لەپەراوێزی: کۆنفرانسی هەرێمی کوردستان - عێراق بۆ یەکڕیزی و دەستوور
د. سەردار موسی شەریف
2021-05-21 735
نێچیرڤان بارزانی:
دەبێت بەهاکانی دیموکراسی و ئازادیی رادەربڕین بپارێزێت رەنگدانەوەی زۆربەی خواستەکانی پێکهاتەکانی گەلی کوردستان بێت. "
رەخنەگرتن لەوەی عێراق
دەستوری جێبەجێ نەكردووە بەشێكە لە گلەیی سەركردایەتی سیاسی
كورد و خەڵكی كوردستان. ئەمەگەرچی راستە، و لە دوای 2003 كورد
ھیوای ئەوەبوو لاپەرەیەكی نوێ لە گەڵ عێراق بكاتەوە، بەلام لە ژینگەی دەولەتێكی
وەكو عێراق سیاسەت كردن بو كورد زور زەحمەتە. عێراقێك سەروەری بە سەر بستێك لە
خاكی خوی نەبێت، عێراقی ئێستا لە روی سەروەری سیاسیەوە غیابێكی گەورەی بەرچاو
دەكەوێت، عێراقێك سەركردە سیاسییەكانی
لە جیاتی ئینتیمایەكی عێراقی،
ئێستا خاوەن ئیتیمان بو وڵاتانی دراوسێ و ھتد، عێراقێك لە جیاتی ئەوەی خاوەن ئەجێندای خوی بێت، بەپرسانی جێبەجێكاری
ئەجێندای وڵاتانی جیران و ھتدن. عێراقێك لە جیاتی ئەوەی خاوەن ھێزێكی سەربازی نیشتیمانی
بێت، ئێستا ھەر عەشیرەتێک، كابرایەكی ئاینی، چەقوكێش و تاد، خاوەنی ھێزی میلیشیایی
خویانن و بە روژی روشن پەنجە ئەكەن بە ناو چاوی ئەوەی پێدەگوترێت سەرۆك وەزیران.
بویە، جێگای تێرامان و پرسیارە ئێمە لە كوردستان خوازیاری جێبەجێكردنی دەستور بین
لە وڵاتێكی وەھا پر لە كێشە.
بە پێچەوانەی عێراق،
لە بەر چاو گرتنی ئەم راستی یە گرینگە لە خومان بپرسین، خومان چەندە یەكگرتووین لە ھەڵسوكەوتی
سیاسی تایبەت بە مافەكانی ھەرێم بەرامبەر بە عێراق؟ رون و ئاشكرایە، گەورەترین دەسكەوتی
سیاسی كورد، دەستوری عێراقە، كە سەردەمی زێرینی یەكگرتووی و یەكرێزی گوتاری سیاسی
كورد و بونی سەركردەی بەھێزی وەكو سەرۆك مام جەلال و سەرۆك بارزانی بوو. بۆیە، ئەمە جێگای تێرامانە، گلەی بكەین بێ ئەوەی ئاورێك لە خۆمان بدەین. بویە، لە پێناو رێكخستنی سیستەمی حكومداری و كاملكردنی پێگەكانی
دەوڵەتداری 30 سالی رابوردو چەندین پروژەی
دەستوری پێشكێشی بریاردەرانی ھەرێم كراوە لە لایەن خەمخورانی ئەم وڵات و نەتەوەیە.
ھوكارەكان ھەر چییەك بن، دەتوانم ئاماژە بەوە بدەم کە بەرژەوەندی تایبەتی
تاكەكەسەكان ھەر لە روژی یەكەمی دیاربونی پروژەی دەستوری ھەرێم، زاڵ بووە بە سەر
بەرژەوەندی گشتی نەتەوەی كورد لە عێراق. تێنەگەیشتنی نوخبەی سیاسی ھەرێم لە گرینگی بونی
دەستور لە رەوانگەیەكی نێو نەتەوەییەوە، كارەسات خولقێنەرە. ئێستاش درەنگ نییە
ئەگەر عەقلیەت و دیدی بریاردەران کرانەوەیەکی جەوھەری بە خویەوە نە بینیبێت، بێ شك
ئاسویەكی رونتر چاورەوانی ھەرێمی كوردستان دەكات ھەم لە
بوارەكانی بەھێزكردنی پێگەكانی دەوڵەتداری و بەرێوبەرایەتی ھەرێمی كوردستان. لە پرسی پەیوەندیدار بە
دەستورەوە لە ناو كەوانەیەك، پێویستیمان بە دەستورێكە بتوانێت ھاوسەنگی ھێز لە
نێوان ھەر سێ دامەزراوەی سەرۆكایەتی بپارێزێت، دابینكەری سەربەخوی و شكو بێت بۆ دەسەڵاتی
دادوەری، خاوەن پایەكانی گرێبەستێكی
سیاسی، ئابوریی بێت لە نێوان دەوڵەت، ھاوڵاتی و كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت، خاوەن
پایەكانی بەھێزكردن و بێ لایەنكردنی ھێزەكانی ئەمنی بە گشتی بێت، خاوەن پایەكانی
پاراستنی مافەكانی ھاوڵاتی بێت بەرامبەر بە دەستدرێژیەكانی دەسەڵاتداران. دەستورێك لە ھەرێمی كوردستان
پێویستە كە بتوانێت دابینكەری عەدالەتی ئابوری بێت بتوانێت ئەوەی پیی
دەگوترێت "الميراث السلبي"[1] یەكێك بێت لە ستراتێژی یە
سەرەكییەكان كە ئەم میراتە بەرەوە نەمان بەرێت. ئێمە تەنیا پێویستیمان بە دەستور نییە كە پارێزەری دەسەڵاتدار بێت، پولیس لە
خزمەتی دەسەڵاتدار بێت، ئابوری و داھاتی وڵات لە خزمەتی دەسەڵاتدار بێت! نەخێر، ئێمە پێویستیمان بە دەستورێك ھەیە
پێكەوەگرێدانێك و ئینتیمایەكی نیشتمانی گشتگیر دروست بكات.
گەران بە دوای
دادپەروەری بەشێكە لە كێبەركێی سیاسی بە شێوەیەك رێكخراو یانیش تاك، بێجگە لەوەی
لەوەی ھەوڵەكانی بو یارمەتیدانی دەسەڵاتدار دەخاتە كار لە پێناو باشتر رێكخستنی
بوارەكان، لە ھەمان كاتیش تەحەداكردنی/رەخنەگرتن لە دەسەڵات بەشێكە لەو خەباتەی لایەنە سیاسی یەكان و تاكەكان بە گشتی پێكەوە لە پێناو دروستكردن
و ئاوەدانكردنی كومەڵگایەكی گەشاوەتر دید و بوچونەكانی یان بەرجەستە دەكەن. ئەمە
بەشێكە لەوەی دەتوانین پپێی بلێین مێژوی دیموكراسی و دەبێت ئێمەشە سەرەرای ھەمو
كەموكوری یەك شانازی بە مێژوی 30 سالی حوكومرانی ھەرێمی خومان بكەین، نەك لە بەر
خاتری دەسەڵاتداران، بەڵكو لە بەر پرسێك كە ھزرێكی گشتیر دروست بكرێت زورتر رولی
ئاوەدانكردنەوە بگرێتە بەر. لەم رویەوە سەرەرای ھەمو تێبینی یەك لە
سەر شێواز، مێتود و ھەلسوكەوتی دەسەڵاتداران لە ماوەی ئەم 30 سالە، ئەم ھەرێمەمان توانیویەتی لە روی
ئاوەدانی یەوە رەنگ و رویەكی شارستانی بەخویەوە ببینێت. رەسیدی ئەم ئاوەدانی
و شارستانی یە تەنیا بو دەسەڵاتدارن نییە، بەلكو بەرھەمی خەباتی ھاوڵاتیانی كوردە.
رەخنەكە ئەوەیە بەرپرسان لەمەوداو دەبێت باشتر بتوانن ئیدارەدانی تواناكانی
تاكەكانی ھەرێمی كوردستان بیكەی بە جورێك بنەماكانی دەوڵەتداری
سەردەمیانە بونیاتبنرێت. دەبێت شانازی بەوەش بیكەین، روژ لە
دوای روژ بە ھوی كەموكوری و كەمترخەمیەكانی دەسەڵاتدارانی ھەرێمی كوردستان، تاكی كوردی پێگەیشتوتر و چالاكتر لە
ناو كومەڵگادا پەیدا دبێت. تاكێك كە ئێستا لەوە
تێدەگات بە چ رێگا و میكانیزمێك داكوكی لە مافەكانی خوی بكات.
ئەمە تەحەداكردنی دەسەڵاتدارە. ھاوكات ناشتوانین ئەم راستییە بشارینەوە " روح و ناخی" تاكی كوردی لەروی
ئیتیمای نەتەوەییەوە بەرەوە ھەلوەشاندنەوە دەچێت.
حزبەكان و مرۆڤەكان بە
بەھاكانییانەوە جوانن و خەبات بو جێبەجێكردنیان دەكەن، و بەھاكانیش نوێنەرایەتی روانگەی
تاكەكانی كومەڵگا دەكات، كە پرسێكە ئێمە دەبێت شانازی پێوەیان
بكەین. دەتوانین ئەمە نیشانی جیھان بدەین،
ئێمەی كورد دیموكراسییەكی جوانمان لە روژھەلاتی ناوەراست دروستكردوتەوە، كە
ھەمویان دەتوانن خویان لە ناو ئەم سیستەمە دیموكراسی یەدا وێنا بكەن. ئێمە لە
ناخمان دا باوەریمان بە دیموكراسی ھەیە. بە شێوەیەك تایبەت بە كولتوری كومەڵایەتی و پێكەوەژیان كەمینەكانی دیكەی ھەرێمی كوردستان
خویان دەتوانن شایەتی ئەوە بدەن. ئێمە شانازی بەو مێژویە پڕشەنگدارە دەكەین، و
خوشمان بەرگری لەوە دەكەین، كە پێكەوە ئێمە جوانین و ئەم خاكە چەندە ھی كوردە، ھی
كەمەنەتەوەكانی دیكەشە، بە ناسنامەیەكی كوردی بو پاراستنی مافە كولتوری و شارستانی
یەكانی كەمینەكانی ھەرێمی كوردستان. ئەمە منەتێك نییە ئێمە بەسەر كەمەنەتەوەكانی
ھەرێمی كوردستان بكەین. بەلكو پێیان دەلێین، بێننە پێشەوە و داكوكی لە مافەكانی
یان بكەن، ئێمە نامانەوێت ببین بە خاوەن كولتور و
سیستەمێكی سیاسی كە پروسەی ئاوێتەكردنی كەمینەكان بەشێك بێتە لە سیاسەتی. ئێمە نامانەوێت كولتوری رق و كینە
بەرھەم بێنین، ئێمە دەمانەوێت، و ئەمە بەشێكە لە ناخی سروشتیمان، پێكەوە ژیان بەشێكە لە مێژوی ئێمە لە
ھەرێمی كوردستان.
ئەم پرسەی سەرەوە بێجگە لەوەی پرینسیپێكی یاسایی
بێت، لە ناو كومەڵگای كوردستان "پرەنسیپێكی چەسپاوی كولتوری" یە لای
تاكی كورد. لە كاتێك ئێمە بەڵگەیەكی مێژوی سیاسی بە ناوی دەستوری عێراقمان لە بەر
دەستە، دەتوانین بپرسین، بوچی تا دوای 30 سال ئێمەی كورد بەڵگەیەكی مێژووی یاسایی
ھەرێمی كوردستانمان لە بەر دەستدا نییە؟ سەرەرای ھەموو
تێبنییەكان لە سەر سەركردایەتی سیاسی، دەبێت ئەوەش قبول بكەین ژینگەی سیاسی عێراق
و روژھەڵاتی ناوەراست بە شێوەیەكە كە رێگریەكان زورن لە بەرامبەر لایەنە سیاسی
یەكانی كوردستان. ئەمە بەمەبستی بیانو هێنانەوە نییە، بێ شك پێویستیمان بە بونی ئیرادەی سیاسییە كەبێ شك دەبێت رەنگدانەوەی لە ناو كومەڵگای ھەرێمی
كوردستانیش ھەبێت. بونی یەكرێزی لە ھەرێمی كوردستان لە ئاستی سیاسەتی دەرەوە و
دیپلوماسیش، پێگەی ھەرێم بەھێزتر دەكات و ئەو مەترسیانەی نیونەری سكرتێری گشتی
نەتەوەیەكگرتووەكان ئاماژەی پێكردن، راستەقینەن و دەبێت بە جدی وەربگرین.
خوێندنەوەی مەترسی یەكان و ھەلسوكەتی تەندروستی سیاسی و لەشكەری
دەرفەتی ژیانەوە و گەشەكردن بو ھەرێمی كوردستان زورتر بەرجەستە و فەراھەم دەكات.
ئەمە پێویستی بە سەركردەی ژێرە.
ئێمە پێمانخوش بێت
یان نا، ئەمە راستی یە و ناتوانین خۆمان لێی لابدەین،
ئەویش دابەزینی ئاستی بەشداریكردن و دابەزینی ئاستی ئینتیمایە لە ھەلبژاردن لە
لایەن ھاوڵاتیانەوە. ھاوڵاتیان مافدارن لەم پرسە. ئەمە ئەگەر پرسێكی سروشتی
بێت لە لایەكی دیكە " بزوتنەوەیەكی ناڕازی"ی لە ھەرێمی كوردستان روو لە ھەلكشانە. ئەمە پەیامێكە، تێگەیشتنی پێویستە، خالێكە نوخبەی سیاسی
ھەرێمی كوردستان لە سەر ئەمە كوكن كە لە نێوان " دەسەڵاتدار و ھاوڵاتی"دا شتێك نەماوە بە ناوی متمانە. بو
ئەم بابەتە دەبێت پرسەكان لە چوارچێوەی درووشمەكان دەربێنین و لە رەوانگەیەكی
لوژیكییەوە لێیان وردبینەوە. ئەگەر ئێمە بە دوای سەربەخوییدا دەگەرین، كە ئاواتی
ھەر كوردێكە، ئەوا بێ شك نوخبەی سیاسی ئێستا دەبێت لە ئاستی كردار و ستراتێژی ھەڵسوكەوتەكان
ھاوتەریب بن. گەرانەوەی ئەم متمانەیە بێجگە لەوەی ئەركی سێ دامەزراوەی سەرەكی دەسەلاتدارییە
لە ھەرێم، لە دەرەوەی بازنەی دەسەڵاتداریش
ئەركی زانكو و راگەیاندن و حزبەكانیشە كار بۆ پرسێكی لەم جۆرە بكەن. ئەگەریش
پرسەكە پەیوەندیدارە بە مانەوە لە چوارچێوەی عێراقی ئێستا و ستراتێژییەكان دەبێت لە پێناو بەھێزكردن و ژیانەوە و گەشەپێدانی
ھەرێمی كوردستان بێت؛ ئەمە بەشێك بێت لە ستراتێژی قوناغی راگوزەر بو سەربەخۆی. دەبێت كردار و ستراتێژی
سەركردایەتی سیاسی كوردستان لەم رویەوە ھەلسەنگاندنی بۆ بكرێت و سەر لە نوێ بێتەوە
دارشتن. بو ئەم مەبەستە پێویستیمان بە خوێندنەوەی ژینگەی سیاسی عێراق و ھەرێمی روژھەلاتی ناڤینە.
بوچی؟ ئێمە پێویستیمان بە دارشتنی سیاسەتێكی جدی دەرەوە و دیپلوماسی چالاك لەم
دەڤەرە ھەیە و دەبێت ھەولەكان بو بەھێزكردنی پەیوەندی یەكانی حكومەتی ھەرێم لە گەل كومەڵگای سڤیل و
كەرتی تایبەتی وڵاتان و دەوڵەتانی روژھەلاتی ناوەراست بێنە تەرخانكردن. دەشبێت
ھەرێمی كوردستان بەم قەوارەی خوی خاوەن پروژە بێت و بو روژھەلاتی ناوەراستیش.
لەم رویەوە، ئەركی سەرەكی حكومەتی ئێستای ھەرێمی كوردستانە كە سێ پرسی
حكومداری، چاكسازی، دیموكراسی بەشێكی گرینگی ستراتێژی گەشەسەندنی ھەرێم بێت. ئەم
پرسانە بێجگە لەوەی حكومەت دەبێت خوی سەرقالی بێت لە پێناو تێگەیشتنی قوولتر، لە
ھەمان كاتیش ئەركی ناوەندە ھزری یەكانی كوردستانە كاری پێویست لە سەر ئەم پرسانە بكەن. دەبێت پروژەیكی جەوھەریش بێت بو راگەیاندنی ھەرێمی كوردستان كە رولی ھەبێت لە بلاو بونەوەی ئەم سێ چەمكە جەوھەری یە، كە بەشێكی دانەبراوی پایەكانی ھەر دەستورێكە كە بو كومەڵگایەكی لە گەشەكردن و
قوناغەكانی گوزەردا دەژیت، گرینگیشە لە كایەی سیاسی رەنگدانەوەی ھەبێت. ئەو دەستورەی كە
ھەر ھەمویان بە كلیلی چارەسەری پرسەكانی ھەرێمی كوردستان پێناسە دەكەن دەبێت
بەڵگەیەكی مێژوی بێت لایەنەكان بوخویان تومار بكەن لە گەیشتن بە دواین قوناغەكانی.
لە پرسێكی دیكەی گرێدراو بە دەستوری ھەرێم، لە سەردەمێك ئەمە ھاولاتیان نینن
كە ناكوكن و پێویستی یان بە یەكرێزی ھەیە، بەلكو ئەمە نوخبەی سیاسی ھەرێمی
كوردستانە نەیانتوانیوە ئیدارە و بەرێوبەرایەتی سامانی ژێر زەوی و سەرزەوی ھەرێمی
كوردستانی بكەن كە لە بەرژەوەندی پێشكەوتن و گەشەكردنی ھەرێمی كوردستان بێت. بەمەش ھاوڵاتی سودمەند بێت. بەلكو پێچەوانەی ئەمە دروستە، كە ئەویش ئیدارەو بەرێوبەردنی
ئەم سامانە زورتر لە بەرژەوەندی حزبەكان و ھەندێك بەرپرسی تایبەت بووە كە لەم
رێگایەوە ساماێكی بەرچاو كوكراوە. ئەم سامانە كوكراوەكە شەرعیش نییە، نەیانتوانیەوە بیخنە كار لە پێناو ئاوەداناكردنی ھەرێمی كوردستان
بە شێوەیەك كە وەبەرھێنان لە پیشەسازیكردنی ھەرێمی كوردستان بكرێت لە پێناو
دروستكردنی دەرفەتی كار بو ھاوڵاتیان و پێدانی باج بە حكومەتی ھەرێم كە بە شێوەیەكی
گشتی ھاولاتیان سودمەند بن. نەخێر، ئەم سامانە بو وڵاتانێك نێدراوە و وەبەرھێنان
كراوە كە تەنیا و تەنیا ئەم بەرپرسانە و ئەو وڵاتانەی وەبەرھێنان لێی كراوە،
سودمەندن. پرسەكە ئەوەیە، بەرپرسان دەیانەوێت بە ملك و مالی كوكراوی ناشەرعی لە
ھەرێمی كوردستان وڵاتانی دیكە سودمەند بن و یارمەتی وڵاتانی دیكە بدەن كە ئاوەدان
بن و دەرفەتی كار دروست بكەن بو ھاولاتیانی ئەو وڵاتانە. بویە، ئێمە كاتێك دەتوانین باسی یەكرێزی بكەین كاتێكك نوخبەی
ئەم وڵاتە لە روی سروشتی ھەلسوكەوت و خزمەتكردن زورتر كیانێكی سروشتی بەخویەوە
بینی، نەك داھات و ملك و مالی گشتی ئەم وڵاتە تەخشان و پەخشان بكرێت بو ئیمتیاز و
ئینتیمای تاكەكان، بە پێچەوانەی ئەمە ئەگەر ئەم سامانە لە پروژە و ئاوەدانی
كوردستان سەرف بكرێت، لە روی پێگەی ھێز و پشتگیری ھاوڵاتیان ھەلبەت سودی بو
حزبەكان زیاتر دەبێت.
وەكو كۆكەرەوە، نوسینی دەستور كاری پەرلەمان نییە، ئەمە پرسێكە پەیوەندی بە
ھەمو ھاوڵاتییەكی ھەرێمی كوردستانەوە ھەیە و مافیانە لە سەر دیاركردنی مافەكانی خۆیان
بیرو بوچونی خویان بدركێنن و دەبێت ئەم دەرفەتەش پێیان بدرێت. نوسینی دەستور
پرسێكی نیشتیمانی یە كە پێویست بوو نەك تەنیا پارلەمان، بەڵكو حكومەت و حزبەكان و
رێكخراوە ناحكومییەكان، زانكوكان و بیرمەندانی ھەرێمی كوردستان بەشدار بن لە
نوسینی ئەم دەستورە، ئەگەر ئێمە باسی " گرێبەستێكی كۆمەلایەتی" دەكەین،
و دەبێت تێگەیشتنیشمان لە گرێبەستی كومەلایەتی زور لەوە قولتر بێت كە تەنیا
بەرژەوەندی كۆمەلێك تاك بپارێزێت. لە دواییدا ئەم قسەی جێنین پلاسخارت، نوێنەری
سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بە پێویست دەزانم ئاماژە پێی بكەم: پێمان خۆش بێت یان ناخۆش، نه‌رمى نواندن
رێگەیەکە بۆ تێپەڕاندنی جیاوازییەکان.
[1] دەستەواژەیكی
سیاسی، ئابوری و كومەلایەتی یەكە بەكار دێت لە پێناو بەرجەستەكردنی ناعەدالەتی لە
سودمەندبون لە داھاتی گشتی لە نێوان ھاوڵاتیان و لە وڵاتانی پێششكەوتو ھەول دەدرێت
لە رێگای دابینكردنی دەرفەتی خوێندن، پشتگیری ئابوری و ھتد، ئەو دەرفەتە بە كەسانی
كەمدەرامەت بدرێت ئاستی ژیان و توانای زانستیان بەرزبكەن و رێگری بكرێت لە بە
فیرودانی تواناكانی تاكەكانی كومەڵگا.