ناوەڕۆك
• سیستەمی سیاسی و دامەزراوەكانی
• سیستەمی سیاسی و كۆمەلگەی تەقلیدی
• دەسەلات و سیستەمی سیاسی نەگۆڕ نیە
• سیستەمی سیاسی و سیستەمی كۆمەلایەتی
• هەر كۆمەلگەیەك تایبەتمەندی خۆی هەیە
• كۆمەلگە پێویستی بە رێكخستن هەیە
• سیستەمی سیاسی هەرێمی كوردستان
• بۆ پڕۆسەی بەمۆدێرن كردن دەركەوتەیەكی قۆناغی ئینتیقالیە
• هەرچەندە نوسراوە، بەلام من پێتان دەڵێم
• دەزگای بیرۆكراسی و ئیرهاب وەك ئامرازی سەقامگیری
• گەندەڵی لە بیرۆكراسیەتی ئەم سیستەمەدا
• پیادەكردنی دەسەلاتی سیاسی هەرێم مەركەزیە
سیستەمی سیاسی و دامەزراوەكانی
سیستەمی سیاسی دەولەتێك بە دەستورو كەلتوری سیاسی و ئەلیتە سیاسیەكەیەوە دیاری دەكرێت، هەروەها لە دابەشكردنی دەسەلاتە واقعیەكانە لەنیوان ناوەندەكانی بریاردا. سیستەمە سیاسیەكان و دامەزراوەكانی وەك (پەڕلەمان، حكومەت، دادوەری)، دەوڵەت، حیزب و رێكخراوەكانی و ڕای گشتی و هاوبەشیی هاولاتی لەحكومەت و كارگێریدا، هەروەها رێكخراوە كۆمەلایەتیەكان، دەسەلات و هێزو پێشبركێیەكانی هەلبژاردن هەموو ئەمانە لەژێر چەتری سیستەمی سیاسیدا كۆدەبنەوە. سیستەمی سیاسی داینەمۆی دەولەت و ژیانی كۆمەلگایە، هەروەها ئەركی رێكخستنی كۆمەل دەگرێتە ئەستۆ. سیستەمی سیاسی زیاتر تایبەتە بەرێكخستنی شێوازو كاری دەسەلات و كۆمەل و كۆمەلە سیاسیەكان و چەند دامودەزگایەكە لە كۆمەلگایەكی دیاریكراودا كاروباری بەریوەبردن دەگرنە ئەستۆ لەرێگای ئەو یاساو ریاسا مولزیمانەی لە ئارادان، یان دانراوون لەچوارچێوەی ئایدیۆلۆژیایەكی سیاسی پەیرەوكراودا. بەلام سیستەمی سیاسی بەتەنیا بریتی نیە لە دامەزراوە حكومیەكان بەلكو لەهەموو پێكهاتە كۆمەلایەتیەكان بەهەموو لایەنە سیاسیەكانیەوە بە پێكهاتە تەقلیدیەكانیشەوە كە لەسەر بنەمای خزمایەتی و عەشیرەت دامەزراون. كەواتە سەرجەم دیاردەكان پێكەوە سیستەمێك پێك دەهێنن.
سیستەمی سیاسی و كۆمەلگای تەقلیدی
خه‌سله‌تی كۆمه‌لگای ته‌قلیدی بریتیه له‌كرده‌وه ته‌قلیدیه كۆمه‌لایه‌تیه‌كان. واتا ئه‌و كرده‌وانه‌ی كه له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌قل و مه‌نتق دانه‌مه‌زراوه، به‌لكو له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و كرده‌وانه‌ی كه سه‌رده‌مانێك كاری پێكراوه‌و جێگیربوه‌و به میرات ماوه‌ته‌وه وه‌ك شتێكی ته‌قلیدی. یه‌كێك له‌خه‌سله‌ته‌كانی كۆمه‌لگای ته‌قلیدی بریتیه له‌پێكهاته‌یه‌كی داخراوی كۆمه‌لایه‌تی كه به‌زه‌حمه‌ت خۆی ده‌داته ده‌ست گۆرانكاری به‌تایبه‌ت به‌مۆدێرن كردنی هه‌ره‌می سه‌ره‌وه‌ی. جگه له‌مانه زۆربه‌ی ئه‌ندامانی ئه‌م كۆمه‌لگایه سه‌ربه‌خۆییان نیه‌و به‌ستراونه‌ته‌وه به‌نه‌ریتی گشتی كۆمه‌لگاكه.
لێره‌دا هوشیاری ئاینی زاله به‌سه‌ر ته‌واوی بواره‌كانی ژیانی كۆمه‌لگاكه. ده‌سه‌لاتی سیاسیش خه‌سله‌تێكی حوكمی فه‌ردیه تێیدا. بۆیه ئه‌م جۆره كۆمه‌لگایه هه‌روه‌ك ئاماژه‌م پێدا به‌پێی سروشتی خۆی، خۆی كه‌متر ده‌داته ده‌ست به‌مۆدێرن كردن. زیاتر له‌شوێنی خۆی ده‌چه‌قێ و گۆڕانیشی كاتێكی درێژی ده‌وێ كه ئه‌میش به‌نده به‌كۆمه‌لێك فاكته‌ره‌وه.
ئابوری خزمایه‌تی و بارودۆخی پابه‌ندبوون
له‌م سیسته‌مه ته‌قلیدیه‌دا وه‌ك نمونه‌ی هه‌ریمی كوردستان په‌یوه‌ندی شه‌خسی دروست ده‌بێت و ڕۆل ده‌بینێت و داروده‌سته كاره‌كان بۆ ده‌سه‌لات ده‌به‌ن به ریگاوه. به‌م شێوه‌یه گه‌شه‌كردنی ئابوری گێڕ ده‌بێت و ده‌سه‌لاته‌كه ده‌سه‌لاتێكی دواكەوتوی تەقلیدیە‌و هوشیاری كۆمه‌ل وه‌ك پێویست له‌ئارادا نیه‌و ده‌سه‌لاتداری ته‌قلیدی و كلاسیك سوود له‌م دیارده‌یه وه‌رده‌گرێ و ده‌شیه‌وێ كه‌ش و هه‌وا كۆمه‌لایه‌تیه دواكه‌وتوه‌كه هه‌ر به‌م شێوه كۆنه بمێنێته‌وه له شێوه‌ی داب و نه‌ریته ته‌قلیدیه‌كان ، هۆزو خیل و عه‌شره‌ت و ئاغا ده‌‌بوژینیته‌وه. هه‌موو پێشكه‌وتن و هوشیاریه‌كی كۆمه‌لایه‌تی ده‌بێته لاوازكردن و گۆرینی ئه‌و نه‌ریته ته‌قلیدیه‌ی كه دواتر ده‌بێته رێگر له‌به‌رده‌م ده‌سه‌لاتی ده‌سه‌لاتدارو سیسته‌مه سیاسیه ته‌قلیدیه‌كه‌دا. هه‌ربۆیه به‌گشت شێوه‌یه‌ك ئه‌م لایه‌نه هه‌وڵی له‌ناوچونی پێشكه‌وتن ئه‌دات و ده‌یه‌وێ كۆمه‌لگا كۆنه‌كه كۆمه‌لگایه‌كی داخراو بێت و به‌هۆی ناهوشیاری كۆمه‌ڵه‌وه بۆی بچێته سه‌رو ده‌سه‌لاتدار جێگای یاساش بگرێته‌وه‌و ده‌یه‌وێ له‌م زیاتر كۆمه‌ڵ هیچی تر نه‌بینێت.
له‌و كۆمه‌لگایانه‌ی هوشیاری سیاسی هاولاتیان كزو لاوازه‌و هه‌روه‌ها ره‌وشی ئابوری و كۆمه‌لایه‌تی تیایاندا لاوازه، ئه‌وا مەترسی ئەوە زۆرە سیسته‌می سیاسی په‌یره‌وكراو له‌ده‌وله‌تدا سیسته‌مێك بێت كه له‌سه‌ر زه‌برو زه‌نگ و خۆسه‌پاندن بونیاد نرابێت. لێره‌دا پێشێلكردنی مافی تاكه‌كانی كۆمه‌ل و سه‌ربه‌ستیه‌كانیان و بوارنه‌دان به‌گروپی سیاسی جۆراوجۆر له ده‌وڵه‌تدا شتێكی ئاسایی ده‌بێت. واتا له ولاتدا سیسته‌می دیكتاتۆری په‌یره‌و ده‌كرێت ، ئیتر ئایا ئه‌و سیسته‌مه دیكتاتۆریه سیسته‌می دیكتاتۆری تاكه كه‌سی بێت، یان تاقم و گروپ بێت .
ده‌سه‌لات و سیسته‌می سیاسی نه‌گۆر نییه
به‌لام په‌یره‌و كردنی هه‌ر شێوه‌یه‌ك له سیسته‌م له‌ده‌وله‌تدا شتێك نیه بۆ هه‌میشه به‌زۆر بسه‌پێندرێ، یان هه‌تا سه‌ر بڕ بكات و نه‌گۆڕ بێت. ئه‌گه‌ر سیسته‌مه سیاسیه په‌یڕه‌و كراوه‌كه له‌گه‌ڵ باری سایكۆلۆجی و فكری و كۆمه‌لایه‌تی خه‌لكی ولاتدا گونجاو نه‌بوو ئه‌وا ئه‌و سیسته‌مه سیاسیه ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌یه‌كی زه‌مه‌نییش په‌یڕه‌و بكرێت به‌لام وه‌كو ئه‌نجام هه‌ر هه‌ره‌س دێنێت و ئامانجی رێكخستنی ده‌وڵه‌ت ناپێكێ كه له‌ڕاستیدا پێویسته بۆ خۆش گوزه‌رانی و سه‌قامگیركردنی ڕه‌وشی سیاسی و كۆمه‌لایه‌تی و ئابوری هاتبێته كایه‌وه. ڕوداوه‌كانی ئه‌م دواییه‌ی ولاته عه‌ره‌بیه‌كان په‌یامێكی گرنگه بۆ ده‌سه‌لاتداران.
مێژووی سیاسی بۆ ئه‌وه‌یه مرۆڤ لێوه‌ی فێر بێت. ده‌سه‌لاتی كۆنەپارێزو ته‌قلیدی هه‌ر هێشتا به‌ربلاوترین شێوه‌كانی ده‌سه‌لات و سیسته‌مه سیاسیه‌كانه چونكه ده‌سه‌لاتی یاسایی و ئه‌قلانی له گه‌شه مێژوییه‌كه‌یدا دره‌نگ هاتۆته دروست بوون.
سیستەمی سیاسی و سیستەمی كۆمەلایەتی
سیستەمی سیاسی لەناو سیستەمی كۆمەلایەتیدا پەیدا دەبێت. هەموو گۆڕانێك لەسیستەمی كۆمەلایەتی و دۆخی كۆمەلایەتی كار لە سیستەمی سیاسی دەكات و ئەوانیش گۆڕانیان بەسەردا دێت. لەبەر ئەوەی سیستەمی سیاسی تاڕادەیەك بریتیە لە سیستەمی كۆمەلایەتی بۆیە هەر جۆرە ناسەركەوتنێك لە سیستەمی سیاسیشدا دەبێتە هۆی دواكەوتنی دۆخە كۆمەلایەتیەكەو سیستەمە كۆمەلایەتیەكە. لەم بوارەدا حیزب و رێكخراوی سیاسی بە تایبەت گرنگیدان بە ئایدیۆلۆژیای ئەو حیزبە ڕۆڵی گرنگ دەبینێت و هێزێكی بەتوانایە بۆ گۆڕین و بەمۆدێرن كردن. پێشكەوتنی سیستەمی سیاسی پێویستی بە هوشیاری كۆمەلایەتی هەیە كە یارمەتی كۆمەڵ ئەدات بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكانی سیستەمەكە. هوشیاری كۆمەلایەتی رێگا بۆ هاولاتیان خۆش دەكات لەزۆر لایەنەوە چاودێری ژیان بكەن لەبواری سیاسی ، كۆمەلایەتی، كەسایەتی، ئەخلاقی..تاد.
كێشەی لەسەرخۆ گەشەكردنی كۆمەلگا لەبوارەكانی سیاسی و ئابوری و كۆمەلایەتی و فەرهەنگیی دەمێكە لەلایەن زاناكان و كۆمەلناسەكان بایەخی پێدراوە. مێژووی مرۆڤایەتی ئەو ڕاستیەی بە ڕوونی نیشانداوە كە گۆڕانكاری كۆمەلایەتی و سیاسی پڕۆسەیەكی حەتمیە. هەموو ئەو كۆمەلگایانەی لە ئاستی نزمی ئابوری و سیاسی و كۆمەلایەتیدان دەبێت بەو رێگایانە تێپەڕن كە ولاتانی پێشكەوتوی جیهان پێیدا تێپەریوون. هەربۆیە دەوڵەتی عێراق و هاوشێوكانی بە كوردستانیشەوە بێبەش نیە لەم یاسایە. بەلام دیارە هەر كۆمەلگایەك بەگوێرەی خەسڵەتی نەتەوەیی خۆی بەم پڕۆسەیەدا تێپەڕ دەبێت. بەم پێیە پێكهاتەی سیاسی حیزبی سیاسی و سیستەمی سیاسی ڕەنگدانەوەی بارودۆخی كۆمەلایەتی ئەو كۆمەلگایە خۆیەتی. بەواتا بەرهەمی واقعی كۆمەلایەتیە. سەدام حسێن هیچی تر نەبوو لە بەرهەمی واقعی كۆمەلگای عێراق خۆی هەربۆیە توانیشی دیكتاتۆربێت، دیكتاتۆرتر لە دیكتاتۆرەكانی تر.
هەر كۆمەلگایەك تایبەتمەندی خۆی هەیە
بێگومان هەر كۆمەلگایەك تایبەتمەندی خۆی هەیە. بیروبۆچوونی هەر كۆمەلگایەكی مرۆڤایەتی دەربارەی دەسەلات و سیستەمی سیاسی لەگەڵ ئەوی تردا دەگۆڕێ ئەویش بەپێی ڕەوشی تایبەتی هەر كۆمەلگایەك لەڕووی مێژوویی و ڕەوشی ئابوری و كۆمەلایەتی و ئاستی هوشیاری و جیۆپۆلەتیكەوە كە بە هەمویانەوە باری سایكۆلۆجی و كۆمەلایەتی و هوشیاری سیاسی و كۆمەلایەتی تاكەكانی كۆمەلگا دیاری دەكەن. ئەم فاكتەرانە بۆنمونە لە ولاتێكی ڕۆژئاوای ئەوروپا بەپێی تایبەتمەندیەكانی خۆی شێوازێكی ترە بە بەراورد لەگەڵ ولاتێكی تری دواكەوتوو، یان تازەگەشەكردوو. واتا سیستەمی سیاسی پەیڕەوكراو لە ولات و دەوڵەتێَكەوە بۆ یەكێكی تر دەگۆڕێ. لەهەر دەولەتێكدا ڕادەی هوشیاری سیاسی كۆمەڵ و بیروبۆچوونی مرۆڤەكانی دەبارەی دەسەلات لەسەر بنچینەی قۆناغە مێژوییە جیاجیاكان بەخۆوە وەردەگرێ كە دەوڵەتی پێدا ڕۆیشتوە.
كۆمەلگا پێویستی بە رێكخستن هەیە
كۆمەلگا بەبێ دەسەلاتی سیاسی رێكخراو مەحاڵە، لەبەر ئەم هۆیە پێویستی بەدەسەلاتێكی سیاسی، بە سیستەمێكی سیاسی رێكخراو هەیە تاوەكو بنەماكانی ژیان و گوزەران رێك بخات. دەزگاكانی دەوڵەت كە سیستەمە سیاسیەكە پێكدەهێنن وەك پەڕلەمان و حكومەت و دادوەری ڕۆڵی گرنگ دەبینن تێیدا. لێرەدا حیزبی سیاسیش گرنگ و پێویستە بۆ سیستەمی سیاسی كە بریتیە لەشێوازێك بۆ بەیەكەوە گرێدان و بەستنەوەی گشت پەیوەندیە سیاسی و كۆمەلایەتی و ئابوریەكانی نێو كۆمەلگا، هەروەها ئەركی رێكخستنی كۆمەڵ و ڕۆڵی بەرێوەبردن لە رێگای ئەو یاسایانەی كە هەن لە چوارچێوەی ئایدیۆلۆژیایەكی سیاسی پەیڕەوكراودا دەگرێتە ئەستۆ. ئەو كۆمەلگایانەش كە پەیكەری دەوڵەتیان نیە دەكرێ دابنرێن كە سیستەمی سیاسیان هەبێت. زاراوەكە بەشێوەیەكی دیاریكراو لە زانستی سیاسیدا بریتیە لە كۆمەلێك پەیكەرو پڕۆسەو دەزگا كە لە نێوان خۆیاندا كارلێك دەكەن. لەبەر ئەوەی زاراوەكە بەفەرمانەكانیەوە دەناسرێت ئەوا دەكرێت ئاماژە بدات بەو رێكخستنە سیاسیانەی دەوڵەت و نادەوڵەتیش.
سیستەمی سیاسی هەرێمی كوردستان
ئایا "سیستەمی سیاسی" هەرێمی كوردستان دەچێتە خانەی كام لە سیستەمە سیاسیەكان و تەنیا لەم ڕوانگەیەوە دەكرێ خوێندنەوەیەكی زانستیانەی بۆ ئەنجام بدەین ، ئایا شتێك هەیە لە هەرێم پێی بوترێت سیستەمی سیاسی؟ یان دەسەلاتی تاقم و گروپێكی سیاسیە؟
سەبارەت بەم شێوە دەسەلاتە سیاسیە كە هەرێمی كوردستانیش بەدەر نیە لێی دەكرێ باس لە چەند تیۆریەك بكرێ كە لە ئەدەبیاتی زانستیدا بەم رێگایەوە دەكرێ كاراكتەری دەسەلاتی سیاسی لە سەرجەم سیستەمەكەدا دیاری بكرێ، تیۆریەك بەكاردێت بەسەر سیستەمە سیاسیەكانی "جیهانی سێ" بەگشتی.
(مۆدێلی بە موئەسەسە كردن) هەوڵی ئەوە ئەدات سیستەمە سیاسیەكانی "جیهانی سێ" بەوە جیابكاتەوە تا چ ڕادەیەك توانیویانە سیستەمی سیاسی بە موئەسەسە بكەن. زیندو كردنەوەو گەشە پێدانی خێڵ و عەشرەت و سالانە ڤێستیڤالی خێڵ و هاوشێوەكانی لەلایەن دەسەلاتدارانی هەرێمی كوردستان و بە خێڵ و خێزان كردنی سیاسەت و تەوریسی سیاسی دوور كەوتنەوەیە لە سیستەمی بە موئەسەسە كردن. تەنانەت لە پێشكەوتوترین دەوڵەتی عەرەبیدا دژە قورساییەك بەرامبەر بە دەسەلاتی ئۆتۆكراسی دروست نەبووە.
خالێكی تر بریتیە لە Prätorianism . باس لە بەكاراكتەر كردنی سیستەمێكی سیاسی دەكات كە تێیدا سوپاو هێزی چەكداری فەرمانڕەوایی دەزگای جێبەجێكردن دەكات، یان مەیالە بەلایدا پڕۆسەی بریارە سیاسیەكان داگیر بكات. لێرەدا دەزگا مەدەنیەكانی نێو ئەم سیستەمە ناتوانن كارا بن. پەڕلەمانێكی كارای دیموكراسی وەك ئەوەی كۆمەلگە مەدەنیەكان لەم سیستەمەدا هێشتا دروست نەبووە. هەرێمی كوردستان وەك نمونە.
یەكێك لەو تیۆریانەی بۆ ئەم مەبەستە ئاماژەی پێبدەم بریتیە لە سیستەمە پاتریمۆنیالیزمەكەی ماكس ڤێبەر كە بریتیە لە شێوازی دەسەلاتداری كەسی تاك كە بنەما شەرعیەكەی وەلای تەقلیدی و ئینجازی ماددیە. لە كۆمەلگە گەشە كردوەكاندا كە پێكهاتەی مۆدێرنی دەوڵەتیان پێوە دیارە ئەم شێوە فەرمانڕەواییە شێوازێكی تری دراوەتێ كە بە نیوپاتریمۆنیالیزم ناو دەبرێ.
ئەم شێوازی دەسەلاتە بەوە دەستنیشان دەكرێ كە كەسی دەسەلاتدار خاوەنی ئیدارەو دەزگای سەربازی و دارایی و ئامرازی فەرمانڕەوایی خۆیەتی، بەواتا بە مەركەزیەت كردنی دەسەلات هەیە. ئەم جیهازی دەسەلاتە بە شێوەیەكی سەرەكی لە كەسانی پابەند دروستبووەو دادوەری و مافە سیاسیەكانی تر لەلایەن دەسەلاتدارەوە وەك شتێكی، مولكێكی شەخسی مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێ و توانای بەسەر ئامرازەكانی دەسەلاتدا هەیە هەروەك بەسەر شمەكێكی خۆیدا هەبێت، بەم شێوەیە دەكرێ بكڕدرێ و موزایەدەی پێوە بكرێ، بە قەرز بدرێ و لە وەرەسەدا بەش بكرێت ئەوەی لە لایەن دەسەلاتی سیاسی هەرێمی كوردستانەوە پەیڕەو دەكرێت.
لەم بارودۆخەدا گەل بێ سیاسە كراوە، ئیرادەی سیاسی لێ سەندراوەتەوەو دوور دەخریتەوە لە هوشیاری سیاسی و وەك بتێك لێی دەڕوانرێت ، بێ مافی سیاسیەو وەك خزمەتكار سەیر دەكرێ نەك وەك هاولاتی لە دیدگا مۆدێرن و مەدەنیەكەوە. لەلایەن توێژە دەسەلاتدارەكەوە وەك ئۆبجەكتی ڕوتاندنەوە سەیر دەكرێ. ئەمە داگیركردنی موڵكی گشتیە بە رێگای دەسەلاتداری كەس و دەستەو تاقمەوە. ئەم سیستەمە سیاسیە تەقلیدیە بەهۆی بلۆك كردنی خۆیەوە رێگر دەبێت لە گەشەكردن بە ئاڕاستەی ولات و دەوڵەتێكی مۆدێرن. دەسەلاتدار پشت بە ئیدارەكانی سەر بە شەخسی دەسەلات و سوپاو میلیشیاكانی دەبەستێت. لەم سیستەمەدا سەرجەم پەیوەندیەكانی ناوەوەو دەرەوەی دەسەلات پەیوەندی شەخسیە. لێرەدا جودا كردنەوەی دەزگاكان لانی كەم بە ڕووكەش ددان پێدا نراوە، هەربۆیە دەكرێ لە ڕای گشتیدا ئاماژەی پێ بدرێ، بەلام لە پراكتیكدا بوارە شەخسیەكان و گشتیەكان لەیەكتر جودا جودا ناكرێنەوە.
بەم شێوەیە دوو سیستەم لەتەنیشت یەكترەوە دەبن. پەڕلەمان و حكومەت و دادوەری كە لە یەكتر جودا نەكراونەتەوە ، بەلام لە ڕاستیدا دەسەلاتدارە (پاتریمۆنیالەكە) تەقلیدی و خێڵ و خێزان و دەرەبەگ و عەشرەت خۆی دەخنێتە نێو سیستەمە شەرعیە ئەقلانیەكەو فۆرمی دەگۆرێت و كرمێی دەكات و بێكاریگەریی دەكات.
بۆ پڕۆسەی بەمۆدێرن كردن دەركەوتەیەكی قۆناغی ئینتیقالیە
ئەم سیستەمە بریتیە لە گرێدانێكی تەقلیدی و ئەلەمەنتی مۆدێرن. هەربۆیە بۆ پڕۆسەی بەمۆدێرن كردن دەركەوتەیەكی قۆناغی ئینتیقالیە بەلام سیستەمە سیاسیە تەقلیدی و خێڵەكیەكانی وەك ئەوەی هەرێمی كوردستان توانای گواستنەوەی ئەو قۆناغە مێژوییەی نیە. ئەم ڕژێمە دەبێت جۆرێكی تر شەرعیەت بدات بەخۆی و تەواو لێرەدایە یەكێك لە كێشە سەرەكیەكانی. ئۆرگانەكانی وەك پەڕلەمان و حكومەت و حیزب ڕووكەش بەكار دەهێنێت بۆ خۆشاردنەوەی لە پشتی ئەمانەوەو تەنانەت حیزبیش دەبێتە ئامانج نەك ئامراز. هەربۆیە سەقامگیریەكەی بەتەنیا لە پیادەكردنی هێزەوە سەرچاوە ناگرێت هەرچەندە ئەوە ناگەیەنێت بەدوور بێت لە میكانیزمی كۆنترۆڵ و ئیرهاب. شارەزایانی زانستی سیاسی دەگەنە ئەو ڕاستیەی كە دەرئەنجامەكانی لە كۆتایدا دەبێتە هۆی وێران كردنی پێكهاتەكەی خۆی.
خەسڵەتێكی تری بریتیە لە چڕكردنەوەی دەسەلات، ئەمەش لەنێوان دەسەلاتی مەركەزی و كۆمەڵدا. لەم سیستەمەدا جیهازی دەوڵەت لە هەوڵی ئەوەدایە رێگر بێت لە دروستبوونی رێكخراوی سەربەخۆی كۆمەلایەتی. هەربۆیە لە هەوڵی كۆنتڕۆڵ كردنی سەرجەم بزوتنەوەو چالاكیە كۆمەلایەتیەكاندایەو
بەردەوام میتۆدو ستراتیجی نوێ گەشە پێئەدات بۆ بەرتەسك كردنەوەو ژێردەست كردنی داواكاریە كۆمەلایەتیەكان. پێكهاتە بیرۆكراسیەكان (دامودەزگاكانی دەسەلات) لەم سیستەمەدا مۆنۆپۆڵی سەرجەم پەیوەندیەكانی نێوان ئەلیتەی سیاسی و كۆمەڵ دەكەن. دەسەلاتی جێبەجێ كردن (سوڵتەی تەنفیزی) لە خودی سەرۆكدا كۆدەبێتەوەو كاریگەر دەبێت بەسەر سیستەمە سیاسیەكەدا. لەنێو دەزگا دەوڵەتیەكەدا (ولاتدا) دەسەلات لە شەخسی سەركردە سیاسیەكەدا چڕ بۆتەوە (صدام ، بارزانی ، تاڵەبانی ، قەزافی، ئەردۆگان ، بەشار ئەسەد ، ئەمیرو شێخەكانی سعودیە ...).
ئەوەی لەم شێوە دەسەلاتەدا بەتوندی پیادە دەكرێ ئەوەیە خەڵكان و كارمەندان لە دەزگاو دائیرەكانی خۆیاندا خاوەن مافی خۆیان نین. ئامرازە ئیداریەكان دەخرێنە خزمەتی دەسەلاتەوە. دادوەری و مافە سیاسیەكانی تر وەك شمەكێكی شەخسی مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێ. هیچ بەرپرسێكی بالا بۆ هەر ڕەفتارێكی تیرۆر كردن و بازرگانی ناشەرعی و بەهەدەردانی سامانی گشتی وەك نمونەی باشوری كوردستان ڕوبەرووی دادگاو لێپێچینەوە ناكرێنەوە چونكە سیستەم و دەسەلاتەكە خۆی لەوە پێكهاتوە. ئەم دەسەلاتە توانای رێفۆرمی ڕاستەقینەی نیە چونكە خۆی لەگەندەڵیی دروستبوەو هەر رێفۆرمێكی ڕاستەقینە واتای هەرەسهێنانی سیستەم و دەسەلاتەكە خۆی دەبەخشێت. هەربۆیە خۆی بە ناچار دەبینێت لەسەر پیادە كردنی سیاسەتە ستەمكارانەكەی خۆی بەردەوام بێت.
ئەم دەسەلاتە تەقلیدیە لەلایەن ئەلیتەیەكی سیاسی و بیرۆكراتی دەورە دراوە هەرچەندە مەبدەئیەن بەناوی سەرجەم موئەسەساتەكانی دەوڵەتەوە دەدوێ بەلام لە ڕاستیدا لە هەوڵی ئەوەدایە دەسەلات و كاریگەریی خۆی گەورەو سەلامەت بكات. ( ئەلیتەی سیاسی ئەو كەسانەن یان لە توێژو چینێكی سیاسین كە لەناو رێكخراو و دامودەزگاكانی سیستەمە سیاسیەكەدا خاوەن بریارو پۆزیشنن).
لە ژێرەوە شەڕی كێبركێی ئەلیتەكان هەیە كە لەلایەن دەسەلات خۆیەوە دروست دەكرێ بۆ سوود وەرگرتن لەم میتۆدە كە خزمەتی سەقامگیری و دەسەلاتەكە دەكات. كار بۆ لەیەكتر ترازاندن و دابەش كردنی ئۆپۆزیسیۆن دەكات ئیتر ئەوەی شەقام یان پەڕلەمان بێت، بەم میتۆدە دەسەلاتدار كار بۆ سەقامگیر كردنی دەسەلاتەكەی دەكات و تەنانەت ڕۆڵی حەكەمی سیاسیش دەبینێت.
كێبڕكێ لەنێوان ئەلیتەی سیاسی هەیە بۆ جێ پێكردنەوەی خۆیان بەلام تەنیا دەسەلاتدارە تەقلیدیەكە بڕیار ئەدات ئایا ئایدیای سیاسی، بەرنامەو ئامانج و ستراتیجیەت كە لەنێو ئەلیتەكەدا نوێنەرایەتی دەكرێن لە نێو پڕۆسەی بریاری سیستەمەكەدا چوونە ژورەوەی هەیە یان نا. شتێكی ئاساییە ستەمكارێكی لەم جۆرە كە سەربازو كارمەندان لەژێر ڕەحمەت و بریاری بێسەروبەری ئەمدان لە بارودۆخێكی وادا نین عەرزی ئارەزوەكانی خۆیان بەرامبەر بە دەسەلاتی بێسەروبەر بكەن.
دەسەلاتە سیاسیەكەی هەرێم دەسەلاتێكی ئۆتۆكراسی و ئاوتۆریتێرو تەقلیدی و ناتەكنۆكراتە. دەیەوێ سوود لە كەسە تەكنۆكراتەكان وەرگرێ بەلام رێگا نادات بگەنە دەسەلات. وەك یەكێك لە سیستەمە سیاسیە دیكتاتۆری و تەقلیدیەكان ئامانجیانە كۆمەڵ قبوڵیان بكات و دەسەلاتیان نەخەنە بەر مەترسی. دەرفەتی ڕەخنە گرتنیش تەنیا ئەوەندەیە نەبێتە مەترسی بۆ سەر دەسەلات. دروستكردنی كۆمەلگایەكی نوێ و گۆڕینی ئەو كۆمەڵگە كۆنە بەنوێ ئامانجی سیستەمە دیكتاتۆریە تەقلیدیەكان نەبوە. تێئالانی كۆمەلگەش لە دین و خێڵەوە بەلگەی وەستانی گەشەی ئەقڵیی ئەو كۆمەلگەیەیە.
دەسەلاتی خێزان و خێل و بنەماڵەی سیاسی كە دەسەلاتی تەقلیدیە خەسلەتی تۆتالیتاریزمیشی پیوە دیارە وەك خواست لە بوونی تاك حیزبی جەماوەریی، سیستەمی تیرۆر، مۆنۆپۆل كردنی ئامرازەكانی ڕاگەیاندن و رێكخراوە جەماوەریەكان و كۆنترۆڵ كردنی سوپاو دەست گرتن بەسەر ئابوری و سامانی ولاتدا. سیستەمێكی تیرۆر لەسەر بنچینەی فیزیكی و دەرونیی كە لەلایەن حیزب و پۆلیس و دەزگای نهێنیەوە كۆنتڕۆڵ و پڕاكتیزە دەكرێ. حیزبیش بۆ سەركردەكەی نەك هەر چاودێر بەلكو دژایەتی "دوژمنانی"ڕژێم دەكات و سەركوتی ڕاپەرینی عەفەوی و رێكخراوەیی دانیشتوان دەكات و تیرۆری سیستێماتیك دژ بەو لایەنانەی كە بە نەیاری ڕژێم ناو دەبرێن و هەروەها دژ بەو گروپە كۆمەلایەتیانەش كە دروست دەبن. ئەوەی ببێتە ئۆپۆزیسیۆن ئەوا شوناسی دوژمنی سیستەمەكەی ئەدرێتێ و دەبێت لەناو ببرێت ئەگەر بۆی بكرێت. ئازادیی لەم سیستەمەدا لەناو دەبرێت ، هەڵبژاردن گاڵتەجاریەو دیموكراسیەت ساختەیە. ئەوە بنچینەی سەرەكی هەر سیستەمێكی سیاسیە كە بیەوێ بەرەو دیكتاتۆریەت و تۆتالیتاریزم گەشە بكات. نە لەناو، وە نە لە دەرەوەی حیزب ئۆپۆزیسیۆنی قبوڵ نیە. لەبەر ڕۆشنایی قەدەغەكردنی تەكەتولات بەتەنیا سەرووی حیزب فەرمان دەردەكات.
خاڵی جەوهەری لەم بەرپرسیارێتیە ئەوەیە كە هەر بەرپرسێك نەك هەر لەلایەن حیزب و سەرۆكەوە دەستنیشان دەكرێ بەلكو ئەوەندەش لە پۆستەكەیدا بێت لەبەرگی سەرۆكدا ڕۆڵ و كاریگەری و چالاكی دەبینێت. جا ئەگەر سەرۆك بیەوێ هەڵەكانی خۆی یان هی تر ڕاست بكاتەوە ئەوا هیچ رێگایەكی تری لەبەردەم نابێت جگە لەوەی كە ئەوانەی فەرمانەكان جێبەجێ دەكەن دوور بخرێنەوە ، سزا بدرێن یان لە ناویان بەرێت، ئەوانە دەبێت لەنێو ببرێن كە هەڵەكانی خۆی بەسەریاندا ساغ دەكاتەوە. ئەوە یاسای حیزب و ئیرادەو ویستی سەرۆكە. وا ئۆرگانیزە كراوە كە تەنیا یەك ئامانجی هەیە بریتیە لەوەی ئەو ئیرادەو ویستە ڕاستەوخۆ لە هەموو ئاستەكانیدا جێبەجێ بكرێت. ئەگەر گەیشتە ئەم قۆناغە ئەوا سەرۆك بێ بەدیل دەبێت چونكە گشت پێكهاتە ئالۆزەكەی بزوتنەوەكە بێ فەرمانی سەرۆك یەكسەر دەكەونە بۆشاییەوەو خۆی وێران دەكات. لەو بڕوایەدان كە بەبێ سەرۆك ئیتر هەرچییەك بێت و هەرچۆن بێت هەمووی وون دەبێت و لەدەست دەچێت. سەرۆك شوێنی حیزب و ئایدیۆلۆژیاش دەگرێتەوە.
"هەرچەندە نوسراوە، بەلام من پێتان دەڵێم.."
ئەم دەسەلاتە كار بۆ بەكاریزما بوون دەكات كە بەرێگای سەرۆكەوە پراكتیزە دەكرێ. بەر لە هەموو شتێك پێویستە بایەخ بە باش گوزەرانی دارودەستەكەی بدات. بەرێوەبەرانی ئیداری لەلایەن سەرۆكەوە یان سەرۆكی باڵێكی ناو حیزب هەڵدەبژێردرێن وەك ئەوەی لە ناو یەكێتی و پارتی پراكتیزە دەكرێت. هەروەها سەرجەم نمونە تەقلیدیەكان لە ڕاستیدا بەو شێوەیە چارە دەكرێن كەدەلێت: "هەرچەندە نوسراوە، بەلام من پێتان دەڵێم..". هەر بۆیە لەم شێوە دەسەلاتەشدا كەپیتالیزم ناتوانێ گەشە بكات. بیست و هەشت ساڵی ئەزمونی باشوری كوردستان ئەو ڕاستیەمان بە ڕوونی پێ دەڵێت. ڕاڤەكردنی ماكس ڤێبەر بۆ مێژوو لەسەر ململانێی نێوان كاریزما (ڕەوتێكی نائەقلانی و سۆزگەرایە)، لەگەڵ دەسەلاتی یاسا (ڕەوتێكی ئەقلانیە) دروست دەبێت. كاریزما بەو واتایە كە گروپێك بڕوایان وایە كەسێك هەیە كە خاوەنی چەند خەسڵەتێكی نائاسایی و لە ڕادەبەدەرو ڕزگاریی كۆمەلگەیە. دەشێت ئەم كەسە چاكەخواز بێت و وێرانكەریش بێت. چونكە هەر فەرمانێك لەلایەن ئەو سەركردەیەوە (كاریزمای نەگەتیڤ) دەربچێ بە یاسایەك دادەنێ و دەبێت كۆمەڵ جێبەجێی بكات و لەو فەرمان و یاسایانە لانەدەن.
دەزگای بیرۆكراسی و ئیرهاب وەك ئامرازی سەقامگیری
سەقامگیری ڕژێمی بەعس و ئاكەپە بەر لەهەموو شت ئەنجامی گۆرینی دەوڵەت و كۆمەڵ بوو بەرێگای ئیرهابی بەردەوام. ئیرهاب و زەبروزەنگ تەنانەت دوای سەقامگیری دەسەلاتیش بۆ كۆنترۆڵ كردنی كۆمەڵ بە موئەسەسە كراوە، بە شێوەیەك كە بە دەگمەن توانای كاردانەوە بۆ بەرامبەرەكەی بمێنێتەوە. داڕمانی سیستەمی سیاسی سەدام حسێن بە ڕوونی نیشانیدا كە گۆڕانكاریە ڕاستەقینە كۆمەلایەتی و ئابوری و سیاسیەكانی ئەو 35 ساڵەی فەرمانڕەوایی بەعس بێ ئەنجام و بێكاریگەری نەبوو. هەربۆیە دەسەلاتی بەعس دیاردەیەكی نەگۆڕ نەبوو. لەبەر ڕۆشنایی ئەم گۆڕانە كۆمەلایەتیانە ئەو پرسیارە دێتە پێش چۆن ئەم سیستەمە سیاسیە سەرەڕای ئەم گۆڕانانە كۆمەڵ و دەوڵەتی بەردەوام كۆنترۆڵ كردو بەعسیش ئەو هەموو چەند ساڵە بمێنێتەوە. چۆن یەكێتی و پارتی وەك دوو حیزبی خێزان و بنەماڵە توانیویانە ئەو هەموو سالانە فەرمانڕەوایی بكەن؟
ئەوەی پەیوەستە بە پەیوەندی نێوان دەزگا بیرۆكراسیەكان و ئەلیتە سیاسیەكە، ئەو دەزگا بیرۆكراسیە ئاوتۆنۆمیەكی زۆر سنورداری پێئەدرێ. هەرچەندە هەوڵێكی بەردەوامی مەدەنی و بیرۆكراسیە عەسكەریەكانیش هەیە دەرفەتی گەمە كردن پێكبهێنن و كاریگەریی لەسەر پڕۆسەی بریارەكانی سەركردایەتی سیاسی دروست بكەن بەلام پابەندبوونی كارمەندە قیادیەكان بە دەسەلاتدارەوە هەیە وەك پڕەنسیپێكی پێكهاتەی بیرۆكراسیەتی دەسەلاتە تەقلیدیەكە. لە بەرژەوەندی ئەم شێوە دەسەلاتە نیە رێگا بە دروستبوونی ئەلیتەیەكی بیرۆكراتی بەهێز بدات. هەربۆیە هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدایە رێگربێت لەم جۆرە ئەلیتانە یان سنوورداریان دەكات. بە كۆنترۆڵ كردن و ژێر دەست كردنی ئەلیتە بیرۆكراتیەكە دەسەلاتدار دەتوانێت قورسایی خۆی لە سیستەمدا بۆ مەودای دوور بەهێز بكات. ئەوەی پەیوەندی بە نێوان بیرۆكراسیەت و كۆمەڵ هەیە لایەنە بیرۆكراسیەتەكە بەو ئاڕاستەیەدا مەیالە چەقی سەرجەم پڕۆسە سیاسیەكە بێت. جیهازە بیرۆكراسیەكە لەم سیستەمەدا هەوڵی مۆنۆپۆل كردن ئەدات بەرژەوەندیە كۆمەلایەتیەكان لەناو پڕۆسەی بریاردا قوت بدات و بریارە سیاسیەكان لەسەر ئاستی سەرجەم كۆمەڵدا كاریگەر بكات. بۆ پاراستنی ئەم ڕۆڵە دەزگا بیرۆكراسیەكەی دەسەلاتدار لە هەوڵی ئەوەدا دەبێت رێگر بێت لەبەردەم دروستبوونی رێكخراوی سیاسی و كۆمەلایەتی سەربەخۆ. بەلام ئەزمونە مێژوییەكانیش ئەوە نیشان دەدات ئەو سیستەم و دەسەلاتانەش ڕۆژگارێك بەر هەرەس و داڕمان دەبن ئیتر بەهەر هۆكارێكی ناوخۆ یان دەرەكی بێت.
لە جیهانی سێ فراوان كردن و مۆدێرنیزە كردنی جیهازی بیرۆكراسی بوونی نەبووە وەك لەوەی لە گەشەكردنەكانی ئەوروپادا هەبووە. لەبری فراوان بوونی دیموكراسیەت لە جیهانی سێ زۆرتر بە ئاڕاستەی مەركەزیەت بوونی دەسەلاتی سیاسی و ئاوتۆنۆمی دەسەلاتداراندا ڕۆیشتوە، نوێكردنەوەو مۆدێرنیزە كردن لە گۆڕانكاریەكانی سیستەمدا بۆ ئەم دەزگا بیرۆكراسیەی دەسەلات نامۆیە.
جیهازی بیرۆكراسیەت لێرەدا وەك ئامراز لە خزمەت و مانەوەو پیادە كردنی دەسەلات و كۆنترۆڵ كردنی كۆمەڵ و سامانی گشتیدایە. كەواتە مەیالە بەلای ئەوەدا تەواوی كارلێك كردن (شبكات التفاعل) لە نێوان ئەلیتەی سیاسی و كۆمەڵدا كۆنترۆڵ بكات بە هەردوو دیودا.
گەندەڵی لە بیرۆكراسیەتی ئەم سیستەمەدا
خالێكی تری قیادەی سیاسی لەم سیستەمەدا بریتیە لە بواری گەندەڵی. لە كاتی ڕژێمی بەعسدا دیاردەی گەندەڵی گەیشتبوە لوتكە. لە عێراق بەتایبەتی بازرگانی كردن بە نەوتەوە پێوانەی گەندەڵی بردە لوتكە. بە ملیارد دۆلاری ئەمریكی لە ناوەڕاستی سالانی حەفتاكانەوە سالانە لە سامانی گشتی و داهاتی دەوڵەت كرایە موڵكی شەخسیی بەمە توێژێكی دیاری ملیۆنەرو ملیاردێری دۆلار دروستبوو. هەروەك ئەوەی لە هەرێمی كوردستانیشدا هەیە. بەتەنیا سەدام حسێن لە سەرەتای سالانی هەشتاكانەوە ملیاردەها دۆلاری لە بازرگانی نەوت بۆ خۆی لادابوو. بازرگانی كە لەكاتی ئابڵوقە ئابوریەكەی سەر عێراق لە بازاڕی ڕەشدا دەكران. ئەم پارەیە خرابوە سەر حیسابی بانكە بیانیەكان. هەروەك لای سەرجەم دیكتاتۆرەكان باوە تەواوی شتە شاراوەكان دوای ڕوخانی ئەم كەسانەو ڕژێمەكانیان بە دەر دەكەوون. خۆ دەوڵەمەند كردن ئەگەر بگەرێینەوە بۆ نمونەكەی عێراقی بەعس لە نێو ئەفسەرە پلە بەرزەكان و سیاسیە مەدەنیەكان زۆر بەربلاو بوو. لە عێراقی بەعس و سوریاو هەرێمی كوردستانیش گەندەڵی بەشێوەیەكی وا ببوە وە بۆتە شتێكی ئاسایی كە كەس ترسی لە سزادان نەبووە. بیرۆكراسیەتی حیزب و بیرۆكراسیەتی دەوڵەت لە عێراق لەیەكتر جودا نەبوون و دەوڵەت ڕۆڵی سەیتەرە كردنی نەبووە لە بواری ئابوریدا. ئەوەندەی ئەم بارودۆخە بەم شێوەیە مایەوەو ئەوەندەی ڕۆڵی شەخس شوێنی حیزب و دەوڵەت بگرێتەوە لەنێو گەلدا بێ بڕوایی بەرامبەر بە حیزب زیاتر دەبێت. خەلكی ڕوو لە سیاسەت وەردەگێڕن و بەدوای ستراتیجیەتی خۆ دەوڵەمەند كردندا دەگەرێن. ژمارەیەك لە كەسەكان و حیزبیەكان لە عێراقی ئێستەو باشوری كوردستان بوونە بازرگانی سەركەوتوو، هەندێكی تر هەر لەسەر ستایلە كۆنەكە ماونەتەوەو هەژار كەوتوون. كەواتە گەندەڵیی پلانكراو لەم شێوە سیستەمەدا خزمەتی سەقامگیری سیستەم دەكات بەلام دەرئەنجامەكەی دژوار دەبێت بۆ كۆمەڵ و ئابوری ولات.
زەبروزەنگ و هەڕەشە كردن بە شێوەیەكی وا توند بە موئەسەسە كراوە كە بەردەوام خۆی دوبارە دەكاتەوە. دەبێتە هۆی گومان دروست كردن هەر یەكێك بەرامبەر بەوی دی . سەرجەم دەسەلاتی دەوڵەت دەگوازرێتەوە بۆ دەسەلاتدارە تاك و تەقلیدیەكە. دەستورو یاساكان و تەنانەت حیزب نرخی نادرێتێ. ئەم جۆرە دەسەلاتە بە ڕای من چەندین خەسڵەتی دەسەلاتی شمولیی هەیە.
ئەوەی پەیوەندی بە مۆنۆپۆلی حیزبەوە هەیە. دەسەلاتدار لەم سیستەمەدا ئەگەر بۆی بكرێت ئارەزووی تەنیا لە بوونی یەك حیزبی سیاسی هەیە كە سەرجەم دەسەلاتەكانی لەدەستدا بێت و بەتەنیا بریار بدات. نە لە نێو ، و نە لە دەرەوەی حیزبەكەیدا ئۆپۆزیسیۆن قبوڵ ناكات. یەكێتی و پارتی هەر یەكەو لە زۆنێكی داگیر كراوی خۆی بۆتە حیزبی قائیدو ، حیزبی قائیدیش بە ئاڕاستەی تاك حزیبیدا دەڕوات. ئەم شێوە حیزبانە وەك پێویستیەكی سیاسی و كۆمەلایەتی دروست نەبوون بەلكو تەنیا ئامرازن لە خزمەتی دەسەلاتدا.
لەبەر ڕۆشنایی قەدەغە كردنی فراكسیۆن بەتەنیا سەرانی حیزب فەرمان دەردەكەن. ئەو كەسەی پیادەی سیاسیەت بكات هەوڵ بۆ گەیشتن بە دەسەلات ئەدات، دەسەلات وەك ئامراز لە خزمەتی ئامانجی تردا. لێرەدا دەسەلاتدارێك لە چەقی سیستەمە سیاسیەكەدایە كە سەرجەم بریارە سیاسیەكان بەرێگای هێلانەیەك لە پەیوەندی ئیداری و جیهازی بیرۆكراسی پیادە دەكات. سیاسیە قیادیەكان و دارودەستەو كارمەندەكان ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بە كەسی دەسەلاتدارەوە پابەندن. ئەوەندەشی خۆیان بریار بدەن ئەوا وەك ئیرادەی دەسەلاتدار دەبینرێت. نە دامودەزگا دەوڵەتیەكان وە نە ئینستیتوتەكان وەك نمونە سێ ئۆرگانەكەی دەوڵەت لەم سیستەمەدا خاوەنی قورسایی خۆیان نین.
پیادەكردنی دەسەلاتی سیاسی هەرێم مەركەزیە
ناكۆكە بەخۆی ئەگەر لە بەغدا باس لە فیدرالیەت بكرێت و لە هەرێمیش مەركەزیەت پیادە بكرێ. بێدەسەلاتكردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان نیشانەی ئەم بۆچونەیە. مەركەزیەتیش لەگەڵ دیموكراسیەتدا یەكناگرێتەوە.
دەسەلاتدارانی هەرێم پشت بەدارو دەستەكانی، بە ئیدارەكانی و بە هێزی چەكدارو ئاسایش و دەزگا هەوالگریەكانی دەبەستێت (زێڕەڤانی و لەشكری بارزان و گولان و دوو هێزی پێشمەرگەی حیزبی و دەزگای پاراستن، دەزگای زانیاری و دژە تیرۆر و هێزی ئاسایشی حیزبی و بنەماڵە...) ، دوو ئیدارەیی ژێر دەسەلاتی سوڵتانیی و هەروەها پیادەی ئابوری بنەماڵەو خێزان تاقم دەبەستێت. لەبری دروستكردنی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتیمانیی ئەنجومەنێكی هەوالگری هەیە لەژێر سەركردایەتی ئەندامێكی خێڵە سیاسیەكە ("ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم"). هەروەها سەرۆكی هەرێم وەك ئەندامێكی تری خێڵ كە سەر بە حیزبێكی دەسەلاتە.
دەسەلاتەكانی سەرۆكی هەرێم لەگەڵ سیستەمی پەڕلەمانیدا یەك ناگرێتەوە. سەرۆكی بالای ڕاپەڕاندنیشەو هیچ بالانسێك نیە لەنێوان سەرۆكی هەرێم و حكومەتدا (دەزگای ڕاپەڕاندن). پەیوەندی نێوان پەڕلەمان و حكومەت پەیوەندیەكی ناتەندروستەو سێ دەسەلاتەكە بەنێو یەكتردا تواونەتەوەو ئەمەش خەسلەتێكی سیستەمە دیكتاتۆرەكانە. ئەم دامەزرێنەری بەڕێوەبەرە گشتیەكانە...، هەربۆیە دەكرێ لێرەدا باس لە سیستەمێكی سەرۆكایەتی بكەین لە ولاتێكی دیكتاتۆردا. لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاش سیستەمی سەرۆكایەتی پیادە دەكرێ بەلام كۆنگرێس (پەڕلەمان) بەهێزەو توانای كاردانەوەی هەیەو دەوڵەتی قانونە. لێرەدا ئەو پرسیارە دێتە گۆڕێ ئایا ئەم هەرێمە چ پێویستیەكی بە سەرۆك هەیە؟ نمونەی توركیاشمان هەیە كە سیستەمی سەرۆكایەتی لە ولاتە دواكەوتو وە دیكتاتۆرەكاندا سەركەوتو نابێت.
هەردوو بنەماڵە گەورەو بچوكەكان بازاڕی هەرێمیان كردۆتە بازاڕی بازرگانی شمەك و نەوت و قاچاقچێتی ناوخۆ بۆ ئێران و توركیاو بۆ بەرژەوەندی خۆیان و مۆنۆپۆڵ كردنی بازاڕو وێران كردنی سەنعەتی محەلیی ولات و بواری كشتوكاڵی. گەرنا وەلامی ئەو پرسیارە چۆن ئەدرێتەوە كە بە هەزاران میلۆنەرو بە دەیان ملیاردەری دۆلار لە هەرێمی كوردستان دروست بووە ئەگەر بە رێگای ڕەفتاری چەتە گەری و ناشەرعی نەبێت. خاوەن پڕۆژەو لایەنە ئابوریەكان دەبێت لێرەدا هەمیشە حیساب بۆ بریاری هەڕەمەكی و بێسەروبەر بكەن. ئەوەی ئەم سیستەمە كاری لەسەر دەكات بریتی نیە لە دروستكردنی ژێرخانی ئابوری نەتەوەیی هەرچەندە ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتیمانیی یەك ناگرێتەوە لەگەڵ سروشتی ئەو دەسەلاتەدا ، تەنیا ڕوو دەكەنە ئەو پڕۆژانەی كە دەستكەوتی ماددی خۆیانی تێدایە.
خوێندنەوەی ئەم توێژینەوەیە یارمەتیدەرە بۆ دروست كردنی ستراتیژیەتی پێچەوانە بەرامبەر ئەو شێوە سیستەمانە.