئێك دێ پێگەھا ھێزا ئوپوزیسیون ل توركیا لاوازتر بكەت. لەورا ژی ترامپ ڤێ یەككێ ژی ل بەر چاڤ دگریت كو داھاتوی یا سیاسی یا ئەردوغان ل توركیا ھێدی ھێدی بەرەڤ لاوازی تەمام بونێ دچیت، و پێویست ناكەت كو پتر ل دەڤ ھاولاتیێن توركیا، دژبەری یا ئەمریكا زێدەتر بیت. ھەروەھا ژی ئابلوقەیا ئابوری دێ بیتە ھوكارێ ھندێ كو ئەردوغان توشی " رەفعل" بیت بەرامبەر ئیدارەی ترامپ و ھێرش بكەت سەر روژئاڤایێ كوردستانێ و ئەڤ ئێك نەئێتە كونترول كرن. ترامپ د ڤێێ باوەرێ دا یە كو ئابوری یا توركیا ھەتا رادەیەك باش لاواز بویە و ژ بن كونترولێ دەركەڤتی یە، لەورا پێویستی ب سەپاندنا ئابلوقەیێن زێدەتر ناكەت. ھەروەھا نوكە ل ناڤخویا توركیا ھێزێن ئوپوزیسیونێ گوشار بو سەر ئەردوغان دكەن كو دانوستاندنێن راستەوخو د گەلل سوریا دا بكەت و ئێدی بابەتەك وەھا نەھێلیت ب ھیڤی یا روسیا یان ئیران یان ژی للایەنەك سێیەم.
ھێرشا توركیا بو سەر روژئاڤایا كوردستانێ، ئەگەر ئەمریكا رێگری ژێ نەكەت، د بوارێ باوەری دا دێ پێگەھا ئەمریكا ل دەڤ ھاوپەیمانێن وێ لاواز بكەت. ل ئالی دی ڤە توركیا ل بەرژەوەندیێن خوە ل دەڤەرێ دگەرھیت، ب شێوەیەكێ ھەر داگیركاری یەك یا خاكا سوریا ژ لایێ توركیا ڤە، دێ بیتە كارتەك یا گوشارا سیاسی ل سەر دیمشق ژ لایێ توركیا ڤە ژ بوی وەرگرتنا ئیمتیازێن سیاسی و ئابوری و ئاسایشی. نەدویرە ژی رێككەفتنێن نوی بێنە ڤاژو كرن كو پتر د بەرژەوەندی یا توركیا دا بن و د ڤی بواری دا دەست و پێیێن سوریا بێنە گرتن.
ژ لایێ دی ڤە، ھێرش و گوشارێن توركیا بو سەر روژئاڤا، دشێت ب ڤی شێوەیێ خواندن بو بێتە كرن، كو توركیا دڤێت ژ بوی ئاسایی كرنا پەیوەندیێن خوە د گەل ئەمریكا و قەرەبوكرنا ئابوری، ڤان گڤاشان ل ئەمریكا دكەت. توركیا دزانیت كو ئەمریكا بێ ھوكار وەبەرھێنان ل سەر روژئاڤایێ كوردستانێ نەكری یە، و نەشێت بەرامبەر ھێزا ئەمریكا د ڤی بواری دا خوراگر بیت، لەورا ب گوشاران دڤێت كو ب جولەكرن ب ھێزا لەشكەری و كومكرنا ھێزێ لەشكەری ل سەر سنورێ روژئاڤا.
لەورا پرسا ھێرشەك لەشكەری بو سەر روژئاڤا گەلەك لاوازە، و ڤێ ژی ھندەك ھوكارێن خوە ھەنە. ئەمریكا ب رێك ڤەكرن بو توركیا كو ھێرشش بكەت بو سەر بنكەیێێن پ.ك.ك. ل ھەرێما كوردستانێ و رێگەپێدان ب بكارئینانا ئاسمانێ عێراقێ، دڤێت قەرەبویا كەسایەتی یا ئەردوغان د پرسێن سیاسیێن ناڤخوی بكەت. توركیا ب ھێرش كرن بو سەر بنكەیێن پ.ك.ك. ل باشورێ كوردستانێ دڤێت پێگەھا پ.ك.ك. گەلەك لاواز بكەت، ھەروەھا ژی گوشار ل سەر ھەرێما كوردستانێ دكەت، كو پێنگاڤێن جدی باڤێت ژ بوی رێگریكرن ژ چالاكیێن پ.ك.ك.ێ ل ھەرێما كوردستانێ. ب خوە ژی د ڤان دەمێن بورین ھێرشێن توركیا بو سەر پ.ك.ك. گوشارەێن مەزن ل سەر ڤێ رێككخراوەیێ كرینە، و چەندین سەركردەیێن لەشكەری و سیاسی د ھێێرشێن راستەوخویێن توركیا دا ھاتینە شەھید كرن.
د. سەردار موسی شەریف- بەشێ زانستێ سیاسی- ز. دھوك