لەناو بەرداشتی توركیاو پ.ك.ك.: بەرپرسیاریەتی ھەرێم
د. سەردار موسی شەریف
2021-06-08 605
گەشەكردنی
پرسی كورد لە سەر ئاستی ھەرێمایەتی و جیھانی لە دوای 1990 چەند قوناغێكی بریوە، كە
گرینگترینیان بە یاسایی و دەستوری بونی قەوارەی ھەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی
دەستوری عێراق، و ئەمەش بو خوی كومەلێك دەرگای نویێ لە بەردەم ھەرێمی كوردستانی
كردوتەوە لە سەر ئاستی جیھان. قوناخی دوویەمی بە جیھانی بونی پرسی كورد، لە
سەردەمی شەری داعش و قارەمانێتی ھێزەكانی كورد لە ھەرێمی كوردستان و روژئاڤای
كوردستان و پشتیوانی جیھانی لە كورد لە شەرێكی وەھا دا، و لە كوتایش پرسی گشتپرسی
سالی 2017. ھەمو ئەمانە بە شێوەیەك لە شێوەكان كاریگەری لە سەر ھەلسوكەوتی توركیای
كردوتەوە بەرامبەر بە ھەرێمی كوردستان و لە ھەر قوناغێك توركیا بە شێوەیەكی جیاواز
ھەلوسوكەوتی لە گەل ھەرێمی كوردستان كردوتەوە بە تایبەتی و بە گشتی لە گەل پرسی
كورد. ژینگەی سیاسیا س نوخوی توركیا و كاریگەریەكانی پێشكەوتنەكانی ھەرێمی
روژھەلات و بونی زلھێزەكان كاریگەریان لە سەر ھەلسوكەوتی توركیا ھەیە بەرامبەر بە ھەرێمی كوردستان.
كوی گشتی
چوارچیوەی ھەلسوكەوتەكان لە لایەكی دیكەوە گرێدراوە بە شێوەی ئێحتیوا كردن و
گەشەكردنی پرسی كورد و لە نمونەی حزبی ئاكپارتی و ئەردوغان لە پێناو گەیشتن و
بەھێزكردنی پێگەی دەسەڵاتی خوی، ھەمو ئەو تەنازولاتانەی بەرامبەر بە كورد
كردویەتی، تەیا یەك ئارمانجی یان ھەبووە، كە ئێستا ئێمە ھەم چاودێرین و ھەمیش
تەماشاگەر. خو ئەگەر توركیا لە راستی دانی بە ھەرێمی كوردستانی نابا، ئێستا كە
نیونەرایەتی فەرمی حكومەتی ھەرێمی كوردستان لە توركیا بونی ھەبو، بەلام توركیا لەم
پرسەش دا پەشیمانی پێوە دیارە. بونی كونسولخانەی توركیا لە ھەرێمی كوردستان، بو
چەندین مەبەستە. لە روژنامەگەری و راگەیاندنی توركیا و دامەزراوە فەرمی یەكانی
توركیا ناوھێنانی " ھەرێمی كوردستانی- عێراق" بەرچاو ناكەوێت و توركیا
بە شێوەیەكی فەرمی بە ناوی " ئیدارەی باكوری عێراق" ناوی دەبات، كە ئەمە
پرسێكە حكومەتی ھەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق پێویستە لە سەریان توركیا لە
پێشەڵكردنی دەستوری عێراق ئاگادار بكەن. سیاسەتی ئینكاری دەڵەتی توركیا بەرامبەر
بە بونی كورد لە دونیا دا وێنەی نییە.
لە دوای 2003 ئەو كاتەی كە پێگەی كورد لە
بغدا بەھێز بو، ھیچ ھێزێكی كوردی بیری
ئەوەی نەدەكرد كە پێداچونەوە بە رێككەوتنەكانی نێوان عێراق و توركیا دا بكات كە لە
سەر حیسابی كورد لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا واژوكراون. لە ئێستا د وبە تایبەتی لە
دوای 2005 كە ھەرێمی كوردستان بوتە بەشێكی فەرمی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراق و لە
روی یاسایشەوە دەستوری یە، گرینگە كورد پێداگیری بكات عێراق ھیچ رێككەوتنێك لە گەل
دەوڵەتی توركیا ڤاژو نەكات كە لە سەر حیسابی ھەرێمی كوردستان و كورد لە عێراق بێت.
ئێە دەبێت، و عێراقی عروبەش دەبێت ئەمە بە گویێ توركیا دا بددات، پرسی كورد لە
عێراق لە چوارچێوەی دەستوری عێراق داچارەسەركراوە. لە لایەكی
دیكەش پشتگیری كومەڵگای نێودەوڵەتی لە دوای شەری داعش و گشتپرسی لە
ھەرێمی كوردستان بو خوی فاكتەری گرینگن،
كە دەتوانن گوشارەكان لە سەر توركیا بەھێز بكەن خاكی ھەرێم چول بكات، ئەمە ئەگەر
عێراقیش پشتگیر بێت و خواستی ھەبێت، كە دەبێت ھەر واش بێت لە پێناو گەرانەوەی
سەروەری بو عێراق و سەقامگیركردنی ھەرێمی كوردستان. لە ئێستادا بە ھوی بارودخی
نالەباری سوریا و عێراق و بەرزەفری یەكانی ئەردوغان بە ھوی تموحی خاكی كوردستان،
دەبێت متمانەیەكی جدی لە نێوان عێراق و ھەرێم دا بێتە دروستكرن لە پێناو
دورخستنەوەی ھەرێم لە ھەر روداوێكی نەخوازیار كە توركیا بە ھوی بونی پ.ك.ك. لە
ھەرێمی كوردستان ئێستا خەریكی پلاندارێژی یە.
ستراتێژی ھەرێمی كوردستان و عێراق بە ھاوكاری و پشتیوانی
ھاوپەیمان و نەتەوە یەكگرتووەكان دەبێت لە سەر دروستكردن و بەھێزكردنی "
ستراتێژی ھاوبەش" لە نێوان ھێزی پشێمەرگە و ھێزەكانی عێراق بێتە دارشتن لە
پێناو پاراستنی سنورەكان، كەبەشێكی پەیوەستە بە ئاسایشی ھەرێمی كوردستان. دەكرێت
رێككەوتنی نێوان ھێزەكانی پێشمەرگە و ھێزەكانی عێراقی بو ناوچە كوردستانی یەكانی
دەرەوەی ھەرێم درێژ بكرێت بو پاراستنی سنورەكانی نێوان عێراق و توركیا. بویە،
درەنگ نییە ئەگەر ھەرێم و عێراق پێكەوە داخواز لە نەتەوە یەكگرتووەكان و ھاوپەیمان
بكەن لەم رویەوە ھاریكار و پشتیوان بن، ئەمە دەتوانێت گوشارە سیاسی و دیپلوماسی
یەكان لە سەر توركیا بەھێز بكات كە ھێزەكانی خوی لە ھەرێمی كوردستان بكشێتەوە.
بویە، ئێستا باشترین بژاردە بو ھەرێمی كوردستان و عێراق ئەوەیە نەتەوە
یەكگرتووەكان و ھاوپەیمان رولیان ھەبێت.
ئەمە دەتوانێت بوعدێكی دیكەی سیاسی لە سەر ئاستی جیھانیش بداتە پرسی كورد لە
توركیا، بە ھیوای ئەوەی رێگە چارەیەك بدوزرێتەوە. خالی مەترسیدار ئەوەیە، ئەگەر
ھەرێمی كوردستان و عێراق كەمتەرخەم بن لەم بارەیەوە، بێ شك ھەرێم لە روی سیاسی و ئاسایش
توشی لاوازی گەورە دەبێت. ھوكارەكان ئەوەن كە توركیا بەرە بەرە ھەرێمی كوردستان و
بە تایبەتیش پارتی پەلكێشی شەرێك دەكات لە گەل پ.ك.ك. كە بە یەك " تیر ، دوو
نیشان دەپێكێت". ئەمەش خواستی ھیچ كوردێك نییە كە شەرێكی كوردی- كوردی دروست بێت.
ھاوكات دەبێت گوشارەكانی سەر پارتیش لە بەر چاو بگرین، بە تایبەتی بە دەڤەرێكە لە
ژێر كونترولی پارتی یە و بربرەی ھێز و توانای پارتی یە لە سەر ئاستی ھەرێم و
كوردستان بە گشتی و روژ لە دوای روژ گوشارەكانی خەلكیش بو سەر سەركردایەتی
پارتی لە بەھێزبوندایە و خوازیاری ھەلوێست و كردارن لە سەركردایەتی پارتی.
بویە
دەتوانین ئەو پشتگیری عێراق و ھاوپەیمان لە ھەرێمی كوردستان بەرامبەر بە شەھید
بونی 5 پێشمەرگەی كوردستان لە ماوەی چەند روژی رابوردوو، بە خالێكی دەستپێكی
دروستكردنی لێكتێگەیشتنی گشتگیر نێوان ھەرێم و بەغداد لە لایەك و لە لایەكی دیكەش
ھاوپەیمان پێناسە بكەین. پشتیوانی سیاسی و
دیپلوماسی عێراق و ھاوپەیمانان لە ھەرێم گرینگە، و ھەلوێستی دەولەتی عێراقیش جێگای دەستخوشی یە لە خالێك
كە " ھێزی پشمەرگە" وەكو بەشێك لە ھێزەكانی بەرگری عێراق پێناسە دەكات و
ئەمەش ئەمە وێنە دەكات كە ژینگەیەكی نوێ لە پەیوەندی یەكانی نێوان ھێزی پێشمەرگە و
ھێزەكانی عێراقی ھاتوتە ئارا، كە جێگای دلخوش یە. ووتەكانی وزارەتی بەرگری عێراق،
ببە تایبەتی لایەن لیوا تەحسین خەفاجی گوتەبێژی فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنە
هاوبەشەکانی عێراق، بە جەختكردن لەسەر ئەوەی " ھێزی پشێمەرگە بەشێکی
دانەبڕاوە لە هێزە چەکدارەکانمان و هەر دەستدرێژییەک بۆ سەر ئەم هێزە رەتکراوەیە و
قبووڵکراو نییە" بو ھەرێم گرینگە. ھاوكات ئیدانەكردنی
ھێرشی توركیا بو سەر كەمپی مەخمور لە لایەن لیندا تۆماس گرینفیڵد نیونەری ئەمریكا
لە نەتەوە یەكگرتووەكان بو خوی نامەیەكە بو توركیا كە پێویستە لە چوارچێوەی یاسا
نێودەوڵەتی یەكان ھەلسوكەوت بكات.
لە
كوتایی، كومەڵگای ھەرێمی كورددستانیش لە پرسی ھەلسوكەوتكردن لە گەل پ.ك.ك.
دابەشبونی پێوە دیارە. خوێندنەوی جدیمان پێویستە بو ئەم پرسە چونكە پرسێكی
پەیوەستە بە دورخستنەوەی مەترسیەكان لە سەر ھەرێم كە تاكە ھیوای ھەمو كوردێكە لە
جیھان و لەم رویەش پێویستی بە قوماركردن نییە بە ناوی " كوردایەتی وفروشتنی
نەتەوەپەرەستی". بەلكو گەورەترین نەتەوەپەرەستی ئەوەیە كە ھەر ھێزێكی
كوردستانی خوی بە خاوەنی ھەرێمی كوردستان بزانێت لەو رەوانگەیەوە كە نەبێتە ھوكاری
دروستكردنی كێشەی قول كە پێگە و ژیانی ھەرێم بیخاتە مەترسی یەوە. ئەوەی جێگای دلخوشی یە، بەیانی فەرمی
دامەزراوەكانی ھەرێمی كوردستانە كە خویان لە بە تیروریست ناساندنی پ.ك.ك. بە دور
دەگرن.
خالی
كوتایی: تێگەیشتن لە ئەردوغان
لە
ژێر كاریگەری ژینگەی سیاسی و ناوخوی توركیاد دا پێویستیمان بە تێگەیشتن لە ژینگەی
سیاسی ناوخوی توركیا و پێكدادانەكانی روژھەڵاتی ناوەراست و باكوری ئەفریقیا
تێبگەین، ئەو تێگەیشتنە گرینگە قول، گشتگیر بێت. كوی گشتی پرسە ناكوكەكان بو دەوڵەتانی
بەشدار و كێبەركێكار لەم ژینگەیە پێكەوەگرێدانێكی ھەیە: ئەویش ھەبونی ھێز،
خوسەپاندن و بون بە یەكێك لە یاریكەرەكان و دروستكردنی بالانسی ھێز و لە دوای
دانوستاندن لە سەر مێزی گوفتگو لە پێناو دەستكەوت. توركیا لە چەندین ناكوكی
ھەرێمایەتی نێزیك تێوەگلاوە و بێجگە لە كێبەركێ كردن لە گەل وڵاتانی زلھێێزی وەكو
ئەمریكا و روسیا، لە روژھەلاتی ناوەراستیش لە گەل مسر، سعودیە، ئێران و ئیماراتیش
لە كێبەركێ دایە. بەرپرسانی سیاسی توركیا سەرەرای قەیرانی ئابوری و خالی بونی
صندوقی نەختینەی دەوڵەت، لە سەر ئاستی جیھانی و ھەرێمایەتی ئەوەی بەلایانەوە گرینگ
بێت، كە ئەمە خالێكی ستراتێژی یە: بەھێزكردنی توركیاو دەستكەوتی مادی یە لەم قەیرانانە. دەوڵەتان لە
پێناو "material Interests" بەشداری شەر و ناكوكی یەكان دەكەن، كە
فاكتەری ناوەكی بەھێزبونی ھێزە لە ئاستی سیاسی.
ستراتێژی
دەوڵەتی توركیایە لە سەردەمی ئەردوغان ئاشكراتر لە ھەر كاتێك خوازیاری گورانكاری سنورەكانی ئێستایە.
داخوازی پێداچونەوە بە رێكەوتنە
جیھانی یەكانی سەردەمی ھەلوەشاندنەوەی ئیمپراتوری عوسمانی دەكرێت، چونكە توركیا
لەو بروایەدایە، زولم لێیكراوە. ئەردوغان
لە ناوخو و دەرەوە لە ژێر گوشارێكی گەوردایە، و ئەو لە پێناو كەمكردنی گوشارەكان
لە سەركەوتنێك دەگەرێت. دوای ھاتنی بایدن بو سەر دەسەڵات چەندین مانگ ئەردوغان
چاوەرێی پەیوەندی یەكی تلفونی دەكرد. ئێستا خەریكە روناھی یەك بەدی دەكرێت بو
كومبونەوەیەكی لاوەكی بایدن-ئەردوغان لە كومبونەوەی سەركردەكانی ناتو. راگەیاندنی
توركیا چەندین روژە خەریكی زورنا لێدانن و بە ھەمو شێوەیەك وێنەیەكی گەورە لە
توركیا وێنە دەكەن، كە ئەمەش مافی خویانە و پێگەی توركیا گرینگە و توركیاش ئەم
پێگەی بە شێوەیەك بەكار دێنێت كە بەرژەوەندی یەكانی بپارێزێت. توركیا دەوڵەتێكە كە
مێژوییەن ویستی فراوانخوازی سنوری جوغرافی و دەست بە سەر داگرتنی خاكی وڵاتن و
نەتەوەكانی جیرانی ھەیە. ئەگەر ئەم كولتورە لە دوای كوتایی ھاتنی جەنگی جیھانی
دوویەم لە لای زورێك لە وڵاتان نەمابێت، بەلام لە لای توركیا بەزەقی بەدی دەكرێت،
و ئەمەش یەكێكە لە ھەرە بالكێشترین كێشەكان لە سیاسەتی دەرەوەی توركیا كە وڵاتانی
جیران بە ھیچ شێوەیەك متمانەیان بە توركیا نییە و زوربەشیان مێژوی یەن جورێك
دوژمانتی یان لە نێوان یان دروستبوتەوە وەكو كورد، ئەرمێنیا، یونان، بلگاریا،
جورجیا، سوریا و ھتد. بویە تەنیا شتێك كە بتوانێت كوتایی بە فراوانخوازی یەكانی
توركیا بھێنێت لە راستی دا دروستكردنی ھاوپەیمانی یەكی مێژویی یە لە نێوان بو
نمونە ئەرمینیا، یونان، كوردەكان، سوریا و ئەمەش نامەیەكی بەھێز دەبێت بو توركیا
كە دەبێت بە سنورەكانی ئێستای خوی رازی بێت. لە مانگی 12ی 2016 لە سەفەرێك بو
یونان ئەردوغان داوای لە سەرۆكی یونان كرد كە پێویستە دوبارە پێداچونەوە بە
رێككەوتنی لوزان بكرێت، چونكە مافەكانی توركیا پێشەلكراون و دوكتورینی " ماڤی
ڤاتەن" لە لایەن " جاھیت یایجی" فەرمانی پێشوی ھێزەكانی دەریایی
توركیا پێشكێش كراوە دەكرێت ھاوتەریب بێت لە گەل ئەم خواستە، و لە ھەمان كاتیش
رێككەوتن لە گەل لیبیا لە پێنوا دەستنیشانكردنی سنورە دەریای یەكانی نێوان توركیا
و لیبیا لە سالی ڤاژژو كراو لە بەرواری
27ی نوڤمێبەری 2019 ھەر دەچێتە ئەم چوارچێوەیە كە توركیا بێ گوێدانەوە بە
رێككەوتننامە جیھانی یەكان، دەیەوێت خوی بسەپێنێت بە سەر رژێمە جیھانی یەكان كە
كودەنگی لە سەری ھەیە.